Teri lotin 84x108 format p65. p65

(B guruh vitaminlari) buyurish
maqsadga muvofiqdir.

---

162
7.5. Mikozlarning laboratoriya tashxisi
Zamburug‘lar bo‘yalmagan preparatlarda mikros-
kopik tekshiriladi. Preparat tayyorlash texnikasi juda sodda.
Predmet oynasiga patologik material olinadi. Bunda teri sil-
liq yuzasidan teri qirindilari (qazg‘oqlari), boshning sochli
qismidan shikastlangan 2—3 dona soch tolasi, shilliq qa-
vatdan olingan qirma (karash) qo‘yiladi, 10—30 % li (aso-
san 20 % li) ishqor (KOH yoki NaOH) yoki glitserinli
spirt tomiziladi, yopqich oyna bilan bekitiladi, spirt alan-
gasida bir necha pufakchalar hosil bo‘lguncha ohistalik bilan
qizdiriladi, qaynab ketishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Mikroskop
ostida x7 okular va x40 obyektivlarda ko‘riladi.
Òirnoqlar to‘g‘ri mikroskopiyasi uchun tirnoq plas-
tinkalari fragmenti, tirnoq ostidan yoki ustidan, tirnoq
«yostiqcha»laridan olingan qirmalar, bormashina yor-
damida yig‘ilgan material hamda tirnoq changlari tek-
shiriladi. Òirnoq plastinkalari yirik fragmentlari 1—2 mm
o‘lchamgacha maydalanadi. Kerotin strukturalar, ya’ni teri
qiðiqlari va boshqa yo‘l bilan olingan tirnoq fragmentlari
tekshiruvdan oldin ishqor eritmasida qayta ishlanadi. Ish-
qorning kuchli eritmasida ko‘pgina boshqa sezilmaydigan
organik kiritmalar parchalanib ketadi va zamburug‘lar
mikroskopiyasi uchun qulaylik tug‘diradi.
Hozirgi paytda tirnoqlar mikroskopiyasi, asosan, ikki
usulda o‘tkaziladi:
yig‘ilgan material probirkaga solinadi, 2—3 ml 20 % li
ishqor tomiziladi, tirnoq bo‘laklari butunlay eriguncha
qaynatiladi, sentrifugaga qo‘yiladi va cho‘kmasi mikroskop
ostida ko‘riladi;
patologik material probirkaga solinadi, 2—3 tomchi
20 % li ishqor tomiziladi va bir necha soatga yoki ertangi
kunga qoldiriladi. Suyuqlikning yuqori qismi to‘kib tash-
lanadi, cho‘kma mikroskop ostida ko‘riladi.
Patologik material mikroskop ostida avval kichkina
o‘lchamda (x20 gacha bo‘lgan obyektivda), keyin katta
o‘lchamda (x40 gacha) immersiyasiz nativ ko‘riladi.

---

163
Kichkina o‘lchamda zamburug‘ elementlari uchun
xos bo‘lgan mitseliy iðlari, drojlar sporasi yoki hujayralari
topilsa, katta o‘lchamda bu elementlarning tuzilish xu-
susiyatlari yoki ularning artefaktlardan farqi aniqlanadi.
Aksariyat hollarda uchraydigan artefaktlar jumlasiga gaz-
lama iðlari, paxta, havo pufaklari va mazoik zamburug‘lar
ko‘rinishi kiradi. Birinchilari mitseliy iðlariga nisbatan qalin-
roq va dag‘alroq, ikkinchilari preparatdagi zamburg‘ning har
qanday hujayrasiga nisbatan yirik, uchinchilari to‘r yoki «ari
uyasi»ga o‘xshash ko‘rinishda bo‘ladi. Bular va boshqa artefakt-
lardan zamburug‘ elementlari shunisi bilan farqlanadiki,
zamburug‘lar tirik tabiati bilan hech qachon doimiy to‘g‘ri
shaklda bo‘lmaydi, balki o‘ziga xos ichki tuzilishga ega bo‘gim-
larga bo‘linadi, shoxlanadi, spora halqalarini paydo qiladi.
Zamburug‘lar mikroskopiyasida qiyinchilik tug‘di-
ruvchi artefaktlardan biri mazoik zamburug‘ ko‘rinishidir.
Bu ko‘rinishni aksariyat mualliflar zamburug‘ deb hisob-
lamaydilar. Bir guruh olimlar buni ishqorni hujayralararo
bo‘shliqqa kirishidan hosil bo‘ladi, deb tushuntirishsa,
boshqalari teri xolesterinining parchalanish mahsulotlari
yoki epidermis yog‘ moddasining oksidlanishi hisobiga vu-
judga keladi, deb hisoblashadi. Òabiiy mitseliydan ular rang-
barang shakllari, turli o‘lchamlari, iðsimon, qovuzloqsimon
joylashuvi, epitelial hujayralar chegarasi bilan odatda
muvofiq kelishligi bilan farq qiladi; zamburug‘ tabiiy
mitseliysi epiteliy hujayrasidan mustaqil joylashadi. Pre-
paratni spirtli alangada qizdirilishi yoki uzoqroq muddat
saqlanishi bilan mazoik zamburug‘ yo‘qoladi.
1. Pàtîgån zàmburug‘làrning mîrfîbiîlîgik xususiyatlari haqida
nimalarni bilasiz?
2. Pàtîgån zàmburug‘làr tåridà qàndày kàsàlliklàrni pàydî qilàdi?
3. Êåràtîmikîzlàrning qanday klinik bålgilàri mavjud?
4. Dårmàtîmikîzlàrning àsîsiy klinik bålgilàri qanday?
?
NAZORAT SAVOLLARI

---

164
5. Dårmàtîmikîzlàrning yuqish yo‘llàri qanday?
6. Êàndidîz qàndày kàsàllik?
7. Òriõîfitiya mikrîspîriyadàn nimàsi bilàn fàrq qilàdi?
8. Fàvus kàsàlligi qanday kasallik?
9. Luminåssånt usul bilàn mikrîspîriyani triõîfitiyadàn àjràtish tàr-
tibi qanday?
10. Yîd bilàn sinàmà qàysi kàsàllikdà qo‘yilàdi?
11. Làbîràtîriya tàshõis uslublàrini tushuntirib båring.
12. Ìikîlîgik kàsàlliklàrni dàvîlàsh uslublàri và prîfilàktikàsi nimàgà
àsîslàngàn?
1. Dermatomikozda terining qaysi sohalari zararlanadi?
A. Epidermis, teri bezlari, gepoderma;
B. Yog‘ qatlami, teri muskullari, soch;
C. Epidermis, derma, teri hosilalari;
D. Tirnoq, epidermis, yog‘ qatlami.
2. Dermatomikozning qaysi turlari keng tarqalgan?
A. Chov, oyoq epidermofitiyasi;
B. Rubramikoz, trixofitiya;
C. Mikroskopiya;
D. Favus.
3. Chov epidermofitiyasida tekshiruv materiali qayerdan olinadi?
A. Qo‘ltiq ostidan, yorg‘oq sohasidan;
B. Panja orasidan, sonning ichki qismidan;
C. Anus atrofidan, chovdan, ko‘krak bezi ostidan;
D. A va B javoblar to‘g‘ri.
4. Epidermofitiyada surtma nima yordamida olinadi?
A. Buyum oynasi bilan;
B. Skarifikator bilan;
C. Nashtar bilan;
D. Tampon bilan.
5. Boshning sochli qismi mikrosporiyasini davolashda qo‘llaniladigan
dori modda:
A. Metatreksat;
B. Bioxinol;
C. Grizofilvin;
D. Delogil.
!
TESTLAR

---

165
8-bob. EÒIOLOGIYASI YEÒARLI DARAJADA
ANIQLANMAGAN ÒERI KASALLIKLARI
8.1. Òangachali temiratki yoki psoriaz (PSORIASIS)
Psoriaz — ancha keng tarqalgan teri kasalliklaridan
biri. U multifaktorial tabiatga ega bo‘lib, epidermisda
hujayralarning giðerproliferatsiyasi, keratinizatsiyasining
buzilishi, dermada esa yallig‘lanish reaksiyasi va turli a’zo
va sistemalarda patologik jarayonlar bilan kechadi.
Statistik ma’lumotlarga qaraganda yer shari aholisi-
ning 2 % i psoriaz bilan og‘riydi. Masalan, ushbu ko‘rsat-
kich Daniyada 2,9 % ni tashkil etsa, AQSHda — 1,4 %,
Xitoyda — 0,57 % ni tashkil etadi. Psoriaz teri kasallik-
lari orasida 5—10 % ni tashkil qiladi. U, ayniqsa, ke-
yingi yillarda bolalar orasida juda ko‘p uchramoqda
(14-rasm).
E t i o l o g i y a s i v a p a t o g e n e z i . Psoriazning
vujudga kelishi va rivojlanishini tushuntiruvchi bir necha
nazariyalar (virusologik, infeksion, allergik, nevrogen,
irsiy, endokrin, moddalar almashinuvining buzilishi va
boshqalar) mavjud.
Virusologik nazariya tarafdorlari psoriaz bilan og‘rigan
bemorlarning a’zo to‘qimalarida elementar zarrachalar,
spetsifik antitelolar borligi; laboratoriya hayvonlariga (dengiz
cho‘chqasi, oq sichqon va quyonlar) psoriatik o‘choqdan
olingan to‘qima ekstrakti yuborilganda ular terisida granu-
lematoz to‘qimalar hosil bo‘lishi, tovuq embrionining
xorion allantoisida «kasallik qo‘zg‘atuvchisining» kultivat-
siya qilinishini asosiy dalil qilib keltiradilar.
Irsiy nazariya tarafdorlari psoriaz avloddan avlodga irsiy
yo‘l bilan (masalan, ona tomonidan buvasi, tog‘asi yoki

---

166
ota tomonidan buvisi yoki ammasi) o‘tadigan kasallik degan
fikrdalar. Bunda psoriaz 20—37 % ota tomondagi avlodlarda
uchraydi. Agar sog‘lom ota-onadan tug‘ilgan bola psoriaz
bilan og‘rigan bo‘lsa, keyingi tug‘iladigan bolaning psoriaz
bilan og‘rish ehtimoli 17 % ni tashkil etadi. Ota-onaning
biri psoriaz bilan og‘risa, u holda ularning bolalarida pso-
riaz uchrash ehtimoli 25 %, ularning har ikkisi ham kasal-
langan bo‘lsa, u holda bu ehtimollik 75 % ni tashkil etadi.
Masalan, Farer oroli aholisining 1/3 qismi tekshirilganda,
ularning 2,84 % i psoriaz bilan og‘rigani va shu bemorlar-
ning 91 % ida oilaviy psoriaz borligi aniqlangan. V. N. Mor-
dovsev va boshqa olimlar tomonidan psoriaz multifaktorial
xususiyatga ega ekanligi ishlab chiqildi. Hujayralarning
bo‘linishi va ko‘payishi protoonkogenlar tomonidan na-
zorat qilinadi, turli sabablarga ko‘ra bunday genlarning
nazorat qilish xususiyati buziladi va natijada epidermis-
ning aktivligi oshadi.
Infeksion-allergik nazariyaga muvofiq psoriaz pnev-
moniya, tonzillit, griðp yoki boshqa surunkali infeksion
kasalliklardan so‘ng vujudga keladi. Psoriaz bilan og‘rigan
bemorlarda (asosan, go‘dak va o‘smir yoshdagi) anti-
streptolizin-O va antistreptokinazalarni, streptova stafiloal-
lergenlarning yuqori titrda bo‘lishi hamda bunday bemor-
larni streptoantigen va stafiloanatoksin bilan sensibilizatsiya
o‘tkazganda bemorlar ahvolining yaxshilanishi bu der-
matozning patogenezida streptova stafilokokklar katta aha-
miyatga ega ekanligini ko‘rsatadi.
Infeksion-allergik nazariya tarafdorlarining fikricha
psoriaz virus, mikroblar va ularning hayot faoliyati davo-
mida hosil bo‘lgan mahsulotlarga nisbatan allergik reaksi-
yalar natijasidir. Surunkali infeksion kasalliklar organizm-
ning qarshilik qilish xususiyatini susaytirib psoriatik virus-
ning organizmga kirib kelishiga sharoit yaratadi va oqibatda
avval shu virusga nisbatan o‘ta sezuvchanlik, keyin esa auto-
sensibilizatsiya vujudga keladi. Bunday autoimmun reaksiya-
lar organizmning genlari tomonidan nazorat qilib turiladi.

---

167
Ko‘pchilik olimlar fikricha psoriaz bu markaziy nerv
sistemasini trofik (oziqlanish) xususiyatining buzilishi
oqibatida vujudga keladi. Dermatolog o‘z tajribasida pso-
riazning turli xil stress, nerv sistemasi faoliyatining zo‘-
riqishi va har xil emotsional hayajonlanishlar natijasida
vujudga kelishini juda ko‘p kuzatadi. Psoriazli bemorlar-
ning ko‘pchiligida markaziy va vegetativ nerv sistemalari
tomonidan turli o‘zgarishlarni (nevroz, diensefalit, vege-
todistoniya va boshqalar) kuzatish mumkin. Psoriaz kelib
chiqishida nerv sistemasi muhim ahamiyatga ega. Bu or-
ganizmda fiziologik aktiv moddalar miqdorining oshib
ketishi bilan ifodalanadi. Masalan, psoriaz bilan og‘rigan
bemor organizmi va terisida gistamin, serotonin, kate-
xolamin, asetilxolin va boshqa moddalar miqdori yuqori
bo‘ladi. Lekin, nevrogen nazariya barcha hollarda ham
psoriazning kelib chiqishini mutlaqo isbot qila olmaydi.
Masalan, yosh bolalarda (tug‘ilgandan so‘ng yoki go‘dak-
lik vaqtida) psoriaz vujudga kelishidan avval nevroz yoki
emotsional buzilishlar kuzatilmaydi.
Modda almashinuvining (asosan uglevod, oqsil, yog‘)
buzilishi tufayli epidermis muguz qavatining hosil bo‘lish
jarayoni va epidermopoezning normal ritm bilan ishlashida
funksional o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Psoriaz bilan og‘ri-
gan bemorlar organizmida prostoglandin va poliaminlarning
miqdori yuqoriligi, D
3
vitaminining kamayganligi aniqlangan.
Endokrin o‘zgarishlar nazariyasi. Psoriaz endokrin bez-
lari faoliyatining o‘zgarishi tufayli kelib chiqishi ko‘p yil-
lardan beri ma’lum. Homilador ayollarda psoriazning kli-
nik kechishi bunga misoldir. Homiladorlikning birinchi
yarmi, abort, tug‘ish va laktatsiyaning tugash davri pso-
riazni qo‘zg‘atib, og‘ir kechishiga olib keladi. Psoriazning
klinik kechishi homiladorlikning ikkinchi davrida bir-
muncha yengillashadi, hatto kasallik tuzalib ketishi ham
mumkin. Boshqa endokrin bezlarda ham qator o‘zgarish-
lar kuzatiladi. Psoriaz kasalligining vujudga kelishida im-
mun sistemasining ham ahamiyati katta.

---

168
K l i n i k a s i. Psoriazning klinik manzarasi ko‘pchilik
hollarda aniq ifodalangan bo‘ladi: dumaloq shaklli, pushti
rang dog‘lar paydo bo‘lib, ularning usti kumush rang
tangachalar bilan qoplanadi.
Psoriaz diagnostikasi uchun uchta simptom (psoriatik
triada) va Kyobner fenomeni yoki izomorf reaksiyasi
xosdir. Psoriatik triada papulani tirnash yo‘li bilan yuzaga
keladi, u uchta fenomendan iborat:
— oq-kumush tangachali kepaklanish (stearin yoki
sham yog‘i fenomeni);
— tangachalar olib tashlangandan so‘ng ham yaltiragan
yuza hosil bo‘lishi (terminal yoki psoriatik parda fenomeni);
— tirnash davom ettirilsa, qonli nuqtalar yuzaga kelishi
(A u s p i t z yoki qonli shudring fenomeni) kuzatiladi. Bu
fenomenlar patogistologik o‘zgarishlar (parakeratoz, akan-
toz, papillomatoz) natijasida kelib chiqadi.
Psoriaz bilan og‘rigan bemor terisida mexanik, kimyo-
viy (tirnalish, pichoq yoki o‘tkir buyumlar bilan terini
kesib olish, nurlanish, ishqalanish, kuyish) omillar tufayli
toshmalar toshishi — izomorf reaksiya yoki Kyobner feno-
meni deb ataladi. Biror ta’sirdan so‘ng 7—10 kun o‘tgach
izomorf reaksiya hosil bo‘ladi, lekin bu muddat qisqarishi
(3 kun) yoki uzayishi ham (21 kun) mumkin. Psoriaz
bilan og‘rigan bemorlarning ko‘pchiligi teri qichishidan,
ba’zilari esa terining qurib tortishishidan shikoyat qiladilar.
Psoriazning klinik kechishida 3 davr tafovut qilinadi:
— zo‘rayib boradigan (progressiv);
— statsionar;
— regressiv davr.
Kasallikning zo‘rayib boradigan davri yangi tuguncha-
lar paydo bo‘lishi, badanning qichishib turishi, eski ele-
mentlarning kengayishi va papulalar atrofida qizil gardish,
ya’ni yallig‘lanish gultojisi, Kyobner fenomeni va pso-
riatik triada paydo bo‘lishi bilan kechadi. Psoriazning sta-
tsionar davrida yangi toshmalar toshishi, gultojli yallig‘la-
nishning periferiyaga qarab o‘sishi to‘xtaydi.

---

169
Regressiv davrda toshmalar yassilanib, rangi o‘chadi,
tangachalar hosil bo‘lishi kamayadi yoki to‘xtaydi, papu-
lalar atrofida depigmentli gultoji paydo bo‘ladi (Voronov-
ning psevdoatrofiya gultojisi). Papulalar markazidan yoki
periferik qismidan so‘rila boshlaydi. Elementlar so‘ril-
gandan so‘ng ko‘pincha depigmentli, ba’zan giðerpig-
mentli dog‘lar qoladi. Psoriaz turli omillar (iqlimning o‘z-
garishi, nevrotik, endokrin buzilishlar va boshq.) ta’sirida
kuchayishi mumkin. Psoriazning meteorologik va iqlimga
nisbatan yozgi (residiv — yozda uchraydi), qishki (residiv
— qishda uchraydi) va aralash xillari bor. Psoriazning
qishki turi ko‘proq uchraydi.
Psoriazning klinik ko‘rinishlari. Seboreyali psoriaz
seboreyali subyektlarda uchrab, klinik jihatdan seboreyali
ekzemani eslatadi. Psoriatik toshmalar seboreyali teri sat-
hida — yuz, boshning sochli qismi, ko‘krak va teri bur-
malarida joylashgan bo‘ladi. Òoshmalar chegarasi sog‘lom
teridan aniq ajralib turadi, ular quruq va oq-kumushsi-
mon tangachalar bilan emas, balki sarg‘ish tangachalar
bilan qoplangan bo‘ladi.
Intertriginozli psoriaz asosan, revmatizm, diabet bilan
og‘rigan, semiz va organizmi o‘ta sezuvchan kishilarda,
ba’zan ko‘krak yoshidagi bolalarda uchraydi. Bunda
toshmalar oyoq, qo‘l bo‘g‘imlarining bukiluvchi yuza-
larida, qo‘ltiqosti, chov sohasida joylashadi. Òoshmalar
numulyar ekssudativ pilikchalar ko‘rinishida bo‘ladi, ka-
sallik qichishish va achishish bilan kechadi.
Psoriaz eritrodermiyasi. Kasallikning bunday klinik
ko‘rinishi psoriaz bilan og‘rigan bemorlarning 1—3% ida
uchraydi. Psoriazning bu turini oddiy vulgar psoriazning
murakkablanishi desa ham bo‘ladi. Chunki, u asosan,
psoriatik teriga noxush omillar ta’sir qilishi yoki psoriazni
noto‘g‘ri davolash natijasida vujudga keladi. Masalan, yuqori
konsentratsiyali malhamlarni qo‘llash, shuningdek, turli
o‘simlik ekstraktlaridan vanna qabul qilish shular jumla-
sidandir. Kuchli stressdan so‘ng ham eritrodermiya holati

---

170
kuzatiladi, bunda teri ravshan qizil rangda, shishgan, in-
filtratsiyaga uchragan bo‘ladi. Yallig‘langan teri ustida
mayda va yirik plastinkali tangachalarni, soch to‘kilishini
uchratish mumkin. Limfatik tugunlar kattalashadi, tir-
noqlar destruksiyaga uchraydi. Yiringli paronixiyalar vu-
judga keladi. Bemorlar qichishish va teri tortilishidan shi-
koyat qiladilar. Psoriatik eritrodermiyani boshqa eritroder-
miyalardan ajratish juda qiyin.
Artropatik psoriaz. Psoriazning bu turi kam uchrashi
va og‘ir kechishi bilan farqlanadi. Bunda, asosan, yirik
hamda mayda bo‘g‘imlar zararlanadi, patologik jarayon
ko‘proq panja va tovonning mayda bo‘g‘imlarida, tizzada,
umurtqalarda uchraydi. Bemorlarni bo‘g‘imlardagi kuchli
og‘riq bezovta qiladi, og‘riq, ayniqsa, harakat qilganda
kuchayadi.
Pustulyozli psoriazning ikki Z u m b u s c h va B a r b e r
turi mavjud. Z u m b u s c h psoriazi ko‘pincha vulgar
psoriazdan kelib chiqadi, lekin u birlamchi bo‘lishi ham
mumkin, ya’ni psoriatik toshmalar bo‘lmagan terida yiringli
elementlar paydo bo‘ladi. Bemorning umumiy ahvoli
og‘irlashadi, harorati ko‘tariladi, holdan toyish, leykositoz
kuzatiladi. Òerida ko‘pgina eritematoz o‘choqlar paydo
bo‘lib, ular tez orada butun badanga tarqaladi, turli rang
va shaklga ega bo‘ladi. Shu orada asta-sekin mayda pustulyoz
elementlar paydo bo‘la boshlaydi, keyinchalik yiringchalar
qotib sariq, jigarrang po‘stloqlarga aylanadi. Kasallik ba’zan
juda og‘ir o‘tadi, hatto o‘limga sabab bo‘lishi ham mumkin.
Pustulyoz psoriazning ikkinchi turi ( B a r b e r ) uchun
ko‘pincha toshmalarning oyoq va qo‘l kaftida simmetrik
bo‘lib joylashishi, shuningdek, pustulyoz va psoriaziform
o‘choqlarning vujudga kelishi xosdir. Bunda pustula ichi-
dagi suyuqlik steril bo‘ladi. Ba’zan toshmalar butun ba-
dan terisiga tarqalishi mumkin. Psoriazda tirnoqlar ham
zararlanishi mumkin. Bunda ular yuzasida uzunasiga ket-
gan chiziqlar, chuqurchalar («angishvana» simptomi)
paydo bo‘ladi, tirnoq rangi xiralashadi.

---

171
D a v o s i . Psoriazning etiologiyasi to‘la aniqlanma-
ganligiga qaramay uni keltirib chiqaruvchi omillarni
(moddalar almashinuvining buzilishi, ruhiy iztirob, in-
feksiya o‘choqlari, endokrinopatiya va boshqalar) bartaraf
etish zarur. Kasallik zo‘raygan davrda teriga kuchli ta’sir
etuvchi malhamlar (5 % li salitsil malhami, psoriazin,
xrizaborin va boshqalar) surtish yaramaydi. Psoriazni
davolashda bir necha usullardan foydalaniladi.
Umumiy davo, bunda antigistamin (dimedrol, suprastin,
erolin piðolfen, tavegil, diazolin) va desensibilizatsiyalovchi
(kalsiy preparatlari, natriy tiosulfat) dorilar buyuriladi;
A, C, E, B
1
, B
2
, B
6
, B
12
, B
15
, neyromultivit vitaminlarni
qo‘llash maqsadga muvofiq. Kasallikning statsionar va
regressiv davrlarida yuqoridagi davo vositalaridan tashqari
gammaglobulin, pirogenal va turli xil biostimulatorlar tav-
siya etiladi.
1. Glukokortikoidlar, asosan, psoriaz og‘irroq kech-
ganida (psoriaz eritrodermiyasi, artropatiyasi, pustulyozli
psoriaz) qo‘llaniladi. Gormonlarning kundalik miqdori
kasallikning klinik ko‘rinishiga qarab, bemorning har ki-
logramm vazniga 1 mg dan 2 mg gacha buyuriladi. Psoriatik
artritni davolashda butadion, brufen, rumolon, pirabutol,
reopirin va boshqa revmatizmga qarshi dorilarni steroidli
gormonlar bilan birga qo‘llash davolash samarasini oshiradi.
2. PUVA-terapiya psoriazni davolashda muhim vosita,
u, asosan, psoriazni tarqalgan xilida qo‘llaniladi. Uning
ta’sir etish mexanizmi, qo‘llash usuli «Òeri kasalliklarini
davolashning asosiy tartibi» bo‘limida qayd etilgan.
Selektiv fototerapiya (SFÒ)da B to‘lqin uzunlikdagi
ultrabinafsha nurlari (315—320 nm) qo‘llaniladi. Nurla-
tish 0,005—0,1 J/sm
2
dan boshlanadi va har kuni nur
miqdori 0,1 J/sm
2
ga oshirib boriladi. Haftasiga 4—5 seans
nur beriladi. Hammasi bo‘lib, 25—30 ta muolaja o‘tkaziladi.
3. Immunodepressantlar. Metotreksat psoriazni davo-
lashda keng qo‘llaniladi. U tabletka (2,5 mg) yoki eritma
holida (5 mg muskul orasiga) buyuriladi. Metotreksatning

---

172
ma’lum bir davo sikli bor, ya’ni bemor bu dorini 5 kun
davomida har kuni 5 mg dan qabul qiladi va 3 kun dori
ichmay dam oladi. Shunday sikl bir necha bor takror-
langanda terida yangi toshmalar toshishi to‘xtaydi va es-
kilari regressga uchraydi. Bunday davo siklini olayotgan
vaqtda bemor klinik va laboratoriya nazorati ostida bo‘lishi
zarur. Metotreksat qabul qilinayotganda ko‘ngil aynash,
diareya, stomatit, shilliq qavatda yaralar paydo bo‘lishi,
qonda esa leykopeniya, anemiya hollari kuzatiladi. Immu-
nodepressantlardan azotioprin, 6-merkaptopurin, sandim-
mun va boshqalar ham keng qo‘llanilmoqda.
4. Retinoidlar (A vitaminining sintetik preparatlari)
teridagi proliferatsiya va keratinizatsiya jarayonlarini bar-
qarorlashtiradi. Òigazon, neotigazon shular jumlasidandir.
Retinoidlar bemorga 0,5—1 mg/kg hisobidan har kuni
buyuriladi, oradan ma’lum kun o‘tib davo samarasi ko‘-
ringach, dorini kunora berish tavsiya etiladi. Psoriatik tosh-
malar regressga uchragan sari retinoidlarning miqdori
kamaytirilib, so‘ng to‘xtatiladi. Retinoidlarni PUVA-te-
rapiya bilan birgalikda qo‘llash (RE—PUVA-terapiya)
davo samarasini oshiradi.
Yallig‘lanishga qarshi nosteroidli preparatlar (voltaren,
dikloberl) ko‘pincha artropatik hamda epesudativ va eritro-
dermik psoriazlarda buyuriladi. Ushbu preparatlarning dozasi
va qo‘llanilish muddati kasallik darajasi bilan belgilanadi.
Mahalliy davo viðsogal, selestoderm, diðrosalik va
boshqa steroidli malhamlardan iborat. Keyingi yillarda
psoriazni mahalliy davolashda o‘z tarkibida ftor va xlor
galogenlarini saqlamaydigan kortikosteroidli malhamlar
(elokom, advantan) va D
3
vitaminining sintetik analogi—
kalsinatriol (psorkutan yoki dayvoneks) preparatlari keng
qo‘llanilmoqda. Ushbu preparatlar yallig‘lanishni keskin
kamaytiradi, immunoporreksiya qilish, hujayralarni nor-
mal differeksirlash, hujayralar bo‘linishini pasaytirish xusu-
siyatlariga ega. Ular uzoq qo‘llanganda ham teri atrofiyasi
va taxifilaksiya fenomenini keltirib chiqarmaydi. Mahalliy

---

173
kortikosteriodlarni kalsiðatriol bilan birga qo‘llash davo-
lash samarasini oshiradi. Kasallikning statsionar va reg-
ress bosqichlarida teridagi infiltratlarni tez so‘riltirish maq-
sadida naftalan (5—10—20 %), ixtiol (5—10 %) va boshqa
malhamlarni qo‘llash mumkin. Sanatoriy-kurortlarda
dam olish tavsiya etiladi (Chimyon, Chortoq, Kislovodsk
va boshqalar).
8.2. Qizil yassi temiratki (LICHEN RUBER PLANUS)
Qizil yassi temiratki teri kasalliklarining 0,5—1 % ini,
og‘iz shilliq qavati kasalliklarining 35 % ini tashkil etadi.
E t i o l o g i y a s i v a p a t o g e n e z i to‘liq aniqlan-
gan emas, ilmiy adabiyotlarda kasallikning kelib chiqi-
shiga oid turli nazariyalar (virusologik yoki infeksion, nev-
rogen, irsiy, toksik, immunologik) mavjud.
Virusologik nazariya tarafdorlari bemorlar terisida filtrla-
nuvchi viruslar uchrab, ular o‘z aktivligini organizmning
immunobiologik himoya qobiliyati susaygan davrda kuchay-
tiradi degan fikrni aytadilar. L.N. Mashkilleyson (1965) vi-
rusli nazariyani tasdiqlovchi quyidagi mezonlarni keltiradi:
1) qizil yassi temiratki bilan og‘rigan bemorlar terisida
virusga o‘xshash va boshqa infeksion agentlarning bo‘lishi;
2) qizil yassi temiratki bemorning boshqa oila a’zolarida
ham uchrashi;
3) toshmalar o‘rab oluvchi temiratki singari joyla-
shishi, qonda limfotsitoz, shuningdek, limfa tugunlarining
kattalashishi va boshqalar.
Ba’zan bemorlarni antibiotiklar bilan davolash yaxshi
yordam beradi. Lekin hozirga qadar bemorlardan virus aj-
ratib olinmagan.
Ko‘pgina olimlar kasallikning vujudga kelishini nerv sis-
temasi faoliyatining buzilishiga (emotsional hayajonlanish,
stress) bog‘liq deb qaraydilar. Bunda toshmalar nerv to-
lalari bo‘ylab joylashishi mumkin. Ko‘pchilik bemorlarda
giðnozoterapiya yaxshi natija beradi.

---

174
Òoksik (zaharlanish) nazariyaga muvofiq qizil yassi
temiratki organizmga turli xil dori-darmonlar ta’sir etishi,
autointoksikatsiya, me’da-ichak, jigar xastaliklari oqibatida
vujudga keladi. Antibiotiklar (streptomitsin, tetratsiklin),
oltin, yod, qo‘rg‘oshin preparatlari, ftivazid va boshqa dori-
lar ta’sirida qizil yassi temiratki kelib chiqqanligi ma’lum.
Immunoallergik nazariya tarafdorlarining fikricha be-
morlar qonida va terisida Ò-hujayralar sonining kamayishi,
Ò-limfotsitlar subpopulatsiyasidagi nisbatning o‘zgarishi
kuzatiladi. Monoklonal antitelolar yordamida dermal in-
filtratda Ò-hujayralar va Ò-supressorlarning kamayishi
natijasida Ò-xelperlar, Ò-supressorlar koeffitsiyentining
oshishi aniqlangan. Dermo-epidermal chegarada Langer-
gans hujayralari sonining ortishi, IgM ning cho‘kishi im-
munoallergik nazariyani yana bir bor isbotlaydi.
Boshqa teri kasalliklaridan farqli ravishda qizil yassi
temiratki aksariyat me’da-ichak sistemasining kasalliklari
(surunkali gastrit, me’da va 12 barmoq ichak yarasi, jigar
sirrozi) bilan og‘rigan bemorlarda uchrab turadi. Qizil
yassi temiratki bilan og‘rigan bemorlarning qizilo‘ngachi,
ichak va bachadon endometriyasida lixenoidli toshmalar
borligi aniqlangan. Qizil yassi temiratkining eroziv-yarali
shakli va yarali kolit orasida uzviy bog‘liqlik borligi ham
kuzatilgan.
K l i n i k a s i . Kasallikning asosiy klinik-morfologik
elementi dermo-epidermal papulalar bo‘lib (diametri 1—
3 mm), uning quyidagi o‘ziga xos xususiyatlari bor:
— poligonal, yassi shakli;
— papulalar yuzasida (asosan, markazda) kindiksimon
botiq bo‘lishi;
— periferiyaga qarab o‘sishi;
— toshmalar ustiga o‘simlik moyi surtilsa, to‘rsimon
shakllar vujudga kelishi — Uikxem belgisi (epidermis do-
nador qavatining notekis kengayishi);
— o‘tuvchan yorug‘likda papulalar yuzasininig pushti-
binafsha rangda yaltirab turishi.

---

175
Òoshmalar aksariyat qo‘l va oyoqning bukiluvchi soha-
larida (tirsakoldi, bilak, oyoqda) yuzaga kelib, so‘ng butun
badanga tarqalishi mumkin. Òoshmalar ba’zan og‘iz bo‘sh-
ligi va jinsiy a’zolarning shilliq qavati, ko‘proq lunjlarda
oqimtir tasmalar shaklida uchrab, bir-biri bilan qo‘-
shilib, pilikchalar hosil qiladi. U surunkali davom etishi
mumkin. Kasallikning avj olgan davrida, yangi toshmalar
paydo bo‘ladi va ular kattalashib boradi. Keyin kasallik
statsionar davrga o‘tadi, bunda papulalar asta-sekin so‘rilib
o‘rnida to‘q jigarrang dog‘ qoladi; terining ta’sirlangan
joyida yoylar ko‘rinishida joylashadigan papulalar paydo
bo‘ladi. Kasallik qattiq qichishish bilan kechadi. Qayta-
lanish ancha kam uchraydi. Qizil yassi temiratkiga Keb-
ner izomorf reaksiyasi ham xosdir. Ba’zan tirnoqlar ham
o‘zgarib rangi xiralashadi, ustida uzunasiga ketgan chi-
ziqlar paydo bo‘ladi.
D a v o s i . Birinchi navbatda kasallikni keltirib chi-
qaruvchi omillarni bartaraf etish, infeksiya o‘choqlarini
sanatsiya qilish lozim. Kasallik o‘tkir kechganida anti-
biotiklar (tetrasiklik qatoridan — tetrasiklin, xlortetrasiklin
1000000 dan 10 kun), kalsiy tuzlari eritmasi, natriy
giðosulfit inyeksiya holida tavsiya etiladi. Òinchlantirish
maqsadida brom preparatlari, trankvilizatorlar buyuriladi.
Vitaminlar (PP, neyromultivit), antigistamin (suprastin,
loratadin) dorilarni qo‘llash davolash samarasini oshiradi.
Kasallik klinik jihatdan og‘irroq kechganida steroidli
gormonlar tavsiya qilinadi, ularning miqdori 30 mg dan
100 mg gacha bo‘lishi mumkin. Surunkali qizil yassi
temiratkining tarqalgan va og‘ir kechuvchi shakllarini
davolashda delagil, rezoxin, xingamin preparatlari, steroidli
gormonal vositalar bilan birga qo‘llaniladi. Qizil yassi
temiratkida shilliq qavatlarning atiðik, eroziv-yarali xilida
shilliq qavatlar hamda jinsiy a’zolar shikastlanganda
nektigazon 0,5—1 mg/kg miqdorda yaxshi naf beradi.
Keyingi yillarda immunotrop davolash maqsadida ekzogen
interferon (reaferon) va interferonogen (neovir) preparatlari

---

176
ham qo‘llanilmoqda. Bemorni giðnoz va elektr ta’sir ettirish
yo‘li bilan uxlatib davolash, bo‘ynidagi simpatik tugunlarni
diatermiya, paravertebral blokada qilish, bel sohasida
induktotermiya o‘tkazish ham yaxshi natija beradi. Ba’zan
esa PUVA- terapiya tavsiya etiladi.
Mahalliy davo mentol karbol spirti va glukokortikoidli
malhamlardan iborat. Kasallikning giðertrofik turida tosh-
malarni diatermokoagulatsiya qilish, CO
2
, suyuq azot bilan
kuydirish, ular atrofidan gidrokortizon emulsiyasi yoki
steroidli gormon eritmalari bilan inyeksiya qilish tavsiya
etiladi. Kasallikning remissiya davrida bemorga sanatoriy
(Chimyon, Chortoq) va kurortlarda davolanish buyuriladi.
8.3. Biriktiruvchi to‘qima bilan bog‘liq kasalliklar
Organizmdagi immunologik gomeostazning buzilishi
oqibatida biriktiruvchi to‘qima elementlari va qon tomirlar
sistemalari zararlanadi. Biriktiruvchi to‘qimadagi patolo-
gik o‘zgarishlar kollagenozlar atamasi bilan yuritilgan. Ho-
zir bu o‘rinda revmatik kasalliklar atamasi qo‘llaniladigan
bo‘ldi. Bu guruhga revmatizm, revmatoid artrit, Bexterev
kasalligi, sistemali qizil yuguruk, sistemali sklerodermiya,
tugunli periartrit va dermatomiozitlar kiradi. Bu kasallik-
lar, asosan, biriktiruvchi to‘qimada avj oladigan dezorga-
nizatsiya jarayoni, shuningdek, patalogoanatomik jihat-
dan mukoidli shish, fibrinoid o‘zgarishlar, hujayralarning
yallig‘lanishi va skleroz bilan ifodalanadi. Lekin bu guruhga
kiruvchi har bir kasallik qaysi a’zo va sistemani zararla-
shiga qarab o‘zining klinik-morfologik xususiyatiga ega.
8.3.1. Qizil yuguruk (qizil volchanka — LIPUS
ERYTHEMATODES)
Qizil yuguruk — surunkali kasallik bo‘lib, asosan, yozda
qo‘zib turadi. Bu dermatoz teri kasalliklarining 0,45—
1,5 % ini tashkil qiladi. Ayollar bu kasallik bilan erkaklarga
nisbatan ko‘proq kasallanadilar. Qizil yuguruk, asosan,

---

177
tashqi muhit omillari (quyosh nuri, sovuq, shamol va
ko‘pincha haroratning keskin o‘zgarishi) ta’sirida bo‘la-
digan kishilarda ko‘proq uchraydi.
E t i o l o g i y a s i v a p a t o g e n e z i . Kasallikning
kelib chiqishi hozircha noma’lum, lekin uning paydo
bo‘lish sabablarini tushuntiruvchi bir qancha nazariyalar
mavjud. Ba’zi (tarixiy nazariya) olimlar qizil yugurukning
paydo bo‘lishini sil kasalligi bilan bog‘liq deb hisoblaydilar.
Chunki qizil yuguruk bilan og‘rigan bemor organizmida
sil o‘choqlarining topilishi, shuningdek, terida silga xos
gistologik o‘zgarishlar bo‘lishi va silga qarshi qo‘llanila-
digan dorilar bu kasallikka ham yaxshi kor qilishi ma’lum.
Lekin, teridagi kasallik o‘choqlaridan sil bakteriyasining
topilmasligi sil nazariyasining asossizligini ko‘rsatadi.
Infeksion nazariya esa qizil yuguruk infeksion kasallik-
dan keyin paydo bo‘ladi va rivojlanadi deb tushuntiradi.
Bemorlarda gemolitik streptokokkning topilishi bu naza-
riya tarafdorlarining asosiy isbotidir. Ammo shuni qayd
qilish lozimki, antibiotiklar ta’sirida (asosan, penitsillin)
infeksion asosda qo‘zg‘atilgan va rivojlangan kasallik deb
talqin qilingan qizil yugurik davo topmay, aksincha, avj
oladi.
So‘nggi yillarda qizil yuguruk bilan og‘rigan bemorlar
qonida LE hujayralari va hujayralar yadrosiga qarshi anti-
telolarning topilishi uni autoimmun kasallik deb hisob-
lanishiga sabab bo‘ldi.
Qizil yuguruk ko‘pincha turli xil dorilar (gidrolizin,
antibiotiklar, sulfanilamidlar, vaksinalar, zardoblar), in-
feksion agentlar (streptokokk va viruslar) hamda tashqi
muhit omillari (ultrabinafsha, infraqizil nurlar, radiatsiya
va boshqalar) ta’sirida yuzaga chiqadi. Kasallik ba’zan irsiy
tabiatga ega bo‘lib, dominant yo‘l bilan namoyon bo‘ladi.
Organizmda surunkali infeksion o‘choqlar bo‘lishi, foto-
sensibilizatsiya, sovuqqa o‘ta sezuvchanlik, vegetativ va
markaziy nerv sistemalari hamda neyroendokrin a’zolar
faoliyatining buzilishi patogenetik jihatdan ahamiyatga ega.

---

178
Qizil yugurukning surunkali (surunkali chandiq hosil
qiluvchi eritematoz), o‘tkir yoki sistemali (o‘tkir eritema-
toz), shuningdek, o‘rtacha o‘tkirlikda kechadigan xillari
farq qilinadi. Kasallikning sistemali shaklida teri bilan
birga ichki a’zolar ham jarohatlanadi; qizil yuguruk odam-
larning yuz qismida ko‘proq uchraydi.
Qizil yugurukning surunkali xili quyidagi k l i n i k ko‘-
rinishlarga ega: diskoidli (halqasimon), disseminatsiya-
langan, Biyettning markazdan qochuvchi eritemasi va Ka-
poshi Irgangning chuqur shaklidagi qizil yuguruk. Kasal-
lik boshlanishida subyektiv belgilar deyarli kuzatilmaydi.
Ko‘pincha qizil yuguruk surunkali halqasimon shaklda
namoyon bo‘lib, toshmalar terining turli sohalariga toshishi
mumkin. Òoshmalar, asosan, yuzda aniq chegaralangan
pushti-qizil rangli, chetga tomon o‘sib, bir-biri bilan qo‘-
shilishga moyil bo‘lgan dog‘lar ko‘rinishida namoyon bo‘-
ladi. Dastlab dog‘lar usti kepaklanmaydi, lekin keyinchalik
kepaksimon tangachalar paydo bo‘lib, ular teriga mahkam
o‘rnashib qoladi.
Dog‘lar kattalashib yirik dog‘larga aylanadi, yallig‘la-
nish biroz kuchayadi. Shu davrda qiðiqlanish ham ku-
chayadi, qiðiqni sekin-asta tirnoq bilan tirnasak ko‘chib
chiqadi, qiðiq tagida bo‘rtmachalar ko‘rinadi. Qiðiq tir-
nalgan vaqtda bemor birmuncha og‘riq sezadi, shuning
uchun boshini opqaga tortadi. Bu Benye-Mesherskiy simp-
tomi deb ataladi. Qiðiqlar ko‘chirilganda uning tagida
bo‘rtmachalar borligi («ayollar poshnasi» simptomi) va
tangachalari tushgan terida voronkasimon shakl hosil bo‘-
lishi (follikular giðerkeratoz) kuzatiladi. Shunday qilib,
kasallik avj olgan davrida 3 xil manzara:
— markaziy chandiqli atrofiya;
— o‘rta-giðerkeratozli;
— periferiyadagi qizargan joy ko‘zga tashlanadi. Shu
bilan birga kasallik o‘choqlarida teleangioektaziya, depig-
mentatsiya, giðerpigmentatsiyalar ham uchraydi.

---

179
Kasallik terining yuz qismida uchraganda uning shakli
xuddi kapalakka o‘xshaydi. U badanning boshqa sohala-
rida (boshning sochli qismida, quloqda, bo‘yinda, qo-
rinda, qo‘l-oyoqlarda) ham uchrashi mumkin. Òoshmalar
boshning sochli qismida bo‘lsa, soch to‘kilishi (alopetsiya);
og‘izning shilliq qavatida esa leykoplakiya, eroziya va
yaralar kuzatiladi. Lablarda shish va yoriqlar paydo bo‘ladi.
Kasallikning disseminatsiyali turida uncha katta bo‘lmagan
juda ko‘p toshmalar yuzda, boshning sochli qismida,
bo‘yinda va ko‘krak qafasining yuqori qismlarida marjon
singari joylashib sistemali qizil yugurukni eslatadi.
Markazdan qochuvchi eritema qizil yugurukning yuzaki
xili bo‘lib, Biyet tomonidan izohlangan (1828). Kasallik
yuz terisida birozgina shish, chegaralangan va markazdan
qochuvchi eritema paydo bo‘lishi bilan boshlanadi. Eri-
temalar rangi pushti-qizil yoki ko‘k-qizil bo‘ladi. Òoshma-
larda giðerkeratoz va chandiqli atrofiya belgilari kuza-
tilmaydi. Markazdan qochuvchi eritema kasallikning siste-
mali turi yaqinlashayotganidan darak beradi.
Kaposhi Irgangning chuqur shaklidagi qizil yugurukda
teriosti kletchatkasida chuqur joylashgan tugunlar paydo
bo‘ladi, markazi botiq bo‘lib, atrofiyalanadi, ular ko‘proq
bosh, yelka va qo‘llarda uchraydi. Ba’zan tugunlardan so‘ng
yaralar vujudga keladi.
Sistemali qizil yuguruk to‘satdan yoki surunkali eri-
tematozning zo‘riqishi oqibatida vujudga kelib, og‘ir ke-
chadi. Òurli stress holatlar, infeksiya, ultrabinafsha nurlar
ta’sirida surunkali yoki disseminatsiyalashgan qizil yuguruk
sistemali xilga o‘tishi mumkin. Kasallik ko‘pincha 20—40
yoshdagi ayollarda uchraydi; harorat ko‘tariladi,
bo‘g‘imlarda shish, qizarish va og‘riq paydo bo‘ladi, barmoq
bo‘g‘imlari deformatsiyalashadi. Òeriga turli xil toshmalar
toshadi, ular tananing barcha qismida va shilliq qavatlarda
bo‘lishi mumkin. Eritematoz toshmalar usti tangachalar
bilan qoplanib, asta-sekin tananing boshqa qismlariga
tarqaladi yoki bir-birlari bilan qo‘shilib xiylagina joyni

---

180
egallaydi. Qizargan terida qavarchiq pufak va po‘stloqlar
paydo bo‘ladi, bemorlarni qichishish yoki achishish be-
zovta qiladi. Qizil yugurukda buyraklarning zararlanishi
ancha xavfli bo‘lib, nefrit bilan bir qatorda vaskulit, po-
liserozit, artrit, artralgiya, perikardit, abdominal sindrom,
tugunli periartrit va boshqalar kuzatiladi. Òaloq, jigar,
limfatik tugunlar kattalashadi; soch to‘kiladi, teri quruq-
lashib, tirnoqlar mo‘rtlashadi. Bemorning darmoni qu-
riydi, harorati ko‘tariladi, bo‘g‘imlari, boshi og‘riydi; uy-
qusizlik, anoreksiya, ko‘ngil aynashi kuzatiladi.
Qizil yuguruk og‘ir kechganda bemor yotib qoladi,
yurolmaydi, ozib holsizlanadi, kamquvvat bo‘lib qoladi.
Shu davrda bemorning qoni laboratoriyada tekshirilsa LE
hujayralari topiladi, bu to‘g‘ri tashxis qo‘yishda katta
ahamiyatga ega. Bundan tashqari qonda leykopeniya, lim-
fopeniya, giðergammaglobulinemiya, ECHÒ (eritro-
tsitlarning cho‘kish tezligi) ortib ketishi kuzatiladi.
O‘rtacha o‘tkir qizil yuguruk kamroq uchraydi, u
to‘satdan yoki surunkali halqasimon qizil yugurukdan ke-
yin rivojlanishi mumkin. Badanning yopiq turadigan
qismlarida ham kasallik o‘choqlarining paydo bo‘lishi,
umumiy ahvolning o‘zgarishi, bo‘g‘imlarda og‘riq turishi,
harorat ko‘tarilishi kasallikning shu shakli uchun xos
alomatlardan. Uning klinik ko‘rinishi qizil yugurukning
o‘tkir xilidagidek yaqqol ko‘zga tashlanib turmaydi. Òe-
ridagi toshmalar saramasni eslatadi. Chegaralangan shish
bilan birga giðeremiya va po‘st tashlash kuzatiladi. Òerida
eritematoz-papullyoz toshmalar uzoq vaqt saqlanib qoladi
va keyinchalik surunkali gepatit, plevrit va boshqa ichki
a’zolarda turli xil patologik o‘zgarishlar boshlanadi.
D a v o s i . Davolash kasallikning xiliga qarab belgila-
nadi. Doirasimon qizil yugurukda bezgakka qarshi vositalar
(rezoxin, xingamin, plakvenil, delagil) 0,25 g dan 2 mahal
5—10 kun buyuriladi, orada 3—5 kun dam beriladi. Bu
dorilar buyrakusti bezining po‘stloq qavati ishini tezlash-
tirib, biriktiruvchi to‘qimadagi modda almashinuviga ta’sir
etadi va fotodesensibilizatsiya ro‘y beradi.

---

181
Sistemali qizil yugurukda glukokortikoidlarni bezgakka
qarshi vositalar bilan birga qo‘llash yaxshi naf beradi.
Steroidli dorilar miqdori kasallikning klinik kechishi va
bemorning ahvoliga bog‘liq (o‘rta hisobda prednizolon 60—
70 mg dan tavsiya etiladi) holda tayinlanadi. Shu bilan
birga vitaminlar (neyromultivit, B
15
, PP, C) bilan davo-
lash maqsadga muvofiq, chunki ular steroidli gormon va
bezgakka qarshi dorilar ta’sirini kuchaytiradi. Mahalliy
davo vositasi sifatida gormonal malhamlar, delagil eritmasi
ishlatiladi. Quyosh nuri ta’siridan saqlanish maqsadida
«Luch», «Vesna», «Ot zagara», 5 % li ftivazid va boshqa
fotohimoya malhamlaridan foydalanish tavsiya etiladi.
8.4. Dermatologik kasalliklarda shoshilinch
yordam ko‘rsatish
8.4.1. Anafilaktik shok
Anafilaktik shok — bu makroorganizmda allergik
reaksiyaning tizimli ravishda namoyon bo‘lishi bo‘lib, u
umumiy yoki mahalliy ko‘rinishda (masalan, terida) bo‘-
lishi mumkin. Yaqqol ko‘zga tashlanib turadigan umumiy
reaksiya anafilaktik shok deyiladi. Yunoncha anaphylaxia —
himoyasizlik degan ma’noni anglatib, organizmga paren-
teral yo‘l orqali yuborilgan antigenga nisbatan sezuvchan-
likning ortishi bilan ifodalanadigan allergik reaksiya.
Anafilaktik shokda immunoglobulin — atitanachalar
va immun mediatorlarning ajralishi keskin kuchayib ketadi,
oqibatda hayot uchun zarur to‘qima va a’zolar zararlanadi.
Uning asosiy sabablaridan yana biri yuqori ta’sirchan
bo‘lgan makroorganizmning maxsus antigenlar va aller-
genlar bilan yaqin muloqotda bo‘lishidir. Masalan, dori
vositalari (sulfanilamidlar, antibiotiklar, analgetiklar, vita-
minlar va h.k.), ayrim oziq-ovqat mahsulotlari va kimyoviy
moddalar, parazitlar yoki turli xil hasharotlar chaqishi (ay-
niqsa, ari chaqqanda), tarkibida allergen mahsulotlar tutgan
preðaratlar bilan tashxis qo‘yilganda, aholini yoppasiga
emlash (vaksinatsiya), muolajalari o‘tkazilganda va h.k.

---

182
Anafilaktik shok asosida tezkor tiðdagi reaksiya yotadi
va aksariyat hollarda yuqori sensibilizatsiyalangan orga-
nizmda rivojlanadi.
Anofilaktik shokda quydagi klinik turlar ajratiladi:
— kollaps, bemorning hushidan ketishi bilan ifodalani-
ladi, qon bosimi tushib ketadi, eshitish qobiliyati pasayadi.
— bemorning nafas olishi keskin qiyinlashadi (asfik-
siya), hiqildoq shishishi yoki bronxospazm ro‘y beradi,
qorinda og‘riq va eshakyem, teri qichishishi kuzatiladi.
Shok nisbatan yengil, o‘rtacha og‘ir va og‘ir darajalarda
namoyon bo‘ladi.
Yengil darajada prodrolmal davr qisqa — bir necha
minutdan bir soatgacha kechadi. Bu allergik reaksiyaning
turli belgilari: teri qichishishi, eshakyem turidagi tosh-
malar, eritematoz, petexial va papullyoz elementlar, teri
giðeremiyasi, qizish hissi, spastik yo‘tal, bosh aylanishi,
ko‘ngil aynishi, nafas olish qiyinlashishi, ayrimlarda yuz
terisi geperemiyasi, lablar sianozi, depressiya kuzatiladi.
O‘rtacha og‘ir kechishda shokdan oldin holsizlik, qo‘r-
quv, yuz giðeremiyasi, qizish hissi, turli lokalizatsiyadagi
og‘riqlar, toshmalar, yo‘tal, qusish, keyin tezda hush
yo‘qotish kuzatiladi. Peshanada sovuq yopishqoq ter hosil
bo‘ladi, ayrimlarida og‘izga ko‘pik keladi. Qorachiqlar
kengayib yorug‘likka reaksiya bermaydi. Beixtiyor defe-
katsiya va siyish, bachadonning spastik qisqarishi va qin-
dan qonli ajralmalar kelishi kuzatiladi.
Miya ishemiyasi va seroz qatlamlar shishi natijasida tonik
va klonik qisqarishlar kuzatiladi.
Fibrinolitik sistemaning aktivlashishi natijasida bu-
rundan, oshqozon va ichakdan qon ketishi mumkin.
Anafilaktik shokning og‘ir formasida markaziy va qon
tomir tizimi bir necha sekund yoki minut ichida tez bu-
ziladi. Òeri qoplami keskin oqarib; ko‘krakda, qo‘llarda,
lablarda — sianoz, og‘izda ko‘pik paydo bo‘ladi. Peshana
sovuq va yopishqoq ter bilan qoplanadi; qorachiqlar
kengaygan, yorug‘likka reaksiya yo‘q, bo‘yin venalari

---

183
kengaygan; nafas olish shovqinli, aritmik, askultatsiyada
«soqov» o‘pka eshtiladi.
Anafilaktik shokda quyidagilar o‘limning asosiy sa-
bablari bo‘lib hisoblanadi:
— staz, tromboz, mikrosirkulatsiyaning buzilishi va tomir
kollapsi natijasida o‘tkir yurak qon-tomiri yetishmovchiligi;
— hiqildoqning Kvinke shishi natijasidagi asfiksiyasi;
— tomirlar trombozi va hayot uchun zarur a’zolarga
qon quyilishi.
Anafilaktik shokda tibbiy yordam
Anafilaktik shokda gemodinamika, mikrosirkulatsiya va
metabolizm ko‘rsatkichlari buziladi. Odatda, arterial bo-
sim, aylanib yuruvchi qon bosimi pasayadi. U esa mar-
kaziy venoz bosimi hisobiga tekshiriladi (normada 5—
12 sm suv ustuni), qon qovushqoqligi va gematokrit oshadi.
Giðerlaktemiyali asidoz, arterial qonda gidrokarbonatlar
kamayadi (normada 22—25 mmol/l), asoslar yetishmov-
chiligi yuzaga keladi; (5 mmol/l dan ko‘p), laktat darajasi
1,6—2,8 mmol/l dan oshadi. Shokning kuchaygan paytida
eritremiya, leykotsitoz, SOEning oshishi, trombotsito-
peniya, o‘rta eozinofiliya kuzatiladi.
Shok davrida diurez kamayadi; buyrak shikastlanishida
protenuriya, gematuriya, silindruriya kuzatiladi.
Ò a s h x i s i . Òiðik holatlarda tashxis anamnez va kli-
nik belgilariga qarab qo‘yiladi. Anamnez yig‘ish mumkin
bo‘lmagan holatlarda tashxis qo‘yish keskin qiyinlashadi.
D a v o s i . Anafilaktik shokda quyidagi bosqichlar
farqlanadi:
— birlamchi tezkor terapiya bosqichi;
— ikkilamchi terapevtik muolajalar bosqichi.
Birlamchi tezkor terapiya bosqichi.
1. Allergen kiritilishini to‘xtatish. Shokni chaqirgan
preparat inyeksiya qilingan joydan yuqoridan jgut qo‘yish.
Jgut har 10—15 minutda bo‘shatiladi. Allergen kirgan joyga
0,3—1 ml 0,1 % li adrenalin eritmasi kiritiladi.

---

184
2. Adrenalin kiritish. Adrenalin teri ostiga yoki mushak
orasiga 0,3—0,5 ml 0,1 % li eritmasi kiritiladi, keyin
inyeksiya ikki marta 20 minut interval bilan terapevtik ef-
fekt bo‘lguncha qilinadi. Agar arterial qon bosimi minimal
darajaga tushsa, adrenalin teri ostiga yoki mushak orasiga
kiritiladi. Nafas olishning keskin buzilishida va arterial
bosimning keskin tushishida 0,5 ml 1 % li adrenalin erit-
masi til ostiga qo‘yiladi va vena ichiga 3—5 ml 0,01 % li
eritmasi 9 ml izotonik eritmasida eritib kiritiladi.
3. Aylanib yuruvchi qon hajmini to‘ldirish. Vena ichiga
tomchilatib 1000 ml dan, Ringer, izotonik natriy xlor
eritmalari 400 ml poliglukin yuboriladi. Agarda 2—3 soat-
dan keyin natija bo‘lmasa, yangi muzlatilgan plazma
(400 ml), albumin yuboriladi.
4. Nafas yo‘llarining o‘tkazuvchanligini ta’minlash.
Agarda nafas bo‘lmasa yoki keskin buzilgan bo‘lsa, bemorni
endotraxeal intubatsiyaga, sun’iy nafas olishga va 100 %
kislorod bilan nafas olishga o‘tkaziladi.
5. Vazopressor aminlarni qo‘llash. Agarda yuqoridagi
muolajalar natija bermasa va arterial giðotenziya saqlansa
vena ichiga tomchilatib dopmin (dofamin) 15—17 mkg/
kg/min dozada qilinadi. 200 mg preparatni 200 ml 5 % li
glukoza yoki izotonik eritmada eritiladi. Agarda turg‘un
giðotenziya bo‘lsa noradrenalinning 1 ml 0,2 %li eritmasini
250 ml izotonik eritmada minutiga 20—25 tomchi tez-
likda venaga yuboriladi.
Ikklamchi terapevtik muolajalar bosqichi.
Glukokortikoidlar. Glukokortikoidlar dastlabki 6—12 soat
ichida sezilarli o‘zgarishlarni bermaydi va shuning uchun ularni
anafilaktik shokning cho‘zilgan holatlarida qo‘llash tavsiya
etiladi. Ammo oldindan reaksiya og‘ir kechishi, uning cho‘-
zilishini aytish tavsiya etiladi. Ammo oldindan reaksiya og‘irligi
va uning cho‘zilishini aytish qiyin bo‘lganligi sababli gluko-
kortikoidlarni turli davrda kiritish mumkin. Shokning o‘tkir
davrida 240 ml prednizolonni vena ichiga 5 min ichida sekin
yuboriladi. Bu dozani har 6 soatda takrorlash mumkin.

---

185
Antigistamin preparatlar. Antigistamin preparatlar
tezda ta’sir qilmaydi va hayotni saqlab qolish vositasi bo‘la
olmaydi. Antigistamin preparatlarning gemodinamika ko‘r-
satkichlarini yaxshilagandan so‘ng qo‘llash lozim, chunki
ularda giðotenziv effekt namoyon bo‘ladi (ayniqsa, piðolfen).
Mushak orasiga: 1—2 ml 1 % li dimedrol; 1 ml 2 % li
suprastin; 1 ml 2,5 % li piðolfen eritmasi sutkasiga, 3—
4 marta arterial bosimni nazorat qilgan holda yuborish
yoki diazolin 0,1 g dan kuniga 3 marta ichishga buyuriladi.
Dimedrol 0,05 g dan kuniga 3 marta; suprastin 0,025 g
dan kuniga 3 marta; fenkarol 0,05 g dan kuniga 3 marta.
Antigistamin prepartlar N
1
— gistamin retseptorlarni
bloklaydi, agarda anafilaksiya simptomlari yo‘qolmasa yoki
qaytalansa qo‘shimcha N
2
— gistamin retseptorlari blo-
katorlari qo‘llanadi (masalan, simetedin 300 mg dan
v/ichiga har 6 soatda).
Eufillin. Eufillin bronxospazmni yo‘qotish uchun agar
adrenalin samara bermasa, qo‘llaniladi. Vena ichiga 10 ml
2,4 % li eufillin 10 ml izotonik eritmada eritilib, sekin
AB ni nazorat qilib, yuboriladi.
Natriy gidrokarbonat. Qo‘llanilgan muolajalarga qa-
ramasdan giðotenziya saqlansa, metabolik asidoz haqida
o‘ylash zarur, chunki u vazopressor vositalarning sama-
rasini pasaytiradi.
Bunda kislota-ishqor muvozanatini tekshirib, asidoz
holati bo‘lsa, uni vena ichiga tomchilatib 150—200 ml 4 %
li natriy gidrokarbonat yuborib korreksiya qilinadi.
Penitsillinaza. Penitsillin natijasida kelib chiqqan ana-
filaktik shokda bir marta mushak orasiga 1 000 000 birlik
penitsillinazani 2 ml izotonik eritmada eritib yuborish zarur.
Bitsillin natijasida kelib chiqqan anafilaktik shokda
penitsillinaza 1 000 000 dan sutkasiga 3 marta yuboriladi.
Mahalliy davo teri va shilliq pardalardagi o‘zgarishga
qarab o‘tkaziladi.
P r o f i l a k t i k a s i . Penitsillin natijasida bo‘lgan ana-
filaktik shok o‘tkazgan bemorlar statsionarda 10—12 kundan

---

186
kam bo‘lmagan muddatda davolanadilar. Yengilroq kechgan
anafilaktik shokda kuzatish muddati undan kam bo‘lishi
munkin. Bemor kasalxonadan chiqqandan so‘ng allergolog
kabinetida dispanser nazoratida turmog‘i zarur. Ularga
anafilaktik shokni chaqirgan allergenlar (hasharotlar chaqishi,
preparatlar) haqida ma’lumoti bor pasport berilishi kerak.
Hasharotlar chaqishi natijasida kelib chiqqan anafilaktik
shokdan so‘ng bemorlarga spetsifik giðosensibilizatsiya tavsiya
etiladi. Bunday bemorlarga o‘sha hasharotlar mavjud fasl-
larda doimo o‘zlari bilan adrenalin olib yurish tavsiya etiladi.
1. Etiîlîgiyasi àniqlànmàgàn tåri kàsàlliklàrini ayting.
2. Òàngàchàli tåmiràtkining àsîsiy klinik bålgilàri qanday?
3. Qizil yassi tåmiràtkining àsîsiy bålgilàri qanday?
4. Òårining qichishishi bilàn kåchàdigàn õàstàliklàrning bîshqà
dårmàtîzlàrdàn fàrqi nimàdà?
5. Eshàkyåm kàsàlligi qanday davolanadi?
6. Àntigistàmin pråpàràtlàrining tà’sir måõànizmi qàndày?
7. Anafilaktik shok nima, unda qanday tibbiy yordam ko‘rsatiladi?
1. Psoriaz teri kasalliklarining necha % ini tashkil qiladi?
À. 10—20 %;
B. 3—7 %;
C. 5—10 %;
D. 4—8 %.
2. Qizil yassi temiratki mahalliy davosida qaysi dori vositalaridan
ko‘proq foydalaniladi?
À. PUVA-terapiya, suyuq azot;
B. Mentol, karbon kislotasi, glukokortikoidlar;
?
NAZORAT SAVOLLARI
!
TESTLAR

---

187
C. Delagil, rezoxin, xingamin;
D. To‘g‘ri javob yo‘q.
3. Qizil yugurukni aniqlashda qaysi laboratoriya usullari qo‘llaniladi?
À. Qizil yuguruk yarasidan surtma olish;
B. Novosilova usuli;
C. Simmer — Õàrgeyvs usuli;
D. Immunofluoressensiya usuli.
4. LE hujayralari qaysi kasallikda ko‘zga tashlanadi?
À. Psoriaz;
B. Eshakyem;
C. Revmatizmda;
D. Qizil yugurukda.
5. Anafilaktik shok qay darajada namoyon bo‘ladi?
À. Yengil;
B. O‘rtacha og‘ir;
C. Og‘ir;
D. Hamma javob to‘g‘ri.

---

188
9-bob. ÒANOSIL (VENERIK) KASALLIKLAR
9.1. Zaxm (SYPHILIS, LUES)
E t i o l o g i y a s i . Zaxmni oqish treponema qo‘z-
g‘atadi. U 1905-yilda F. Shaudin va E. Goffmanlar tomo-
nidan kashf etilgan. Optik mikroskop ostida kuzatilganda
oqish treponema spiral ko‘rinishida bo‘lib, uning 8—12 ta
bir tekis burmalarini ko‘rish mumkin.
Oqish treponema juda xilma-xil: ilgarilama, mayat-
niksimon, to‘lqinsimon, bukiluvchi, aylanma harakatlar
qila oladi. Oqish treponema boshqa treponemalardan o‘zi-
ning bir tekis harakat qilishi bilan ajralib turadi. Ular
fakultativ anaerob bo‘lganligi sababli, limfatik sistemada
uzoq vaqt yashaydi. Oqish treponemalar, asosan, ko‘n-
dalang bo‘linish yo‘li bilan ko‘payadi. Bo‘linayotgan joyda
hujayraning tashqi qobig‘i hisobiga ulagich hosil bo‘ladi.
Bo‘linish jarayoni odatda 30—35 soat davom etadi va oqish
treponema bir necha qismlarga bo‘linishi mumkin.
E p i d e m i o l o g i y a s i . Aholi orasida tanosil kasal-
liklarining tarqalishi ijtimoiy, tibbiy, biologik va ekologik
omillarga bog‘liq. XX asrda zaxm kasalligi o‘sishining 5 davri
aniqlangan. MDH davlatlarida har 10—15 yilda zaxm bilan
og‘rigan bemorlar sonining dastlab oshishi va keyinchalik
esa kamayishi kuzatilgan. MDHda zaxm kasalligining
oxirgi o‘sishi 1990-yildan boshlandi va 1997-yilda deyarli
barcha davlatlarda eng yuqori ko‘rsatkichlari qayd etildi.
Eng yuqori ko‘rsatkichlari (100000 aholiga 1 zaxm bilan
og‘rigan bemor) Rossiya, Ukraina, Qozog‘iston kabi
davlatlarda kuzatildi. Masalan, Rossiya Federatsiyasining
Òuva o‘lkasida ko‘rsatkich 1994-yil 10,4 ni, 1998-yil esa

---

189
1562,4 ni tashkil etgan. O‘zbekistonda zaxm kasalligi ko‘r-
satkichi 1991-yilda 1,8 ni, 1997-yilda esa 47,7 ni tashkil
etdi. Rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, MDHning deyarli
barcha davlatlarida 1998-yildan boshlab zaxm infeksiya-
sining ko‘rsatkichi pasayishi qayd etildi.
Alkogol iste’mol qilish, narkotik moddalarni chekish,
erta jinsiy aloqani boshlash (bolalar fohishabozligi) zaxm
kasalligini bolalar va o‘smirlar orasida o‘sishiga olib keladi.
MDH ayrim davlatlarida mo‘may daromad olish maq-
sadida g‘ayriqonuniy va yarimkriminal fohishabozlik paydo
bo‘lib, u JYBYIlarning yanada oshishiga sabab bo‘lmoqda.
Y u q i s h y o ‘ l l a r i . Oqish treponema odam orga-
nizmiga shikastlangan teri va shilliq qavatlar orqali tushadi.
U bemor qonida, terisidagi yarada, limfa tugunlarida,
orqa miya suyuqligida, so‘lagida, nerv to‘qimalarida va
umuman, hamma a’zolarida ham bo‘ladi. Zaxm bilan
og‘rigan bemor kasallikning faol davrida atrofdagilar uchun
g‘oyat yuqumli hisoblanadi. Chunki ishqalanish, friksiyalar
(jinsiy aloqa paytida), mexanik va kimyoviy qitiqlanish
natijasida zararlangan teri to‘qimalarida oqish trepone-
malarga boy bo‘lgan seroz suyuqlik ajralib chiqadi. Bemor
zaxm tarqatadigan asosiy manbadir; u sog‘lom kishi bilan
jinsiy aloqa qilganida, ba’zan maishiy muloqotda yuqadi.
So‘nggi yillarda qon quyish yo‘li bilan zaxm yuqish hollari
kuzatilib turibdi. Bunda bemor organizmidan (donordan)
qon quyiladigan tanaga zaxm infeksiyasi (transfuzion) o‘tadi.
Bunda qattiq shankr («boshsizlantirilgan zaxm») paydo
bo‘lmaydi, lekin zaxmning boshqa belgilari rivojlanaveradi.
9.2. Zaxmning umumiy kechishi
Zaxmning klinik kechishida teri va shilliq qavatlarga
toshgan toshmalarning asta-sekin regressga uchrashi (yo‘-
qolishi) va toshmalarsiz davr bilan almashinishi xosdir.
Kasallikning bunday kechishi organizmning immunologik
reaktivligi bilan bog‘liq, ya’ni kasallikning boshlang‘ich

---

190
davridagi gumoral immunitet so‘nib, asta-sekin hujayrali
immunitet rivojlanadi. Hujayrali immunitetning yuzaga
kelishi ko‘pincha spetsifik infeksion granulema hosil
bo‘lishi bilan kechadi. Zaxmning klinik kechishida inkuba-
tsion, birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi davrlar tafovut
qilinadi.
Inkubatsion davr organizmga oqish treponemalar
tushganidan boshlab, to kasallikning birinchi belgisi —
qattiq shankr paydo bo‘lgunga qadar davom etadi. Bu davr
o‘rta hisobda 1 oycha davom etishi, ba’zan 10—15 kunga
qisqarishi yoki 4 oygacha cho‘zilishi ham mumkin. Inku-
batsion davr, asosan, boshqa qo‘shilib kelgan (yo‘ldosh)
xastaliklar (tumov, so‘zak)ni davolashda antibiotiklarni
qo‘llash tufayli vujudga keladi (bunda qo‘llaniladigan
antibiotiklar miqdori zaxmni davolash uchun kifoya qil-
maydi). Inkubatsion davr antibiotik qabul qilmagan be-
morlarda ham uzayishi mumkin. Sil, revmatizm, alko-
golizm, giðovitaminoz bilan og‘rigan bemorlarning ay-
rimlarida inkubatsion davrning qisqarishi kuzatiladi.
Zaxmning birlamchi davri. Oqish treponema teriga
yoki shilliq qavatlarga tushgach, u yerda zaxmning bir-
lamchi affekt belgilari (qattiq shankr) paydo bo‘lib, u
ikkilamchi davrga xos belgilari bilan almashinguniga qa-
dar bo‘lgan muddat zaxmning birlamchi davri deb ata-
ladi. Birlamchi davr bemor qonidagi Vasserman va cho‘-
kish reaksiyalarining natijalariga qarab seronegativ va se-
ropozitiv davrlarga bo‘linadi. Zaxmning klassik kechishida
birlamchi zaxm o‘rta hisobda 6—8 hafta davom etadi.
Zaxmning birlamchi faol davri oqish treponema tush-
gan terida qattiq shankr, regionar limfadenit, ba’zan
limfangit paydo bo‘lishi bilan kechadi.
Qattiq shankr ( u l c u s d u r u m ) yoki birlamchi
sifiloma oqish treponema tushgan teri va shilliq qavatlarda
chegaralangan infiltrat hosil bo‘lishi bilan boshlanadi.
Keyinchalik infiltratning yuza qismi nekrozga uchrab, ero-
ziya yoki yara vujudga keladi. Qattiq shankrning joylash-

---

193
hitning paydo bo‘lishi saprofit mikroorganizmlarning
qisqa muddat ichida ko‘payishiga olib keladi. Qattiq shankr
atrofida shish, eritema, eroziyalar paydo bo‘ladi va nati-
jada ularning usti seroz-yiringli ekssudat bilan qoplanadi.
Bunday manzara qattiq shankrning klassik-klinik kechi-
shini o‘zgartirib yuboradi va ajralmadan oqish trepone-
malarni topish qiyinlashadi.
Limfatik tomirlarga boy bo‘lgan preputsial xaltachada
oz-moz yallig‘lanish jarayonining rivojlanishi fimozni kel-
tirib chiqarishi ham mumkin. Bunda olat boshchasining
chekka kertmagi kattalashadi, elastikligini yo‘qotadi va
preputsial xaltacha jinsiy olat boshchasini chiqarishga xa-
laqit beradi. Preputsial xaltacha ichidagi matseratsiya olat
boshchasida katta eroziyalar hosil qiladi; toraygan preputsial
xaltacha teshigida ekssudat oqishi kuzatiladi. Regionar
limfatik tugunlarni paypaslaganda og‘riydi va harakatchan-
ligi kamayganligi aniqlanadi.
Preputsial xaltachaning shishi va infiltratsiyasi natija-
sida preputsial halqa olat boshchasini qisib qo‘yadi. Nati-
jada qon va limfa aylanishi buzilib, olat boshchasi va pre-
putsial xaltachaning to‘qimasi nekrozga uchrashi mum-
kin. Bu parafimoz deb ataladi.
Gangrena va fagedenizm qattiq shankr asoratining eng
og‘ir ko‘rinishi bo‘lib, u kam quvvat va ko‘p ichkilik icha-
digan kishilarda uchraydi. Bunda fuzospirilloz infeksiyasi
qo‘shilishi kasallikning tez rivojlanishiga olib keladi. Qattiq
shankr yuzasida gungurt-qora yoki qora rangli chirik
(gangrena) paydo bo‘ladi va u ko‘chganida gemorragik-
yiringli, yarali nuqson vujudga keladi. Nuqson asta-sekin
granulatsion to‘qima bilan qoplanib, o‘zidan so‘ng chandiq
qoldiradi. Agar gangrenali shankrdagi yallig‘lanish jarayoni
atrofga va ichkariga tarqalsa, u fagedenizm deb ataladi.
Bunday bemor badani titrab qaqshaydi, issig‘i ko‘tariladi,
boshi og‘riydi, zaharlanish alomatlari kuzatiladi; to‘qima-
larning kuchli parchalanishi katta va chuqur yaralar hosil
bo‘lishi hamda qon oqishiga olib keladi.

---

195
Ikkilamchi davrda uchraydigan toshmalar umumiy
xususiyatlarga ega. Ular badanning turli sohalarida uchrab,
shakli dumaloq, keskin chegaraga va ko‘kimtir-qizg‘ish
rangga ega, qo‘shilishga moyil emas, subyektiv sezgilar
bo‘lmaydi, davolash choralari o‘tkazilmasa ham ma’lum
vaqtdan keyin iz qoldirmasdan yo‘qolib ketadi. Ikkilamchi
sifilidlarning eroziyali yuzasida ko‘p miqdorda oqish tre-
ponemalar bo‘lib, ular juda ham kontagioz hisoblanadi.
Ikkilamchi zaxm bilan og‘rigan bemorlarni antibiotiklar
bilan davolash vaqtida Lukashevich-Yarish-Gerksgeymer
reaksiyasi (harorat ko‘tarilishi, umumiy simptomlarning
paydo bo‘lishi, toshmalar sonining ko‘payishi va rangining
tiniqlashishi) kuzatiladi. Antibiotiklar ta’sirida ko‘plab
oqish treponemalar nobud bo‘ladi va natijada bu mikroor-
ganizmlar tarkibidan pirogen (toksik) moddalar ajralib
chiqadi. Bu moddalar qon tomirlariga ta’sir etadi va klinik
jihatdan Lukashevich-Yarish-Gerksgeymer reaksiyasi
bilan ifodalanadi.
Ikkilamchi zaxmda morfologik elementlardan dog‘
(rozeola), tuguncha (papula), ba’zan esa pufakcha (vezi-
kula) va madda (pustula) uchraydi. Shu bilan birga bu
davrda sifilitik leykoderma va soch to‘kilishi (sifilitik alo-
petsiya) ham kuzatiladi.
Zaxmning ikkilamchi yangi davridagi sifilidlar mayda
va ko‘p sonli, yorqin rangli, simmetrik, atrofga yoyilmaydi,
usti kepaklanmaydi. Bu davrda ba’zi bemorlarda qattiq
shankrning qoldiqlarini va regionar skleradenitni aniqlash
mumkin, 80—90 % bemorlarda poliskleradenit holati
rivojlanadi. Ikkilamchi retsidiv zaxmda toshmalar yirik va
soni kam, ko‘pincha simmetrik bo‘lmay, guruhlashishga
moyil bo‘ladi va ko‘p ishqalanuvchi sohalarda (son, jinsiy
a’zolar, og‘iz bo‘shlig‘i) joylashadi.
Dog‘simon sifilid (sifilitik rozeola). Zaxmning ikkilamchi
davri ko‘pincha zaxm rozeolasi bilan boshlanadi. Dog‘larning
kattaligi jimjiloqdek yoki undan kichikroq, rangi pushti-
qizil, shakli esa dumaloq bo‘ladi. Agar dog‘ bosib ko‘rilsa,

---

196
yo‘qolib ketadi, lekin yana paydo bo‘ladi, po‘st tash-
lamaydi, teri sathidan ko‘tarilmaydi. Rozeolalar ko‘pincha
teri yuzasida: ko‘krak, qorin, qo‘l, dumba, son va og‘iz
shilliq qavatida uchraydi. Rozeola 1—2 hafta davomida toshib,
3—4 haftagacha o‘zgarmay turaveradi, keyin rangsizlanadi
va sekin-asta hech qanday dog‘ qoldirmay yo‘qolib ketadi.
Agar bemor tanasidagi rozeolalarni ko‘rish qiyin bo‘lsa,
nikotin kislotasining 1 % li eritmasidan 3—5 ml vena ichiga
yuboriladi. Bunda tanadagi rozeolalar yorqin rangga kiradi.
Papulyoz sifilid. Papulyoz sifilid ikkilamchi zaxmning
retsidiv davrida ko‘proq uchraydi. Papulalarning katta-ki-
chikligiga qarab lentikular (yasmiqsimon) va miliar turlari
tafovut etiladi.
Lentikular papulalar yarimoysimon shaklga ega,
chegarasi aniq va keskin, pushti rangli bo‘lib, bir-biri bilan
qo‘shilmaydi, usti kepaklanadi va tangachalar papulalarning
atrofida joylashadi («Biyett yoqachasi» simptomi).
Miliar papulalar soch follikulalarining chiqish joyida
va ko‘pincha darmoni qurigan bemorlarda uchraydi. Bunday
papulalar to‘g‘nag‘ich boshiday kattalikda bo‘lishi mumkin.
Chov, jinsiy a’zolar va orqa chiqaruv teshigi atrofida
joylashgan papulalar ishqalanish va qitiqlovchi ajralmalar
ta’sirida kattalashadi (giðertrofik papulalar), ular bir-biriga
qo‘shilishi natijasida pilaksimon papulalar yoki keng
kandilomalar vujudga keladi. Bunday katta papulalarning
usti ishqalanish oqibatida eroziya (eroziv papula) va pil-
chirash (ho‘llanuvchi papula) paydo bo‘ladi. Bunday
eroziv va ho‘llanuvchi papulalar sirtida juda ko‘p oqish
treponemalar bo‘lib, u atrofdagilar uchun o‘ta xavfli hi-
soblanadi. Kaft va tovonda joylashgan papulyoz toshmalar
terining umumiy sathidan ko‘tarilmaydi, to‘q qizil
rangdagi dog‘larni eslatadi. Papulalar qattiq konsistensiyali
va usti qalin, zich joylashgan tangachalar bilan qoplangan
bo‘ladi. Zaxmning ikkilamchi davrida psoriaz (psoriaz-
simon sifilidlar) va seboreyaga (seboreyali zaxm pa-
pulalari) xos papulalarni ham uchratish mumkin. Zaxm

---

197
papulalari asta-sekin so‘rilib, o‘zidan so‘ng pigmentli
dog‘lar qoldiradi. Dog‘lar ham vaqt o‘tishi bilan yo‘qolib
ketadi. Papulyoz sifilidlar subyektiv belgilarsiz kechadi.
Òugunchalarning markaziy qismi juda sezuvchan bo‘ladi
va zond bilan shu soha bosilsa, og‘riq seziladi (Yaddason
simptomi).
Pustulyoz sifilid. Pustulyoz sifilid, asosan, organizm-
ning reaktivligi pasaygan va ichkilikka ruju qilgan kishi-
larda uchraydi.
Òoshmalar asosan boshning sochli qismi, bel va bol-
dirlarga toshadi.
Pustulyoz toshmalar ko‘pincha tugunchali sifilidlar
bilan birga uchraydi va zaxmning og‘ir, xavfli klinik
kechishidan darak beradi.
Zaxmning ikkilamchi davrida teridagi kabi shilliq
qavatlarda (og‘iz bo‘shlig‘i, tomoq, halqum, lablarning
qizil hoshiyasi, katta va kichik uyatli lablarning shilliq
qavatlari) ham dog‘simon, papulyoz va pustulyoz sifilidlar
uchraydi. Shilliq qavatlar pushti rangda bo‘lganligi sababli
bu alomatlarni darhol farq qilish (taqqoslama tashxis)
qiyin. Yumshoq tanglay, tanglay tilchasi, bodomcha bezi-
dagi rozeolalar bir-birlari bilan qo‘shilishib katta o‘choq
hosil qiladi va bu zaxm anginasi deb ataladi. Zaxm anginasi
bir yoki ikki tomonlama bo‘lishi, subyektiv belgilarsiz
kechishi, harorat ko‘tarilmasligi va toshmalar chegarasi
keskin ajralganligi bilan xarakterlanadi.
Zaxm alopetsiyasi. Zaxm alopetsiyasi ko‘pincha zaxm
leykodermasi bilan birga uchraydi va zaxmning ikkilamchi
retsidiv davrida kuzatiladi.
Olimlarning fikricha mayda o‘choqli alopetsiya oqish
treponemalarning soch follikulalariga bevosita ta’siri
natijasida kelib chiqadi. Diffuz alopetsiya esa soch folliku-
lalari faoliyatini boshqaruvchi nerv va endokrin sistema-
larning shikastlanishi yoki organizmning intoksikatsiyasi
hisobiga rivojlanadi. Zaxm alopetsiyasining mayda o‘choqli,
yalpi (diffuz) va aralash turlari tafovut etiladi.

---

198
Mayda o‘choqli zaxm alopetsiyasida soch to‘kilgan joy
terisi o‘zgarmaydi, qiðiqlanmaydi, soch kichik-kichik o‘choq
hosil qilib to‘kiladi, chetidagi soch barmoq bilan sekin tortilsa
yulinib chiqadi, yallig‘lanish belgilari kuzatilmaydi.
Yalpi (diffuz) alopetsiyada esa boshdagi sochlar bir tekis
to‘kiladi. Soqol, qosh, kiðriklar ham to‘kilishi mumkin.
Birin-ketin to‘kilib va o‘sishi hisobiga kiðriklar har xil
uzunlikda bo‘ladi va zinapoyani eslatadi (bu Pinkus belgisi
deb ataladi). Qoshlarning mayda o‘choqli to‘kilishini «tram-
vay» yoki «omnibusli» sifilid deb atashadi. Ba’zi bemor-
larning sochi butunlay to‘kilib ketishi mumkin. Òerida hech
qanday yallig‘lanish alomatlari, shuningdek, qiðiqlanish ham
kuzatilmaydi, teri tekis bo‘lib turaveradi, Yalpi soch to‘-
kilishi, ko‘pincha zaxmning ikkilamchi davrida uchraydi.
Zaxmning uchlamchi davri. So‘nggi yillarda zaxmning
uchlamchi davri bilan og‘rigan bemorlar soni ancha
kamaydi. Bu davr bemorning to‘da yoki mutlaqo davo-
lanmaganligi natajasida kelib chiqadi. Uchlamchi davrning
rivojlanishida shikastlanish (ruhiy, jismoniy) va surunkali
kasalliklar, zaharlanishlar, bemorning yoshi hamda boshqa
omillarning ahamiyati g‘oyat katta. Uchlamchi davr 3—5
yil yoki undan ham kechroq boshlanadi va teri, shilliq
qavatlar, ichki a’zolar, nerv sistemasi hamda harakat
a’zolarining zararlanishi bilan o‘tadi.
Uchlamchi zaxm klinik kechishiga qarab f a o l
( a k t i v ) v a y a s h i r i n davrlarga bo‘linadi. Bu davr
terida do‘mboqcha (yuzaki, dermal tugunchali sifilid),
gumma (chuqur tugunchali sifilid, giðodermal tuguncha)
toshishi bilan tavsiflanadi. Ba’zi bemorlarda uchlamchi
eritema (Furne rozeolasi) kuzatiladi. Òoshmalar son
jihatidan oz bo‘lib (do‘mboqchalar 10—20 tagacha bo‘lsa,
gumma odatda bitta yoki ikkita bo‘ladi), o‘zidan so‘ng
chandiq qoldiradi. Agar toshmalar hayot uchun muhim
a’zo va sistemalarda joylashsa, u bemor hayoti uchun jiddiy
xavf tug‘diradi. Elementlar atrofdagilar uchun kam yuqumli
hisoblanadi. Chunki ular yuzasida oqish treponemalar juda

---

199
oz bo‘lib, asosan infiltrat tubida joylashadi. Bu davr ichida
teriosti yog‘ qavatida, suyak va muskullarda nerv sistemasi
va ichki a’zolarda o‘zgarishlar kuzatiladi.
Uchlamchi davr elementlari yod va og‘ir metall saq-
lovchi dorilarga ta’sirchan bo‘lib, ular bilan davolanganda
elementlar tezda regressga uchraydi. Bemorlarning 30—
35 % ida standart serologik reaksiyalarning manfiyligi
aniqlanadi. Lekin oqish treponemalarni immobilizatsiya
qilish reaksiyasi kamdan kam hollarda manfiy natija beradi.
Shu sababli bemorlar qonini OÒIRga tekshirish katta
ahamiyatga ega.
Zaxm gummasi. Morfologik nuqtayi nazardan zaxm
gummasi giðodermada joylashadi. Klinik kechishi bo‘-
yicha zaxm gummasining quyidagi xillari tafovut qilinadi.
Alohida joylashgan, infiltratli va fibroz gummalar. Òeri
ostidagi tugun asta-sekin kattalashadi, teri bilan birikadi
va harakatchanligini yo‘qotadi. Òerining rangi ko‘kimtir-
qizg‘ish tusga kiradi. Bemor biroz og‘riq sezadi (alohida-
langan gumma). Òugunning o‘rtasi yumshab, u yerda
teshik hosil bo‘ladi va undan yopishqoq suyuqlik ajralib
chiqadi. Hosil bo‘lgan yara oval shaklda, aniq chegara-
langan, chekkasi teri ostidan bir oz ko‘tarilgan, qattiq
konsistensiyali va tubida nekrozga uchragan to‘qimasi
borligi bilan ajralib turadi. Yara nekrotik to‘qimadan
bo‘shab granulatsion to‘qima bilan to‘ladi, tubidagi infil-
trat kamayadi va o‘rnida yulduzchasimon giðerpigmentli
chandiq hosil bo‘ladi.
Uchlamchi aktiv zaxm bilan og‘rigan bemorda odatda
bitta yoki kamdan kam hollarda bir nechta gummalar
uchraydi.
Infiltratli gummalar o‘z-o‘zicha yoki bir qancha gum-
malarning qo‘shilishi hisobiga paydo bo‘ladi va alohida-
langan gumma kabi rivojlanadi. Bunda o‘choqlarning che-
garalari aniq, yuzasida bir necha yaralar hosil bo‘ladi.
Yaralarning cheti ko‘p siklli shaklda bo‘lib ular, qo‘shilib
katta yaralar paydo bo‘ladi.

---

200
Zaxm gummalariga fibroz to‘qimaning o‘sib kirishi natija-
sida fibroz gummalar (bo‘g‘in atrofidagi sertugunlik) rivoj-
lanadi. Fibroz gummalar, asosan, tirnoq va tizza bo‘g‘inlari-
ning yoziladigan sohalarida joylashib, shar shaklida, qattiq
konsistensiyali bo‘ladi va kattaligi tuxumdek keladi. Paypaslab
ko‘rilganda, ular harakatchan va og‘riqsiz bo‘ladi, ustidagi
teri o‘zgarmaydi. Fibroz gummalar hech qachon yara hosil
qilmaydi va spetsifik davoga chidamli (rezistent) bo‘ladi.
Ò a s h x i s i . Gummoz sifilidni skrofulodermadan,
oddiy ektima, zaxm ektimasi, surunkali yarali piodermiya,
spinosellular rak, bazalioma, teri leyshmaniozi kabi
kasalliklardan farq qilish kerak.
Skrofulodermada dastlab teriosti yog‘ kletchatkasida og‘ri-
maydigan, kattaligi yong‘oqdek keladigan harakatchan tugun
paydo bo‘lib, ustidagi teri ko‘kimtir binafsha rangda bo‘ladi.
Zaxm gummasidan farqli skrofulodermada tugun bir nechta
joyda uch berib, yoriladi va paydo bo‘lgan teshikli yaralardan
(fistula) seroz-yiringli suyuqlik oqadi. Yaralarning qirralari
notekis, rivojlanishi turlicha, ya’ni biri endi boshlanayotgan
bo‘lsa, ikkinchisi bitib chandiqlanib turadi. Yaralar o‘zidan
so‘ng har xil shakldagi o‘siqlari bor notekis chandiqlar
hosil qiladi. Òeshikli yaralardan oqib chiqayotgan ajralmadan
sil mikrobakteriyalarining topilishi, serologik reaksiyalarning
manfiyligi differensial diagnostikada katta ahamiyatga ega.
Òeri leyshmaniozining yarali shaklida yaralar qirrasi
notekis, yopilgan, nekrozlangan, chuqur bo‘lib, yaralar
achishib bezillab og‘riydi, ba’zan ularning chetida lim-
fangitlar paydo bo‘ladi. Yaralar tubidan boshlab bita bosh-
laydi, granulatsiyalar hosil qilib, donador bo‘ladi (baliq
tuxumlari simptomi) va ular bitgach, o‘rnida umr bo‘yi
ketmaydigan chandiqlar qoladi. Laboratoriya tekshiruvida
kasallik qo‘zg‘atuvchisi borligini aniqlash va serologik reaksiya
natijalari tashxisini to‘g‘ri qo‘yish imkonini beradi.
Surunkali yarali piodermiya ektima, furunkul (chiðqon)
yoki o‘ziga xos infiltrat paydo bo‘lishi bilan boshlanadi.
Ular tezda yara hosil qilib nekrozga uchraydi va har xil

---

201
shakldagi zararlangan o‘choqlar vujudga keladi. Yarali
o‘choqlarning qirralari infiltratlangan, egri-bugri bo‘ladi,
yaralar ancha miqdorda seroz-yiring saqlaydi, tubida no-
tekis granulatsiyalangan to‘qima bo‘ladi, asosiy o‘choqlar
periferiyasi bo‘ylab yangi pustulalar paydo bo‘ladi. Yara-
lar og‘riydi va tuzalishi ancha muddatga cho‘zilib ketadi.
Zaxm ektimasida qalin, kulrang yoki qo‘ng‘ir po‘st
bilan qoplangan chuqur pustula hosil bo‘ladi. Po‘st tagida
yara bo‘lib, keyinchalik u tekis chandiq bilan bitadi, element
atrofida qizil gardish bilan o‘ralgan qattiq yostiqchali
infiltrat kuzatiladi. Zaxm ektimasida ba’zan bemorning
darmoni quriydi, harorati ko‘tariladi.
Bazaliomada yaralar voronka shaklida bo‘lib, uning os-
tida kichik, chuqur to‘qimalar bilan qo‘shilgan infiltrat
kuzatiladi. Yaralar chetida yostiqchasimon va marginal
tugunchalar bo‘ladi.
Òeri raki (spinosellular o‘sma) dagi yara aniq chega-
ralangan, cheti notekis, biroz ko‘tarilgan egri-bugri, ko‘-
pincha yemirilgan, atrofi va tubi taxta kabi qattiq bo‘ladi.
Bunday yara chuqur joylashgani sababli undan qon oqishi
va uning surunkali kechishi kuzatiladi. Òeri o‘smasidagi
yaralar ko‘proq qariyalarda uchraydi.
Uchlamchi zaxmda shilliq qavatlarning zararlanishi.
Uchlamchi zaxmda shilliq qavatlarning zararlanishi 21,3—
38 % bemorlarda uchraydi. Shilliq qavat yarada ko‘pincha
diffuz gummoz infiltrat va gummalarni, ba’zan esa do‘m-
boqchalarni ko‘rish mumkin. Shilliq qavatlarda joylashgan
sifilidlarning rangi yorqin va shishgan bo‘ladi. Chunki shil-
liqosti qavatida ko‘p sonli qon tomirlari bo‘ladi.
Burun shilliq qavatidagi gumma burun to‘sig‘ining
suyak va tog‘ay to‘qimalari chegarasida joylashadi. Gumma
burun teshiklarini toraytirib, nafas olishni qiyinlashtiradi.
Gummadan so‘ng hosil bo‘lgan yara po‘stloq bilan qop-
lanadi, yiring ajralib turadi va nekrotik massaning ko‘chishi
natijasida burun to‘sig‘i perforatsiyaga uchraydi. Suyaklar
zararlansa, burun suyagi cho‘kib, egarsimon bo‘lib qoladi.

---

202
Qattiq va yumshoq tanglayda joylashgan gumma yoki
do‘mboqchalar tanglay pardasini shikastlaydi, teshik hosil
qiladi va natijada tovush o‘zgarib qoladi va yutilgan ovqat
luqmasi burun bo‘shlig‘iga o‘tib ketadi. Agar gumma tilda
joylashsa, u chegaralangan (tugunchali) yoki diffuz skle-
rozlanuvchi (interstitsial) glossit klinik ko‘rinishda kechadi.
Zaxm kasalligida shilliq qavatlarning zararlanishini
shilliq qavatlarning shikastlanishi (yarasi), teri raki va sil
yarasidan farqlash kerak. Shikastlanish oqibatida paydo
bo‘lgan yaralar yuzada joylashgan, yumshoq konsisten-
siyali, yallig‘langan bo‘ladi va kuchli og‘riqqa sabab bo‘-
ladi. Shikastlangan yaralar yaqinidagi regionar tugunlar
kattalashib og‘riydi.
Kechki zaxmda harakat a’zolari, ichki a’zolar va nerv
sistemasining zararlanishi. Zaxmda suyaklar zararlanishining
quyidagi asosiy klinik ko‘rinishlari tafovut qilinadi:
1. Periostitlar.
2. Ostitlar.
3. Osteomiyelitlar.
Bular o‘z navbatida cheklangan yoki diffuz (tarqoq)
bo‘lishi mumkin. Bunday bo‘linish nisbiy, chunki ko‘-
pincha ular birgalikda uchraydi (masalan, ostit deyarli
doimo periostit bilan, osteomiyelit esa suyak ichkarisiga
tarqalgan ostit bilan birga kechadi).
Kalta suyaklar (umurtqalar, kaft va barmoq suyak-
lari)ning zararlanishi kam uchraydi. Lekin suyaklardagi
destruktiv o‘zgarishlarning kamligi diagnostika qilishda
ancha qiyinchilik tug‘diradi. Periostal va giðerestotik
o‘zgarishlar deyarli kuzatilmaydi.
Zaxm o‘zining ilk boshlang‘ich davrlaridayoq ichki
a’zolar va sistemalarning zararlanishiga sabab bo‘ladi.
Zaxmning kechki ko‘rinishlari, jumladan, uchlamchi
zaxmda ichki a’zolardan ko‘pincha yurak-qon tomiri sis-
temasi va jigar zararlanadi. Ikkilamchi va, ayniqsa, uch-
lamchi davrda zaxm miokarditi, nafas qisishi, toliqish,
umumiy holsizlanish, aritmiya, yurak tonlarining eshi-

---

203
tilmasligi va yurak chegarasining chap tomonga kengayishi
kuzatiladi. Zaxm miokarditi o‘ziga xos klinik belgilarga ega
emas va u boshqa tabiatli miokarditlardan deyarli farq
qilmaydi. Unga zaxmning boshqa klinik va laboratoriya
belgilariga asosan tashxis qo‘yiladi. Bunda, ayniqsa, mio-
kardit bilan birga kechadigan aortitga e’tibor berish zarur.
Zaxm aortiti visseral zaxmning eng ko‘p uchraydigan
ko‘rinishi bo‘lib, uni kechki zaxm bilan og‘rigan be-
morlarning 30 % ida uchratish mumkin. Sifilitik aortiti
arteriyalar boshlanish qismining stenozi va aorta klapanlari
yetishmovchiligi bilan kechishi mumkin. Aortadagi pato-
logik jarayon asta-sekin aorta halqasi va klapani, tojsimon
arteriyalarning boshlanish qismiga o‘tadi va ularni stenozga
olib keladi. Koronarospazm o‘tkir (stenokardiya, miokard
infarkti) va surunkali toj tomir yetishmovchiligi bilan o‘tadi.
Kasallikni diagnostika qilishda klinik-anamnestik, labo-
ratoriya (serologik, rentgen) tekshiruvlari o‘tkaziladi.
Zaxmning uchlamchi davrida jigarning zararlanishi
visseral zaxmning 2—4 % hollarida uchraydi. O‘choqli
gummoz, miliar gummoz yoki tarqoq infiltrativ va su-
runkali epitelial zaxm gepatitlari kuzatiladi.
Uchlamchi zaxm davrida ichki a’zolardan — buyrak,
o‘pka, me’da, ichak va boshqa a’zolarning zararlanishi
kamdan kam uchraydi (hammasini qo‘shib hisoblaganda
uchlamchi zaxmdagi visseral patologiyaning 1—1,5 % ni
tashkil qiladi). Kechki zaxmda me’da shikastlansa, surun-
kali gastrit tarzida kechishi va me’da devorida diffuz gum-
moz infiltrat va me’da gummasi rivojlanishi mumkin. Bunda
o‘sma kasalligi (rak) yoki me’da yarasining klinik belgilari
kuzatiladi. Me’da devorida joylashgan gumma me’da raki
kabi parchalanib, qon oqishi va peritonitga olib kelishi
mumkin. Gummozli infiltrat o‘rnida asta-sekin chandiq
hosil bo‘ladi va natijada me’daning shakli deformatsiyaga
uchraydi yoki diffuz fibrozli qurishi kuzatiladi. Òashxis
qo‘yishda laboratoriya (serologik reaksiyalar, rentgen), klinik
tekshiruvlar va sinama davo katta yordam beradi.

---

204
9.3. Yashirin zaxm
Zaxm kasalligi bo‘yicha mutaxassis ba’zan zaxm tash-
xisini faqat qondagi musbat serologik reaksiyalarga asos-
lanib qo‘yadi. Yashirin zaxm bilan og‘rigan bemorlarning
badan terisi, shilliq qavatlari, ichki a’zolari, nerv siste-
masi, harakat a’zolari tomonidan zaxmning klinik ko‘ri-
nishlari kuzatilmaydi.
Erta yashirin zaxmning ko‘payishiga aksariyat bemor-
larning turli xil boshqa kasalliklarda (griðp, tonzillit, bron-
xit va boshqalarda) antibiotiklarni o‘zlaricha, shifokor na-
zoratisiz, qo‘llashlari sabab bo‘lyapti. Bunda qo‘llanila-
yotgan antibiotik miqdori griðp, tonzillitni to‘liq davolash
uchun kifoya qilsa, zaxmni davolash uchun yetarli bo‘l-
maydi. Natijada kasallik belgilari yetarli darajada namoyon
bo‘lmaydi yoki umuman simptomlarsiz kechadi. Ayrim
bemorlar (asosan besoqolbozlar, pala-partish jinsiy aloqa
qiluvchi odamlar yoki fohishalar) zaxmning klinik belgi-
larini bilganlari holda uni boshqalardan yashirish uchun
o‘zlarini o‘zlari davolashga urinib ko‘radilar va antibiotik-
larni kerakli miqdorda ishlata olmaydilar. Natijada yashirin
zaxm kasalligi rivojlanadi. Yashirin zaxmning erta va kechki
hamda noma’lum turlari tafovut qilinadi.
9.4. Òug‘ma zaxm
Zaxm bilan kasallangan homilador onadan zaxm
infeksiyasi qorindagi homilaga o‘tadi va uni zararlaydi.
Bu tug‘ma zaxm deb ataladi.
XX asrga qadar tug‘ma zaxmning kelib chiqishini tu-
shuntiruvchi bir qancha nazariyalar mavjud edi. XX asrdan
tug‘ma zaxm to‘g‘risida boshqacha fikrlar paydo bo‘la
boshladi. Òekshiruvlar natijasida oqish treponema homi-
lador onadan yo‘ldosh orqali qorindagi homilaga o‘tishi
aniqlandi. Bu jarayon homiladorlikning ikkinchi yar-
mida, ya’ni yo‘ldosh qon aylanish doirasida faol ishga
tushganidan so‘ng ro‘y beradi. Zaxm bilan og‘rigan

---

205
ayolning 3—4 oylik nobud bo‘lgan homilasidan oqish
treponemalar topilmagan, ular 6—7 oylik homilada to-
pilgan. Òug‘ma zaxmning vujudga kelishi ayol organizmida
kechayotgan zaxm infeksiyasining qaysi bosqichda ekanligi,
uning kechish muddatiga bog‘liq. Zaxmning ikkilamchi davri
homila uchun xavfli hisoblanadi. Ba’zan uchlamchi va kechki
tug‘ma zaxm bilan og‘rigan ayollardan ham infeksiya ho-
milaga o‘tishi mumkin. Homiladorlikdan oldin yoki
homiladorlik davrida ayollarga spetsifik davolash muolajalari
o‘tkazilsa, tug‘ma zaxmning oldi olinishi mumkin.
Yo‘ldosh orqali zaxm infeksiyasining homilador ayol-
dan homilaga o‘tish yo‘llari quyidagilar:
1. Embol ko‘rinishida kindik venasi orqali.
2. Kindik tomirlarining limfatik tirqishi orqali.
3. Oqish treponemalardan zararlangan yo‘ldosh orqali
(normal yo‘ldosh oqish treponemalarni o‘tkazmaydi).
Zaxm bilan kasallangan yo‘ldosh kattalashib, giðertro-
fiyaga uchraydi, vazni homilaning — 1/4—1/3 qismiga
teng keladi (normada — 1/6—1/5). Yo‘ldosh tomirlarida
peri- va endoarteriitlar, abssesslar hosil bo‘lgani aniqlanadi.
Homila organizmida zaxm septisemiyasi vujudga keladi
va ichki a’zolarida oqish treponemalar topiladi. Homilador
ayol zaxm bilan og‘rib davolanmasa, odatda homila-
dorlikning 4—5-oyida homilasi tushadi yoki zaxm bola-
ning chala (7—8 oyligida) yo o‘lik tug‘ilishiga sabab bo‘ladi.
Klinik belgilari, kechishi va muddatiga qarab, tug‘ma
zaxm 4 turga bo‘linadi:
1) homila zaxmi;
2) erta tug‘ma zaxm (tug‘ilgandan boshlab, 4 yoshgacha
bo‘lgan davr);
3) kechki tug‘ma zaxm (4 yoshdan oshgan bolalarda);
4) yashirin tug‘ma zaxm, turli yoshda uchraydi.
Homila zaxmi. Zaxm infeksiyasi ta’sirida yo‘ldoshda
oziqlanish, moddalar almashinuvi buziladi va 6—7-oylarda
sababsiz bola tushishi ro‘y beradi. Homiladorlikning 5-
oyidan so‘ng onadan homilaga o‘tgan oqish treponemalar

---

206
ta’sirida uning ichki a’zolarida mayda hujayrali infiltrat
(limfositlar, plazmatik hujayralardan tashkil topgan) ko‘ri-
nishidagi diffuz-yallig‘lanish o‘zgarishlari, keyinchalik
biriktiruvchi to‘qimaning o‘sib ketishi va miliar hamda
solitar gummalar vujudga kelishi kuzatiladi.
Ichki a’zolardan ko‘pincha jigar, qorataloq, o‘pka, ichki
sekretsiya bezlari, markaziy nerv sistemasi zararlanadi.
Jigar kattalashadi, yuzasi silliq, kesib ko‘rilganida sarg‘ish-
jigarrang tusda bo‘ladi. Ba’zan jigar qovjirab, parenxima
diffuz-fibroz atrofiyaga uchraydi. Qorataloq ham kattala-
shib, konsistensiyasi qattiqlashadi. O‘pka alveolalari orasi-
dagi to‘siqda infiltrat, alveola epiteliysining giðerplaziyasi
va deskvamatsiyasi kuzatiladi. Bunday o‘zgarishlar oq pnev-
moniya (zotiljam) deb ataladi va homilaning nobud bo‘li-
shiga olib keladi. Me’da va ichaklarda yupqa infiltratlar
va uning yemirilishi oqibatida yaralar paydo bo‘ladi. Mar-
kaziy nerv sistemasida leptomeningit, meningoensefalit,
glandular ependimatit va ba’zan uzunchoq miyaning gum-
masi kuzatiladi. Agar chaqaloq nobud bo‘lmay yashab ketsa,
u holda bola aqliy va jismoniy rivojlanishdan orqada qoladi.
Erta tug‘ma zaxmning ko‘krak yoshidagi (bir yoshga
qadar) va kichik yoshdagi (1—4 yoshga qadar) turlari tafovut
etiladi.
Ko‘krak yoshidagi bolalarda erta tug‘ma zaxmning
klinik belgilari bola hayotining dastlabki 3 oyidayoq na-
moyon bo‘la boshlaydi, zaxm toshmalari toshadi. Barcha
ichki a’zolar, nerv sistemasi harakat a’zolari, teri va shilliq
qavatlarining zararlanishi kuzatiladi. Yangi tug‘ilgan cha-
qaloq qarimsiq ko‘rinadi, terisi burishgan, xaltim-xaltim
va nursiz bo‘ladi. Bolaning boshi katta, kumushrang tan-
gachalar bilan qoplangan, teriosti yog‘ qavati yaxshi ri-
vojlanmagan, distrofiyaga uchraydi. Suyaklar zararlanishi
qattiq og‘riqqa sabab bo‘ladi, bola uxlay olmaydi va qattiq
qichqirib yig‘layveradi (Sisto simptomi).
Òaxminan 50 % erta tug‘ma zaxm bilan og‘rigan bo-
lalar terisida o‘ziga xos o‘zgarishlar kuzatiladi.

---

207
Yuz, kaft, tovon va dumba terisida Goxzingerning
diffuz-papulyoz infiltrati kuzatiladi. Yuz, og‘iz atrofi,
iyak, peshana va qoshlardagi tugunchalar esa infiltrat
hosil qilib qattiqlashadi. Òeridagi infiltrat ko‘krak
yoshidagi tug‘ma zaxmning birinchi belgisi hisoblanadi.
Kasallik terida dog‘ yoki diffuz eritema paydo bo‘lishi
bilan boshlanadi, so‘ngra teri qalinlashib, qattiqlashadi
va to‘q qizil rangga kiradi, atrofida uzun-uzun yoriqlar
paydo bo‘ladi, ular chandiq bilan bitib umr bo‘yi saqlanib
qoladi (Robinzon — Furne simptomi). Agar diffuz
infiltrat qosh, kiðrik va boshda bo‘lsa, o‘sha joydagi
sochlar to‘kiladi, burun shilliq qavatida joylashsa,
bolaning nafas olishi va emishi qiyinlashadi. Infiltrat
tekshirilganida undan oqish treponemalar topiladi.
Ko‘krak yoshdagi zaxm uchun zaxm pemfigusi xosdir.
Oyoq va kaftlarda (ba’zan yuz, badan, oyoq va qo‘llarda)
kattaligi tariqday, ba’zan no‘xatday keladigan, seroz yi-
ringli pufakchalar paydo bo‘ladi. Ularning sirti tarang
bo‘lib, simmetrik joylashadi va ichida infiltrat saqlaydi.
Pufaklar bir-biri bilan qo‘shilishga moyil bo‘lib, subyektiv
sezgilarni yuzaga keltirmaydi.
Òeridagi papulalar ko‘rinishi ikkilamchi zaxm davri-
dagi lentikular papulalarni eslatadi, lekin bular bir-biriga
qo‘shilishga moyilligi bilan farq qiladi.
Ko‘krak yoshidagi bolalar zaxmida dog‘li toshmalar juda
kam urchaydi. Dog‘lar yuz, tana va tovonga toshadi,
chegarasi aniq va jigarrang bo‘ladi.
Burun shilliq qavatining shikastlanishi zaxm riniti deb
ataladi. Uning 3 bosqichi tafovut etiladi:
b i r i n c h i ( e r i t e m a t o z ) b o s q i c h d a — burun
shilliq qavati biroz shishib, qalinlashadi. Bunda bolaning
nafas olishi va emishi qiyinlashadi;
i k k i n c h i ( s e k r e t o r ) b o s q i c h d a — burun
shilliq qavati shishadi va undan yiring oqib turadi. Burundan
nafas olish qiyinlashadi, nafas olganda hushtak chalganga
o‘xshash ovoz eshitiladi;

---

208
u c h i n c h i ( y a r a l i ) b o s q i c h d a — burunning
tog‘ay va suyaklarida destruktiv o‘zgarishlar kuzatiladi,
natijada burun egarsimon bo‘lib qoladi.
Zaxm tumovi ko‘krak yoshidagi tug‘ma zaxmga xos
simptom bo‘lib, halqum shilliq qavatining zararlanishi,
ovoz xirillashi, afoniyasi, ba’zan esa stenoziga olib keladi.
Ko‘krak yoshidagi bolalar tug‘ma zaxmida suyaklarning
zararlanishidan, asosan, zaxm osteoxondriti, periostit va
osteoperiostitlar kuzatiladi. Bunday o‘zgarishlar albatta
rentgen usulida aniqlanadi. Suyak o‘zgarishlarida uzun
naysimon suyaklarning (ko‘pincha bilak, yelka suyaklari)
zaxm osteoxondriti ko‘proq uchraydi. Dastlab rentgenda
1- va 2- darajali osteoxondrit aniqlanadi. Òog‘ay bilan
metafiz chegarasida boshlang‘ich suyaklanishning notekis
kengaygan zonasi kuzatiladi (2—2,5 mm gacha, normada
u tekis, aniq tizimcha ko‘rinishida bo‘lib, kengligi 0,5 mm
ni tashkil qiladi), bu birinchi darajali osteoxondritdir.
Ikkinchi darajali osteoxondritda suyaklanish zonasi 2—
4 mm gacha kengayadi va epifizga qaragan tomonida tikan-
simon o‘smalar va g‘adir-budurliklar hosil bo‘ladi (bir
oylik bola epifiz rentgenogrammalarida ko‘rinmaydi,
chunki u tog‘ay tuzilishiga ega).
Sezgi a’zolaridan ko‘pincha ko‘z shikastlanadi. Bu yoshda
ko‘pincha tug‘ma zaxm xorioretiniti (ko‘zning to‘r va tomirli
pardasi zararlanadi) kuzatiladi, ko‘z soqqasi tubining
chekka qismlarida o‘ziga xos nuqtasimon sariq dog‘lar hosil
bo‘ladi. Bolaning ko‘rish qobiliyati odatda o‘zgarmaydi.
Ichki a’zolarda (jigar, qorataloq, buyrak, o‘pka, mo-
yak) diffuz infiltratlar natijasida vujudga kelgan sklerotik
o‘zgarishlar rivojlanadi. Avvaliga qon tomirlari atrofida bosh-
langan infiltratlar, asta-sekin hamma a’zolarga tarqaladi.
Nerv sistemasining zararlanishi meningit, meningoensefa-
lit, gidrosefaliya ko‘rinishida namoyon bo‘ladi.
Ko‘krak emadigan chaqaloqlar zaxmida qonning se-
rologik reaksiyalari (Vasserman reaksiyasi, OÒIR, RIF)
doimo musbat bo‘ladi.

---

209
Kichik yoshdagi bolalar zaxmida (1 yoshdan 4 yosh-
gacha bo‘lgan davr) zaxmning klinik belgilari sust namo-
yon bo‘ladi. Orqa chiqaruv kanali, jinsiy a’zolar, chov
terisida pilchirab turadigan, vegetatsiyali, chegaralangan,
yirik papulalar, shuningdek, organizmi zaif bolalarning yuz
va boshining sochli qismiga esa pustulalar (madda) toshadi.
Òug‘ma zaxmda rozeola orttirilgan zaxmga nisbatan juda
kam uchraydi. Og‘iz shilliq qavatiga eroziyaga uchragan
papulalar toshadi. Og‘iz burchaklaridagi papulalar ero-
ziyalanib, tashqi ko‘rinishi xuddi piokokk va achitqisimon
zamburug‘lar qo‘zg‘atadigan yallig‘lanish jarayoniga o‘x-
shash o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. Lekin papula at-
rofida to‘q qizil rangli infiltrat bo‘lishi va muguz qavatdan
hosil bo‘lgan shokila yo‘qligi (tirqishsimon streptoder-
miyada bo‘ladi) tug‘ma zaxm uchun xosdir. Bunda barcha
limfa tugunlari kattalashadi, soch to‘kiladi, periostit va
osteoperiostitlar, ichki a’zolar (gepatit, nefrozonefrit, pnev-
moniya) va nerv sistemasida (gemiðlegiya, gidrosefaliya,
meningit va boshqalar) patologik o‘zgarishlar kuzatiladi.
Ko‘pincha qonning serologik reaksiyalari musbat bo‘ladi.
Kechki tug‘ma zaxm. Zaxmning bu davri 4 yoshdan
17 yoshgacha bo‘lgan bolalarda uchraydi. U emizikli davrda
boshdan kechirilgan va aniqlanmay hamda davolanmay
qolgan tug‘ma zaxmning retsidivi deb hisoblanadi.
Klinik kechishiga qarab, kechki tug‘ma zaxm orttirilgan
uchlamchi zaxmni eslatadi, chunki gumma yoki gummoz
infiltratlar teri, shilliq qavatlar, suyaklar (gummoz pe-
riostitlar, osteoperiostitlar), bo‘g‘inlar, ichki a’zolar va
nerv sistemasida (gummoz meningitlar) joylashadi. Òerida
do‘mboqchali sifilidlar paydo bo‘ladi. Ba’zi endokrin bez-
lari, bosh yoki orqa miya qon tomirlari shikastlanishi mum-
kin (bunday o‘zgarishlar parez, falajlik va tutqanoq kasal-
liklariga olib keladi). Kamdan kam hollarda orqa miya so‘xtasi
yoki avj oladigan falajlik rivojlanadi. Yuqorida sanab o‘tilgan
belgilardan tashqari, (ular orttirilgan zaxmning uchlamchi
davridagi belgilarga xos) faqat kechki tug‘ma zaxmga xos
belgilar tafovut qilinadi. Ular uch guruhga ajratiladi:

---

210
b i r i n c h i g u r u h d a ishonchli yoki shartsiz belgilar
bo‘lib, kechki tug‘ma zaxmga xosdir;
i k k i n c h i g u r u h n i ehtimol tug‘ilgan belgilar
tashkil etib, ular zaxm borligini tasdiqlovchi boshqa belgilar
mavjud bo‘lgandagina e’tiborga olinadi (bunda qonning
serologik reaksiyasi natijalari, likvordagi patologik o‘z-
garishlar, ona va bolaning anamnezi va ularni tekshirish
natijalari hisobga olinadi);
u c h i n c h i g u r u h — bu distrofiya (stigma)lar bo‘lib,
surunkali infeksion kasalliklarda uchraydi va ular tug‘ma
zaxmga xos hisoblanmaydi. Biroq, bir necha distrofiyalar
yig‘indisi va zaxm infeksiyasi borligini tasdiqlovchi boshqa
dalillar (masalan, ona va bola qonidagi Vasserman
reaksiyasining musbat natijalari) kasallikni to‘g‘ri aniqlashga
yordam beradi. Bundan tashqari, distrofiyalarning mavjudligi
parazaxm kasalliklarini aniqlashda ham ahamiyatga ega.
Kechki tug‘ma zaxmning shartsiz yoki ishonchli bel-
gilariga Getchinson uchligi (parenximatoz keratit, zaxm
labirintiti va Getchinson tishlari) kiradi. Parenximatoz keratit
ko‘z muguz pardasining qizarishi va xiralashishi, yorug‘likka
qaray olmaslik, ko‘z yoshlanishi va ko‘rish o‘tkirligining
pasayishi bilan ifodalanadi. Bu klinik belgi 1858-yilda
Getchinson tomonidan ta’riflangan. Odatda, avval bir ko‘z,
keyin ikkinchi ko‘z zararlanadi. Davo qilinadigan bo‘lsa,
keratit ko‘pincha qaytadi, lekin ko‘z muguz pardasining
xiralashgani saqlanib qoladi, ba’zan u og‘ir o‘zgarishlarga
uchrab, ko‘rlikka sabab bo‘lishi mumkin. Ba’zan zaxm
keratit, irit, iridosiklit va xorioretinit bilan kechadi. Zaxm
labirintiti yoki labirintit sababli yuz bergan karlik to‘satdan
paydo bo‘lib, eshitishning pasayishi (odatda, ikkala quloq
shikastlanadi) va quloqda shovqin paydo bo‘lishi bilan o‘tadi.
Bu klinik belgilar labirintning infiltrativ yallig‘lanishi va
eshituv nervining degeneratsiyasi bilan bog‘liq. Bunda bolaning
ovozi chiqmay qolishi yoki kar-soqov bo‘lish hollari
kuzatiladi. Bu klinik belgi kechki tug‘ma zaxm bilan og‘rigan
6—15 yoshdagi bemorlarning taxminan 3,5 % ida uchraydi.

---

211
Òishlar distrofiyasi (Getchinson tishlari) o‘rtadagi
yuqori kurak tishlarining o‘zgarishi bilan ifodalanadi, bu
tishlar bochkasimon shaklga kirib, botiqli pastki cheti
torayib qoladi; yuqori o‘rta ikkita kesuvchi tishlar siyrak
bo‘lib, noto‘g‘ri turadi, chetlarida emal bo‘lmaydi, birinchi
doimiy molyar va oziq tishlarning chaynash yuzalari
atrofiyaga uchraydi, mikrodentizm kuzatiladi. Getchinson
uchligiga xos alomatlar bir vaqtning o‘zida bitta bemorda
kamdan kam uchraydi. Parenximatoz keratit va Getchinson
tishlari simptomlari kechki tug‘ma zaxm bilan og‘rigan
bolalarning 30—48 % ida birga uchraydi.
Kechki tug‘ma zaxmning ehtimol tutilgan belgilariga
quyidagilar kiradi: boldirning yo‘g‘onlashib, oldinga qarab
qiyshayishi va tunda og‘riq turishi; zaxm xorioretiniti va
goniti, Robinson-Furnening radiar chandiqlari, bosh
suyagining «dumbasimon»ligi, burun yoki tish deforma-
tsiyasi, neyrozaxmning ayrim turlari va boshqalar. Bu bel-
gilar orttirilgan zaxmda kam kuzatiladi, shu sababli ular
ehtimol tutilgan belgilarga kiritiladi. Orttirilgan zaxmdagi
soxta qilichsimon boldirlar bolalik yoshida boshdan kechiril-
gan osteoperiostitlar asoratidir. Bunda katta boldir suyagi-
ning old yuzasida qalin suyak qoplamalari hosil bo‘ladi.
Kamdan kam hollarda bilak suyagi qilichsimon shaklni oladi.
Bosh suyagining «dumbasimon»ligi tug‘ma zaxmning
dastlabki oylarida shakllanishi mumkin, raxitda esa u bola 2—
3 yoshga to‘lganida kuzatiladi. U diffuz ossifikatsiyalanuvchi
infiltrat qoplamalarining peshana va chakka suyaklarda cho‘kib
yig‘ilishi natijasida peshana do‘ngining ikki tomondan bo‘rtib
chiqishi va ular orasida tizimcha sifatida ajralib turishi bilan
xarakterlanadi. Cheklangan zaxm gidrosefaliti ham tashxis
qo‘yishga yordam beradi. Òug‘ma zaxm bilan og‘rigan ba’zi
bemorlarda bosh suyagining minorasimon ko‘rinishi kuzatiladi.
Burun suyagi tog‘ay qismlarining rivojlanmay qolishi
hamda zaxmga xos burun oqishi natijasida kechki tug‘ma
zaxmga taalluqli burun deformatsiyasi kuzatiladi, u
egarsimon (burun kataklari tashqariga turtib chiqadi) yoki
«echki burni»ga o‘xshab qoladi.

---

212
Ò u g ‘ m a z a x m p r o f i l a k t i k a s i . Òug‘ma
zaxmning oldini olishda kasallikni o‘z vaqtida aniqlash va
uni davolash muhim ahamiyatga ega. Ayniqsa, homilador
ayollarni o‘z vaqtida tekshirib turish va davolash ishlarini
o‘tkazish maqsadga muvofiq. Mavjud ko‘rsatmaga binoan
ayollar maslahatxonalari (konsultatsiyalari) barcha ho-
milador ayollarni hisobga oladi va klinik hamda serologik
tekshiruvdan o‘tkazadi. Serologik tekshirish ikki marta —
homiladorlikning 1- va 2- davrlarida amalga oshiriladi. Agar
homilador ayolda aktiv yoki yashirin (latent) zaxm aniq-
lansa, unda faqat antibiotiklar bilan maxsus davolash ish-
lari olib boriladi. Agar ayol ilgari zaxm bilan og‘rib
davolangan bo‘lsa, homiladorlik davrida yana zaxmga qarshi
profilaktik davo olib boriladi; profilaktik davo olib borish-
dan maqsad sog‘lom bola tug‘ilishini ta’minlashdan iborat.
Shunday qilinmagan hollarda yangi tug‘ilgan chaqaloq
Respublika Sog‘liqni saqlash vazirligi tomonidan tas-
diqlangan «Zaxmni davolash, tashxis qo‘yish va profilaktika
qilish» to‘g‘risidagi yo‘riqnoma asosida profilaktik ko‘rik-
dan o‘tkaziladi va davolanadi.
Zaxmning homiladorlik kechishiga ta’siri. Zaxm infek-
siyasi homiladorlik va tug‘ish jarayoniga ta’sir ko‘rsatadi.
Zaxm bilan og‘rigan homilador ayol maxsus davolanmasa,
u holda 24—28-haftalar orasida uning bolasi nobud bo‘lib,
tushadi yoki tug‘ma zaxm belgilari bilan tug‘iladi. K.K. Bo-
risenko va boshqa mualliflar (1990) zaxm bilan og‘rigan
va maxsus davolanmagan 184 nafar homilador ayollarning
11 (6 %) nafarida homilaning ona qornida o‘lishi va barvaqt
bola tashlash, 5 (27 %) nafarida esa o‘lik homila tug‘ilishini
kuzatganlar. Bu 16 nafar ayollarning aksariyatida (8 ta)
zaxmning erta yashirin shakli aniqlangan. Ilmiy adabiyot-
lardagi ma’lumotlarga ko‘ra zaxm bilan og‘rigan homilador
ayollarning 48—60,2 % ida kasallikning yashirin shakllari
aniqlanadi. Bu homilador ayollarni o‘z vaqtida serologik
tekshiruvdan o‘tkazishning ahamiyati katta ekanligidan
dalolat beradi (E.G. Kim 1979; S. Krugman 1981). Ho-

---

213
miladorlikning 28-haftasigacha maxsus davolanmagan ayol-
ning bolasida tug‘ma zaxm belgilari rivojlanmaydi.
Soxta musbat serologik reaksiyalar. Dermatovenerolog
shifokor tajribada zaxm kasalligi bilan og‘rimagan shaxs-
larda serologik reaksiyalarning natijalari musbat bo‘lishini
uchratishi mumkin. Bunday serologik reaksiyalar soxta, no-
spetsifik musbat reaksiyalar deb ataladi. Bunday reaksiyalar
ba’zan uchrab turadi. Kursk shahrining 213756 aholisi
komplementni bog‘lash reaksiyasi (KBR) ga tekshirilganida
ularning 66 tasida (0,030 %) serologik soxta musbat reaksiya
kuzatilgan. Soxta musbat serologik reaksiyalarning sabablari
juda ko‘p. Bularga quyidagilar sabab bo‘lishi mumkin:
— reaksiya o‘tkazish vaqtida yo‘l qo‘yilgan texnik xatoliklar;
— kasallik qo‘zg‘atuvchilarning umumiy antigenlik xu-
susiyatlarga ega bo‘lishi;
— modda almashuvi va zardobdagi globulinlarning
o‘zgarishi va boshq.
Soxta musbat serologik reaksiyalar homiladorlikning
so‘nggi bir necha haftasida yoki tug‘gan ayollarda (birinchi
10 kuni ichida) kuzatilishi mumkin. Masalan, Y.N. Re-
mizova 30116 homilador ayolning 1,12 % ida, G.B. Be-
lenkiy — 2 % ida serologik nospetsifik musbat reaksiyalarni
aniqlaganlar. N.S. Vedrov uch marta homilador bo‘lgan
ayolning qoni har bir homiladorlik davrida serologik reak-
siyalarga musbat bo‘lganini bayon etgan.
Homilador ayollarda zaxmning klinik belgilari yoki
anamnezida zaxmga shubha qilinadigan alomatlar bo‘lmasa,
ular tug‘ishga qadar ikki hafta va tug‘ganidan so‘nggi ikki
hafta ichida serologik reaksiyalarga tekshirilmaydi yoki
ularning natijalari inobatga olinmaydi. Soxta serologik musbat
reaksiyalarni oila a’zolarining hammasida ham uchratish
mumkin. Serologik soxta reaksiyalar erkaklarga nisbatan
ayollarda 4,5 marta ko‘proq uchraydi.
Serologik soxta musbat reaksiyalarni turli xil kasalliklar
(o‘pka, infeksion, teri kasalliklari, miokard infarkti va
boshqalar)da uchratish mumkin. Serologik soxta reaksiyalar

---

214
piodermiya bilan og‘rigan bemorlarning — 5,5 % ida,
rozasea va oddiy husnbuzar bilan og‘rigan bemorlarning
— 3,33 % ida, oyoq mikozi bilan og‘rigan bemorlarning—
2,52 % ida va psoriaz bilan og‘rigan bemorlarning — 2 %
ida aniqlangan. Musbat serologik reaksiyalar moxov
kasalligida ham tez-tez aniqlanadi. Moxovning lepramotoz
xili 50—80 % ida, nodifferensiyallanmagan xili 20—25 %
ida, tuberkuloid turida esa — 10—15 % bemor qonida
musbat serologik reaksiyalar kuzatilgan.
Nospetsifik serologik musbat reaksiyalar bezgak va
biriktiruvchi to‘qima kasalliklari (revmatizm, qizil yugu-
ruk)ning faol davrida tez-tez uchrab turadi. Olimlarning
fikricha, bu kasalliklarda kuzatiladigan giðerglobuline-
miya hamda gammaglobulin va fosfoliðidlar miqdorining
oshishi hisobiga musbat reaksiyalar kuzatiladi.
Serologik reaksiyalarning soxta musbat bo‘lishi yoshga
ham bog‘liq va bu qarilikda organizmda kechadigan
anatomik-fiziologik xususiyatlar bilan bog‘liq.
Barcha kasalliklarda kuzatiladigan soxta serologik re-
aksiyalar o‘rta hisobda 0,03—2,5 % ni tashkil etadi va
nospetsifik reaksiyalar (Vasserman reaksiyasi) ko‘pincha
sust musbat bo‘ladi. Agar bu reaksiya musbat bo‘lganida
ham zaxm reaginlari titri past bo‘ladi. Qon serologik reak-
siyalarga qayta tekshirilsa, natija manfiy bo‘lishi yoki
musbatlik darajasining pasayishi kuzatiladi. Zaxm bilan og‘-
rigan bemorlar qoni qayta tekshirilganida zardobdagi
reagentlar titri o‘zgarmaydi yoki oshib boradi.
D a v o s i . Zaxmni davolashda o‘ziga xos dori-dar-
monlar qo‘llaniladi. Ular zaxm tashxisi qo‘yilgandan so‘ng,
profilaktika yoki tashxisini aniqlashda sinamaterapiya si-
fatida ishlatiladi. Kasallikni davolashda zaxm davrlari, be-
morning yoshi va uning nerv sistemasi hamda ichki a’zo-
lari qay darajada zararlanganligi, shuningdek, dorilarga
nisbatan allergik reaksiyasini e’tiborga olish kerak.
Zaxmni davolashda penitsillin va boshqa antibiotiklar
qo‘llaniladi. Bu dori-darmonlar oqish treponemaga bevosita

---

215
ta’sir etadi. Shu bilan birga organizmning immunobiologik
xususiyatini oshirish va infeksiyani yengish maqsadida
maxsus davodan tashqari maxsus bo‘lmagan davolash vo-
sitalari ham qo‘llaniladi. Nospetsifik davo maxsus davolash
bilan birga o‘tkaziladi. Zaxmga yo‘liqqan bemorni da-
volashdan tashqari zaxmga qarshi kurashda quyidagi da-
volash usullari qo‘llaniladi.
1. P r e v e n t i v d a v o l a s h — zaxm kelib
chiqishining oldini olish maqsadida erta davridagi bemorlar
bilan jinsiy va maishiy muloqotda bo‘lgan (agar muloqot
muddati 3 oydan oshmagan bo‘lsa) shaxslarda o‘tkaziladi.
2. P r o f i l a k t i k d a v o l a s h — ilgari zaxm bilan
og‘rigan yoki ayni vaqtda badanida zaxm infeksiyasi bor
bo‘lgan homilador ayollar va ularning bolalariga (ularda
serologik va klinik belgilar bo‘lmasa ham) o‘tkaziladi.
3. Nerv sistemasi, ichki a’zolarning zaxm bilan
zararlanganligi gumon qilinganda s i n a m a d a v o l a s h
belgilanadi.
Zaxmning kechki davrlarida (uchlamchi zaxm, ichki
a’zolar va nerv sistemasi zararlanganda) maxsus davo
tadbirlari belgilanadi.
Nospetsifik davolashni serologik reaksiyalarning nega-
tivlashishi sust kechganda yoki qoni negativatsiyalan-
magan bemorlarga, kechki yashirin zaxm, neyro, vis-
serozaxm, tug‘ma zaxmda qo‘llash tavsiya etiladi. Nospe-
tsifik davo vositalari sifatida pirogen preparatlar (pirogenal,
prodigiozan) vitaminlar, biogen stimulator (aloe ekstrakti,
splenin, steklovidnoye telo) va immunomodulatorlar (dekaris,
metiluratsil, natriy nukleinat) qo‘llaniladi.
1. Jinsiy yo‘l bilan yuquvchi kasalliklar qanday kasalliklar?
2. Zaxm kasalligining yuqish yo‘llari qanday?
3. Zaxm kasalligining qanday klinik xillari mavjud?
?
NAZORAT SAVOLLARI

---

216
4. Birlamchi zaxm, ikkilamchi zaxmdan nimasi bilan farq qiladi?
5. Òug‘ma zaxmning patogenezi qanday?
6. Zaxmni davolashda qanday preparatlar ishlatiladi? Profilaktikasini
izohlang.
1. Zaxmning birlamchi davri paydo bo‘lguncha qancha muddat o‘tadi?
A. 2—3 hafta;
B. 4—5 hafta;
C. 6—7 hafta;
D. 8—9 hafta.
2. Ginekolog, stomatolog va laborantlarning ko‘rsatkich barmoq-
larida qanday shankr uchraydi?
A. Indurativ shankr;
B. Amigdalit shankr;
C. Panaritsiy shankr;
D. Qattiq shankr.
3. Zaxmni davolash usullarini ko‘rsating:
A. Preventiv davolash, profilaktik, sinama davolash;
B. Simptomatik, profilaktik;
C. Sinama, preventiv, simptomatik;
D. Profilaktik, simptomatik.
4. Serologik soxta musbat reaksiyalar qachon uchraydi?
A. O‘pka kasalliklarida;
B. Miokard infarktida;
C. Homiladorlarda;
D. Hamma javob to‘g‘ri.
!
TESTLAR

---

217
10-bob. SO‘ZAK KASALLIGI
10.1. So‘zak (Gonoreya — GONORRHEA)
So‘zak yuqumli tanosil kasalligi bo‘lib, asosan jinsiy
yo‘l bilan yuqadi. So‘zak grekcha «gonoreya», nemischa
«triðper» deb ham ataladi (gone — urug‘, rhoia — oqish
demakdir). So‘zakda, asosan, siydik tanosil a’zolari, ba’zan
to‘g‘ri ichak, ko‘z, og‘iz shilliq qavatlari ham zararlanadi
(18-rasm).
So‘zakning qo‘zg‘atuvchisi — gonokokkni 1879-yili
nemis olimi Albert Neysser aniqlagan. Y. Bum esa uni
maxsus oziqli muhitda undirishga muvaffaq bo‘lgan (1885).
So‘zak so‘zakka mubtalo bo‘lgan bemor bilan jinsiy
aloqa qilganda, shuningdek, surunkali so‘zak bilan og‘-
rigan erkak va ayollardan maishiy yo‘l bilan yuqadi. Ka-
sallik bemor foydalangan buyumlar: choyshab, sochiq va
boshqalar orqali ham yuqadi. Bola so‘zak bilan og‘rigan
onadan tug‘ilish vaqtida, ko‘zlariga so‘zak yuqtirib olishi
mumkin. Bolalar so‘zak bo‘lgan kattalar bilan birga
yotganida, umumiy tuvakdan, vanna, tog‘ora va bosh-
qalardan foydalanganida ham kasallik yuqishi ehtimoli bor.
Ayniqsa, so‘zakning 20—30 yoshlardagi yigit-qizlar
orasida tarqalganligi ko‘pgina mutaxassislarni tashvishga
solmoqda. Òanosil kasalliklari asoratlari murakkablashib,
davo choralari qimmatga tushadi. Ayniqsa, bemorlarning
bepusht bo‘lib qolishi achinarli.
So‘zak qo‘zg‘atuvchisi gonokokklar juft-juft bo‘lib
turadigan kokklar, ya’ni diðlokokklardir (grekcha diðlos
— juft demakdir). Ular botiq tomoni bir-biriga qarab
yotadigan dukkaklar shaklida bo‘ladi. So‘zak bilan og‘rigan
bemor ajratmalaridan tayyorlangan surtmada gonokokklar

---

218
bir xil kattalikda, ya’ni eni 0,7—0,8 mk, bo‘yi — 1,25 mk
bo‘ladi. Davolash jarayonida ularning kattaligi o‘zgarib
qolishi mumkin. Bemorga yetarli miqdorda antibiotiklar
yoki sulfanilamid preparatlari buyurilmasa, ularning katta-
kichikligi, shakli o‘zgarib, sharsimon, ovalsimon yoki erit-
rotsitlar kattaligidagi zarrachalarga, ya’ni L-formaga tezda
aylanib qoladi. Keyinchalik gonokokklarning bunday
shtammalarini antibakterial preparatlar bilan davolash ancha
mushkullashadi. Hatto ular ba’zi antibiotiklarga, masalan,
penitsillinga qarshi penitsillinaza fermentini ishlay boshlaydi.
Gonokokklar gramm-manfiy, harakatsiz mikroor-
ganizm bo‘lib, odatda spora hosil qilmaydi. Odam orga-
nizmidan tashqarida chidamsiz, lekin qurimagan qalin
yiringda va har xil buyumlarda (yoki nam ichki kiyim-
larda, sochiq va boshqalarda) bir sutka davomida, ba’zan
undan ham ortiq saqlanadi. Odam organizmida ularning
chidamliligi birmuncha ko‘proq.
Kasallikning yuqish yo‘llari. Yuqorida gonokokklar odam
organizmidan tashqarida juda chidamsiz ekanligi qayd etilgan
edi. So‘zak, asosan, sog‘lom odamga bemor bilan jinsiy
aloqada bo‘lganida yuqadi. Kasallik manbayi so‘zak bilan
og‘riganligini bilmay yurgan yoki surunkali so‘zakka cha-
lingan bemorlar hisoblanadi. Ayniqsa, ayollar o‘zlarining
kasal ekanliklarini uzoq vaqtgacha bilmay yurishlari mumkin.
Katta yoshdagi erkaklarga so‘zak ko‘pincha jinsiy aloqa
qilganda yuqadi. Bunda gonokokklar to‘g‘ri ichak yoki og‘iz-
burun bo‘shlig‘i shilliq qavatlarini zararlantiradi. Bunday
holat besoqolbozlik (gomoseksualizm) bilan shug‘ullanuv-
chilarda kuzatiladi. Ba’zan so‘zak bilan og‘rigan qizlarning
shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilmasliklari oqibatida,
ularning jinsiy a’zolaridan kelayotgan infeksiyali ajralmalar
to‘g‘ri ichak shilliq qavatiga tushib uni yallig‘lantiradi.
Orogenital muloqotdan so‘ng gonokokklar bodomcha
bezlar va tomoq shilliq qavatini birlamchi yallig‘lantirishi
mumkin. Gonokokkli konyunktivit kattalarda deyarli ku-
zatilmaydi, shaxsiy gigiyenaga rioya qilmagan bemor uni

---

219
o‘z qo‘li bilan yuqtirishi mumkin. Kuzatishlar shuni ko‘r-
satadiki, so‘zak bilan og‘rigan bemorlarning deyarli 95—
99 % i kasallikni jinsiy aloqa oqibatida yuqtirib oladi.
So‘zakka qarshi tug‘ma immunitet ham, orttirilgan
immunitet ham yo‘q. Shu bois kasaldan tuzalgan bemor
yana qayta kasallanishi mumkin.
So‘zakda asosiy patologik jarayon, odatda qo‘zg‘atuvchi
birlamchi kirgan joyidan boshlanadi. Shunga asosan, siy-
dik-tanosil a’zolari (genital), ekstragenital va metastatik
so‘zak tafovut qilinadi. Metastatik so‘zak genital va ekstra-
genital so‘zaklar asorati hisoblanadi.
Ayollarda gonokokklar avval siydik chiqarish kanali
(uretra), bachadon bo‘yni, so‘ngra bachadon va naylarni,
hamda tuxumdonni zararlantiradi. Gonokokklar ajratgan
gonotoksin tufayli bemorning boshi og‘rib, ishtahasi yo‘-
qoladi, anemiya kuzatiladi, bo‘g‘inlar, nerv sistemasi va
boshqa a’zolar ham zararlanadi.
10.2. Erkaklar so‘zagi
So‘zak bo‘lgan ayol bilan jinsiy aloqa qilgan erkakda 3—
5—7 kunlik inkubatsion davrdan keyin siydik chiqarish
kanalidan sarg‘ish-ko‘kimtir yiring ajrala boshlaydi. Kasal-
likning inkubatsion davri ba’zan 2—3 haftagacha davom etadi.
Agar kasallik boshlanganiga 2 oydan oshgan bo‘lsa, uni
surunkali so‘zak deb yuritiladi. Shuningdek, kasalligi aniqlan-
magan bemorlar ham so‘zakning surunkali xiliga kiritiladi.
Ba’zi bemorlarda gonokokk bo‘lishiga qaramay, kasallik
hech qanday subyektiv yoki obyektiv belgilarsiz, ya’ni
simptomsiz kechadi, bunday holat yashirin (latent) so‘zak
yoki gonokokk tashuvchilar deb yuritiladi. Keyingi yillarda
so‘zakning simptomsiz kechishi tez-tez kuzatilmoqda.
Erkaklar so‘zagining quyidagi shakllari mavjud:
1. Yangi so‘zak: o‘tkir, o‘rtacha o‘tkir; sust kechadigan
(torpid turi);
2. Surunkali so‘zak;
3. Yashirin (latent) so‘zak.

---

220
Yangi so‘zak. O ‘ t k i r s o ‘ z a k u r e t r i t i . Bemor
siydik chiqarish kanalining old qismida qichishish, qizish
va biroz achishish sezadi. Bu subyektiv belgilar, ayniqsa,
bemor ertalab siyganida bezovta qiladi. Uretra kanali og‘zi
yopishib, giðeremiyalanib shishib ketadi. Siydikda
shilimshiq va yiringli iðchalar ko‘rinadi. Bora-bora bemor
siyganida og‘riq turib, qattiq achishishdan, ereksiyadagi
og‘riqdan noliydi.
Siydik kanalidan juda ko‘p sarg‘ish-gungurt yiring ke-
ladi. G‘ovak tana ushlab ko‘rilganida, uning qattiq-
lashganligi, bosganda og‘riq sezilishi mumkin. Yallig‘lanish
kuchayganida ajralayotgan chiqindi qon aralash bo‘lib,
rangi sarg‘imtir-jigarrang tusga kiradi. So‘zak uretritida,
uretraning faqat old qismi zararlanganmi yoki zararlanish
uning orqa qismida ham bormi, ana shuni aniqlab olish
kerak. Buning uchun ikki stakanli sinama qilib ko‘riladi:
bemor avval bir stakanga, keyin ikkinchisiga siydiriladi,
bunda uretraning faqat oldingi qismi zararlangan bo‘lsa,
yiring siyish vaqtida siydik oqimi bilan yuvilib, birinchi
stakanga tushadi, ikkinchi stakandagi siydik tiniq qola-
veradi. Uretraning orqa qismi ham zararlangan bo‘lsa,
ikkala stakandagi siydik ham loyqa bo‘ladi. Kasallikning
uchinchi haftasiga kelib, subyektiv va obyektiv belgilar,
yallig‘lanish alomatlari, yiring ajralishi o‘z-o‘zidan ka-
mayadi.
Kasallikning 3—4-haftalari oxirida yallig‘lanish uret-
raning old qismidan orqasiga o‘tadi va o‘tkir total so‘zak
uretriti avj oladi. Uretraning oldingi qismi zararlanganligi
belgilariga uning orqa tomoni yallig‘lanish simptomlari
qo‘shiladi. Kasallik belgilari zo‘rayadi (uretrosistit). Be-
mor tez-tez siyadi, siyganida og‘riq sezadi, siydigida qon
bo‘lishi ham mumkin (terminal gematuriya). Uretraning
orqa qismi zararlanishi ba’zan hech qanday alomatlarsiz
ham kechishi mumkin. Bunday bemorlar ikki stakanli
sinama qilib aniqlanadi, unda har ikkala stakandagi siydik
rangi xira bo‘ladi (total piuriya).

---

221
Sust kechadigan ( t o r p i d ) s o ‘ z a k d a uretraning
oldingi qismi zararlanganda, siydik chiqarish kanali atro-
fida shish, qizarish unchalik sezilmaydi, ajralayotgan
chiqindi miqdori kam, shilimshiqli, yiringli bo‘lib, faqat
ertalablari ajraladi, xolos. Stakandagi siydikda bitta-ikkita
yiringli iðlar cho‘kmasi ko‘rinadi (nimxira siydik). Be-
morlar siyishdan oldin shu sohada achishish, qichishishdan
shikoyat qilishadi. Aksariyat bemorlar o‘zining kasalligini
sezmagan holda, jarayon uretraning orqa qismiga o‘tishi
mumkin. Siydik kanalining orqa qismi yallig‘langanini ikki
stakanli sinama bilan aniqlanadi, bunda har ikkala sta-
kandagi siydik loyqa bo‘ladi (total uretrit).
O‘tkir so‘zak uretriti va torpid uretritdan tashqari
o ‘ r t a c h a o ‘ t k i r u r e t r i t ham kuzatiladi. Uning
belgilari yuqorida aytilgan har ikkala uretritning oralig‘ida
turadi.O‘tkir so‘zak uretritida siydik kanalining orqa qismi
zararlanib, unda odatda prostata bezi va tuxum ortiqlari ham
zararlanadi, bunda davo choralari murakkablashadi.
Surunkali so‘zak. Bemor o‘z vaqtida davolanmasa yoki
pala-partish davolansa, shuningdek, parhez va davo rejimiga
rioya qilmasa jarayon o‘tkirdan surunkaliga o‘tadi. Xuddi
shu hol gonokokklar preparatlar ta’siriga chidamli yoki
organizm reaktivligi past bo‘lganida ham kuzatiladi.
Surunkali so‘zak o‘zining subyektiv va obyektiv belgilari
bilan xuddi torpid so‘zakka o‘xshab ketadi. Surunkali so‘-
zak bemorlarning 60 % ida kam ifodalangan belgilar bilan
kechadi. Ba’zan surunkali so‘zak qo‘zib turadi. Ayniqsa, be-
mor achchiq, sho‘r taomlar iste’mol qilsa, spirtli
ichimliklar ichsa, jinsiy aloqa qilsa, yallig‘lanish zo‘rayadi.
Jarayon qaytalanganida kasallikning klinik ko‘rinishi xuddi
o‘tkir yoki o‘rtacha o‘tkir so‘zakka o‘xshab ketadi. Bunday
bemorlarning kasallik tarixiga qarab aniq diagnoz qo‘yiladi.
Surunkali so‘zak asosida siydik kanalining boshdan oyoq
zararlanishi yotadi, bunda yallig‘lanish o‘chog‘i kengayib,
torayib turadi. Kengayish avvaliga yumshoq, yallig‘lanish
infiltratidan iborat bo‘lib, bora-bora chandiq to‘qimasiga

---

222
o‘xshab qattiqlashadi, siydik kanali torayib qolishi mum-
kin. Òorayish anchagina bo‘lsa, bemor siyganida og‘riq
turib, siyish jarayoni cho‘zilib ketadi, siyganidan keyin
yana bir necha tomchi siydik keladi; chov oralig‘ida o‘tmas
og‘riq, jinsiy funksiya buzilishi kuzatiladi. Odatda so‘zakka
chalingan bemorlarda u yoki bu asorat qoladi.
E r k a k l a r s o‘ z a g i a s o r a t l a r i. Siydik chiqarish
kanali strikturasi (uretra strikturasi) yoki uretraning
chandiqli torayishi, asosan, uretraning oldingi qismida
paydo bo‘ladi; siyish akti cho‘zilib, siydik oqimi in-
gichkalashib qoladi, bemor siyishga qiynaladi, achishish
hissi paydo bo‘ladi; bemor siyganidan keyin ham bir-ikki
tomchi siydik keladi.
So‘zak prostatiti pala-partish davolanish, ko‘pincha
parhez davo rejimining buzilishi natijasida kelib chiqadi.
Gonokokklar prostata bezining chiqarish yo‘llari orqali
shu bezga kiradi. Bunday kataral prostatit asimptom ke-
chadi. Bunda kechalari tez-tez zahar tang qilib turadi,
siydik loyqalanadi, ba’zan tiniq bo‘lsa ham, unda iðir-
iðirlar paydo bo‘ladi.
Òo‘g‘ri ichak orqali (rektal) tekshirib ko‘rilganida bemor
og‘riqdan shikoyat qiladi, prostata bezi qo‘lga qattiq va
kattalashgandek bo‘lib unnaydi (parenximatoz prostatit),
yallig‘lanishlar ancha ifodalangan bo‘ladi, ba’zan
no‘xatdek yoki undan ham kattaroq, bosganda og‘riydigan
tugunchalar, shuningdek, shu bez bag‘rida abssesslar
(follikular prostatit) paydo bo‘lib, uretra yoki to‘g‘ri
ichakka yoriladi. Bunda bemor siyish va hojat vaqtida siydik
chiqarish kanali, yorg‘oq, dumg‘aza sohasiga o‘tadigan
og‘riqdan shikoyat qiladi. Òana harorati ko‘tariladi; prostata
bezini tekshirishda ehtiyot bo‘lish lozim. Òo‘g‘ri va rejali
davo choralaridan keyin o‘tkir prostatit belgilari yo‘qoladi.
Noto‘g‘ri davolanganda o‘tkir prostatit yoki surunkali
so‘zak uretriti surunkali prostatitga o‘tib ketadi.
Ko‘pincha prostata bezining surunkali yallig‘lanishlari
urug‘ do‘mboqchasi (kollikulit) va urug‘ pufakchalarining

---

223
yallig‘lanishlari (vezikulit, spermatosistit) bilan birga
kechadi. Bemorlarning 10 % ida epididimit ham birga
uchraydi.
Gonokokklar urug‘ chiqaruv yo‘li orqali, u antiðeris-
taltik tarzda qisqarganida, uretraning orqa qismidan moyak
ortig‘iga o‘tadi va so‘zak epididimitiga sabab bo‘ladi.
Uretraning orqa qismi shikastlanmagan bo‘lsa ham,
gonokokklar u yerga uning old qismidan limfa va qon
tomirlari orqali o‘tishi mumkin. Moyak ortig‘ining za-
rarlanishi birdan boshlanadi: yorg‘oq terisi qizarib shishadi,
bezillab turadi, moyak ortig‘i kattalashib qattiq og‘riydi.
Urug‘ chiqaruv yo‘li yo‘g‘onlashib, zich tizimcha ko‘-
rinishida qo‘lga ilinadi. Bemorning issig‘i ko‘tariladi, bosh
og‘rig‘i, umumiy darmonsizlik, uyqusizlik paydo bo‘ladi.
Moyak, odatda o‘zgarmay qolaveradi, ba’zan uning qobig‘i
(gidrosele, o‘tkir periorxit) biroz zararlanadi.
Zamonaviy davo usullari qo‘llanilganda ham moyak
ortig‘ining shikastlangan to‘qimalari asli holiga qaytmaydi.
Moyak ortig‘ining dum sohasidagi infiltratlari butunlay
so‘rilib ketmay, unda qattiq chandiq qoladi, bu sperma-
tazoidlar harakatiga to‘sqinlik qiladi; har ikkala moyak
ortig‘i yallig‘lansa, azospermiya ro‘y beradi va so‘zakning
eng xavfli asorati — bepushtlik kuzatiladi.
10.3. Ayollar so‘zagi
Ayollar so‘zagi o‘zining klinik ko‘rinishi va kechishi
jihatidan erkaklarnikidan biroz farq qiladi. Bu farq erkak va
ayol siydik tanosil a’zolarining tuzilishidagi tafovutlarga
bog‘liq.
Ayollarda so‘zak infeksiyasi uretra, bartolin bezlari,
bachadon bo‘yni, shuningdek, to‘g‘ri ichakni biryo‘la
shikastlantiradi va jadal kechadi. Keyingi yillarda so‘zak
klinik simptomlarining o‘zgarishi kasallik epidemiologiyasi,
diagnostikasi va davosida o‘z ifodasini topmoqda. Ayollar
so‘zagi tashxisi so‘zakning 75—80 % subyektiv simptom-
siz kechishi hisobiga murakkablashmoqda.

---

224
Infeksiya qayd etganimizdek, asosan, jinsiy yo‘l bilan
yuqadi. Favqulodda bemorlar ishlatgan buyumlaridan
(sochiq, ichki kiyim, o‘rin-ko‘rpa va boshqalar) yuqib
qolishi mumkin. Gonokokklar ho‘l buyumlardagi yiringda
24 soatgacha tirik saqlanadi. Bemor bilan jinsiy muloqot
qilinganida gonokokklar avval uretraga, keyin bachadon
bo‘yniga tushib, ularni yallig‘lantiradi. Keyinchalik katta
vestibular bezlar va to‘g‘ri ichakning quyi qismi za-
rarlanadi.
Gonokokklar yuqqanidan keyin, 3—5 kun kasallikning
yashirin davri o‘tadi. Ba’zan bu davr 14—15 kunga cho‘zilib
ketadi. Kasallikning subyektiv belgilari sustligi tufayli,
ayollar infeksiya yuqtirgan vaqtini tayin ayta olmaydi.
Klinik kechishiga qarab ayollar so‘zagi erkaklarnikiga
o‘xshaydi, ya’ni:
1. Yangi so‘zak (o‘tkir, o‘rtacha o‘tkir, torpid).
2. Surunkali so‘zak (ikki oydan oshgan so‘zak).
Siydik tanosil a’zolarining faqat quyi qismi (qin dahlizi,
bartolin bezlari, uretra, bachadon bo‘yni) so‘zak bilan
zararlangan bo‘lsa — bu asorat bermagan, mabodo
bachadonning ichki qismi, tuxumdon va boshqa a’zolari
ham zararlangan bo‘lsa, bunday kasallik yuqori ko‘tariluvchi
asorat bergan so‘zak deyiladi.
Ayollar so‘zagining kechishi o‘tkir va xronik
(surunkali) bo‘ladi. Kasallikka chalingan ayollarning 71—
96 % ida so‘zak uretriti kuzatiladi. Bunda, asosan, ayollar
uretrasining qisqa (3—4 sm) va kengligi sabab
(erkaklarnikidan 1,5 marta keng) bo‘ladi. Kasallikning o‘tkir
davrida bemorlar uretraning sanchib og‘rishi, surunkali
davrida esa tez-tez og‘riqli siyishdan shikoyat qiladilar.
O b y e k t i v s i m p t o m l a r. Uretra dahlizi
giðeremiyalanib shishib turadi, bosganda infiltrat va og‘riq
seziladi, oqish sarg‘imtir ajralma keladi. Parauretral yo‘llar
yallig‘lanib, qo‘lga tugunchadek unnaydi.
Ayollarning asorat bermagan so‘zagida odatda bachadon
bo‘ynining so‘zakdan yallig‘lanishi (o‘tkir so‘zakda deyarli

---

225
85— 90 %, surunkalisida esa 94—98 %) kuzatiladi.
Bachadon bo‘ynining qin sohasi qizarib shishib turadi,
qindan shilimshiq yiringli suyuqlik chiqadi, yuzaki eroziya
hosil bo‘ladi. Surunkali jarayonda shish, giðeremiyaga
nisbatan follikular eroziya ko‘p uchraydi. Bemorlarning
umumiy ahvoli deyarli o‘zgarmaydi, ular asosan qichishish,
achishish, ajralmadan shikoyat qiladilar.
Vulva va qinning so‘zakdan yallig‘lanishi ahyon-
ahyonda uchraydi, chunki bu a’zolarning shilliq qavati
so‘zak infeksiyasiga chidamli ko‘p qavatli yassi epiteliy
bilan qoplangan. Vulva va qinning so‘zakdan zararlanishi
yosh qizlar, homilador ayollar va klimaks davrini boshi-
dan kechirayotgan ayollardagina kuzatiladi. Bunday be-
morlarning tashqi jinsiy a’zolari shishib giðeremiyalanadi,
klitorosti kriðtalari, katta va kichik uyatli lablar yuzasi
qizarib, yiring bilan qoplanadi. Kichik uyatli lablar shishib,
yopishib turadi, ba’zan yara-chaqalanib eroziyalanadi.
Bemor og‘riqdan, qichishish, achishish va chiqindi ajrala-
yotganidan noliydi. Bunga ikkilamchi infeksiya qo‘shilsa,
qisman regionar limfadenit kuzatiladi.
Bartolin bezlarining so‘zakdan yallig‘lanishi (so‘zak
bartoliniti) uretra yoki bachadon bo‘ynidan gonokokkli
yiring o‘tishi natijasida vujudga keladi va ayollar so‘zagining
20—30 % ida uchraydi.
Katta vestibular bezlar yallig‘lanishining quyidagi
klinik ko‘rinishilari tafovut qilinadi: yuza kanalikulit, ka-
nalikulit soxta abssess, chin abssess, katta vestibular bez-
lar o‘smasi (kista), nodoz (tugun) xili.
Bez chiqaruv naylarining oz qismi zararlanganida
(yuza kanalikulit), shu soha qizarib turadi, qizil dog‘lar
ko‘zga tashlanadi, bu dog‘lar bosib ko‘rilsa, yiringli ajralma
chiqadi. Bez tanasining zararlanishi (abssess, o‘sma) juda
bezillab turadigan o‘sma ko‘rinishida namoyon bo‘ladi, o‘sha
o‘sma bosib ko‘rilganida qattiq og‘riydi, qo‘zg‘aluvchan
bo‘ladi. Bora-bora abssessga aylanib ketishi mumkin. Go-
nokokklarga ikkilamchi mikroorganizmlar qo‘shilishi tu-

---

226
fayli chin abssess vujudga keladi. Bunda bemorning
umumiy ahvoli yomonlashib, harakati keskin chegara-
lanadi, tana harorati ko‘tariladi. Ular jarrohlik usulida
davolanadi. Ba’zan katta vestibular bezlardagi yallig‘la-
nish kamayib, ularning chiqaruv yo‘llari tiqilib qolsa,
unda no‘xatdek yoki undan kattaroq sharsimon, yumshoq,
o‘smalar (kista) vujudga keladi. O‘smalar deyarli og‘ri-
maydi, bemorni bezovta qilmaydi, yorilganida ichidan
yopishqoq ajralma chiqadi.
Yuqoriga ko‘tariluvchi so‘zak. Parhez va rejim buzilsa
(jinsiy aloqa, og‘ir jismoniy ishlar), o‘z vaqtida davo
qilinmasa, organizm qarshiligi susayib ketsa, asorat
bermagan so‘zak asorat beradigan, yuqoriga ko‘tariluvchi
so‘zakka aylanib ketishi mumkin. Yuqoriga ko‘tariluvchi
jarayon so‘zakning eng og‘ir ko‘rinishi bo‘lib, odatda ka-
sallikdan keyingi birinchi yoki ikkinchi hayzdan so‘ng
boshlanadi. Yuqoriga ko‘tariluvchi so‘zak o‘tkir so‘zakdan
so‘ng 6—9 %, surunkalisida 28—30 % hollarda uchraydi.
Hozirgi paytda ancha kamaygan.
Klinik ko‘rinishiga ko‘ra, yuqoriga ko‘tariluvchi so‘zak,
ayollarda uchraydigan boshqa yallig‘lanish jarayonlariga
o‘xshab ketadi. Bunda, asosan, qorinning pastki qismida
og‘riq turib, og‘riq xarakteri yallig‘lanish o‘chog‘iga bog‘liq
bo‘ladi. Bemorning ko‘ngli ayniydi, qayt qiladi, harorati
ko‘tarilib, qaltiraydi (salpingooforit, pelvioperitonit).
Bachadon ichi yallig‘langanida shilimshiqli talay seroz
yiringli va qon aralash suyuqlik kelib turadi. Ayniqsa,
bemorda avvaldan boshqa ginekologik yallig‘lanishlar bor
bo‘lsa (adneksit, bachadondan qon ketishi, bachadon
bo‘yni eroziyasi), kasallik og‘irroq kechadi.
Yuqoriga ko‘tariluvchi so‘zak bachadon ichi shilliq
qavati, muskullari (endometrit, endomiometrit), bachadon
naylari (salpingit) va tuxumdon (oofarit) ning yallig‘lani-
shiga olib kelishi mumkin. Ayniqsa, bachadon naylarining
ikki tomonlama so‘zakdan yallig‘lanishi bachadon nayla-
rining bitib qolishi va pirovardida bepushtlikka olib keladi.

---

227
10.4. Qizlar so‘zagi
Qizlar so‘zagi, asosan, 2—8 yoshlardagi qizlarda ku-
zatiladi. Qizlar so‘zak bilan og‘rigan onalari, qarindoshlari
yoki o‘zlariga qaraydigan ayollardan odatda nojinsiy yo‘l
bilan kasallikni yuqtirib oladilar. Shaxsiy va umumiy sa-
nitariya qoidalari buzilganida, shuningdek, kasal bilan bir
o‘rinda yotilganda, chiqindilardan, ifloslangan vanna,
tuvak, sochiq orqali ham kasallik yuqishi mumkin. Kasal-
likning bu yo‘l bilan yuqishi 85—95 % ni tashkil qiladi.
So‘zak bilan og‘rigan qizlarning asosiy kasallik yuqtirish
manbayi onasi hisoblanadi. Qizlarning 80—93 % ida so‘-
zak o‘tkir kechadi. Ayollar so‘zagidan farqli o‘laroq, qiz-
larda, asosan, siydik tanosil a’zolarining ko‘p qavatli yassi
epiteliy bilan qoplangan sohalari zararlanadi. Bachadon va
uning ortiqlarininig zararlanishi, odatda kuzatilmaydi. Ka-
sallikning inkubatsion davri qisqa — 3 kun davom etadi.
Yallig‘lanish ko‘p o‘choqli bo‘lib, bemorlarning deyarli
100 % ida qin va qin dahlizi, 85 % ida uretrasi, 50—82 %
ida to‘g‘ri ichak quyi qismining shilliq qavati zararlanadi.
Kasallikning klinik manzarasi mikroorganizmning reak-
tivligi hamda gonokokklarning virulentligiga bog‘liq.
So‘zak vulvitida katta va kichik uyatli lablar terisi qizarib
shishadi, yuzasi shilimshiq, yiringli suyuqlik bilan qoplanib
turadi, klitor va qizlik pardasi shishib ketadi. Siydik chi-
qarish kanali ham giðeremiyalanib, so‘zak uretriti avj oladi.
Bunda siydik kanalidan yiring chiqib turadi, tez-tez za-
har tang qilib, siyish vaqtida og‘riq paydo bo‘ladi.
Olti yoshgacha bo‘lgan qizlarda katta vestibular bez-
larning yallig‘lanishi kuzatilmaydi, to‘g‘ri ichakning tashqi
sfinkteri zararlanishi mumkin. Bunda tashqi sfinkterning
burmali qismi giðeremiyalanib shishib turadi. Shu sohada
qichishish, hojat vaqtida og‘riq kuzatiladi, ba’zan mayda
yoriqlar paydo bo‘ladi.
So‘zak vaginitida qin shilliq qavati shishib, qizarib
turadi, yiringli suyuqlik ko‘p chiqib, oraliq va sonning

---

228
ichki yuzasini ta’sirlaydi. Surunkali so‘zak qizlarda kam-
dan kam kuzatiladi. Aksariyat qizlarning umumiy ahvoli
biroz o‘zgaradi, ular bo‘shashib, jizzaki bo‘lib qoladi,
ishtahasi yo‘qoladi, son sohasini hadeb qashlayveradigan
bo‘lib qoladi. Bir qancha hollarda qizlar so‘zagining
subyektiv va obyektiv belgilari uncha ifodalanmagan,
yallig‘lanish hodisalari bilan sust bo‘lib o‘tishi mumkin.
D a v o s i . So‘zakni davolash mutaxassisdan anti-
bakterial, immunoterapevtik, mahalliy va fizioterapevtik
mulojalarni bir yo‘la mukammal qulay bilishni talab qiladi.
Yuqoridagi usullar zararlangan o‘choqning xarakteriga
qarab qo‘llaniladi.
Masalan, yangi, hali asorat bermagan so‘zak faqat an-
tibiotiklar bilan davolansa, asorat bergan hamda surunkali
shakllarida kompleks davo usullari talab etiladi.
So‘zakka qarshi qo‘llaniladigan dorilarning xili, miq-
dori va ishlatish usullari 1996-yil qabul qilingan «So‘zak-
ning davosi va profilaktikasi» ko‘rsatmasiga asoslanib
tanlanadi.
Gonokokka qarshi antibiotiklarni qo‘llashdan 20—
30 minut avval allergik reaksiyaning oldini olish uchun
bemorga antigistamin preparatlar, dimedrol, piðolfen va
boshqalar beriladi. Erkak va ayollarning o‘tkir so‘zagida
benzilpenitsillinning davo kursi 6 mln ÒBni tashkil etadi.
Yangi torpid xilining asorat bermagan hamda o‘tkir aso-
ratlangan erkaklar so‘zagida, yuqoriga ko‘tariluvchi va su-
runkali so‘zakda davo kursi 10—12 mln ÒB ga yetadi.
Bemorlar qonida antibiotikning yuqori konsentratsiyasini
hosil qilish uchun davo katta dozada, ya’ni birinchi
inyeksiyani 600 000 ÒB da muskullar orasiga, keyingilari
esa 400 000 ÒB da har 3 soatda buyuriladi.
Bitsillin — 1, bitsillin — 3, bitsillin — 5 larda bir martalik
doza 600 000 ÒB dan qilib olinganida 6 ta inyeksiyalar
orasida 24 soat o‘tadigan bo‘lsa, bir martalik doza 1200000
ÒB qilib olinganida oradan o‘tadigan vaqt 48 soatni tashkil
qiladi. Erkaklarning o‘tkir, o‘rtacha o‘tkir va ayollarning

---

229
o‘tkir so‘zagida bitsillin 4,8 mln ÒB buyuriladi, so‘zakning
boshqa shakllarida 6 mln ÒB, har 24 soatda 600 000 ÒB
dan qilinadi.
Ampitsillin (davo kursi 8,0 g) ampioks — 0,5 g dan
har 4 soatda 4—5 kun; oksatsillin (davo kursi 0,5 g dan
5 mahal, jami 10,0 g), levomitsetin — kuniga 3,0 g dan,
davo kursi 8,0 g, doksilan — davo kursi 8,0 g ni tashkil
etadi.
Antibiotik — makrolidlar ham keng qo‘llaniladi: eritro-
mitsin — 400 000 ÒB dan 5—6 mahal, jami 10 mln ÒB,
oletetrin — jami 6 mln ÒB, eritsiklin — jami 3,0 g.
Rifampitsin — yarim sun’iy antibiotik 0,3 g dan (bi-
rinchisi 0,6 g) har 6 soatda ovqatdan 30—60 minut avval
beriladi, davo kursi 3,0 g.
Penitsillin bilan davolash yaxshi naf bermasa yoki
bemorning bu dorilarga sezgirligi yuqori bo‘lsa, u holda
sulfanilamid preparatlar buyuriladi: dastlab sulfamo-
nometoksin va sulfadimetoksin ikki kun 1,5 g dan, keyingi
kunlari 1,0 g dan uch mahal, jami davo kursi 15,0 g
buyuriladi.
Biseptol 4 ta tabletkadan har 6 soatda ichiladi, jami
davo kursi 16 tabletka (7,68 g).
Kasallik cho‘zilib ketganida yoki asorat bilan kech-
ganida antibakterial preparatlar miqdori ikki barobar
oshiriladi. Gonokokkli sepsis, so‘zak artriti va pelviope-
ritonitda benzilpenitsillin kuniga 6—10 mln ÒB dan bu-
yuriladi, jami 7—10 kun.
Bemorlarning infeksiyaga qarshi reaktivligini oshirish
maqsadida spetsifik (gonokokkli zardob) va nospetsifik
(priogenal, prodigizan, autogemoterapiya, levomizol, kaliy
orotat, metil-uratsil) davo buyuriladi.
Dori-darmonlardan tashqari mahalliy davo choralari
ham ko‘riladi. Siydik chiqarish kanali 1:6000, 1:10000
nisbatdagi kaliy permanganat eritmasi bilan yuviladi;
kanalga 0,25 % li kumush nitrat, 1—2 % li protorgol
eritmasi yuboriladi (instillatsiya qilinadi). Uretraga metall

---

230
buj kiritiladi hamda tampon qo‘yiladi. Ayniqsa, fizio-
terapevtik (parafinoterapiya, diatermiya, elektroforez, yuqori
chastotali terapiya, massaj va boshqalar) muolajalarni birga
qo‘llash yaxshi naf beradi.
Bolalar so‘zagini davolash kattalarniki bilan deyarli
bir xil bo‘lib, faqat davo paytida o‘rnida yotish buyuriladi.
Antibiotiklar ularning yoshi va vazniga qarab 200000—
500000 ÒB dan har 3—4 soatda yuboriladi. Surunkali
so‘zakda 3 yoshdan katta bo‘lgan bolalarga avval 50—100
mln mikrob tanachasiga ega bo‘lgan gonokokkli zardob
buyuriladi.
Uch yoshgacha bo‘lgan bolalarga immunoterapiya tav-
siya etilmaydi, mahalliy davo sharoitga qarab buyuriladi.
So‘zakdan tuzalib ketganlikni ko‘rsatuvchi mezon:
bemorda so‘zak yo‘qolib ketganligini aniqlash maqsadida
davo tamom bo‘lganidan 7—10 kun o‘tgach, aralash
provokatsiya usuli bilan tekshirish o‘tkaziladi. Bu usul
zararlangan o‘choqlarning ta’sirlanishiga (yashirin qolib
ketgan o‘choqlar) asoslangan. Provokatsiyadan keyin uch
kun mobaynida (24, 48, 72 soat) jarohatlangan sohadan
chiqadigan suyuqlik laboratoriya tekshiruvidan o‘tkaziladi.
Òekshirish natijalari manfiy bo‘lsa, bir oydan keyin prova-
katsiya yana takrorlanadi. Bakteriologik tadqiqotlarni
sharoitga qarab o‘tkazish zarur.
So‘zakning klinik belgilari bo‘lmasligi hamda zarar-
langan sohada chiqadigan suyuqlikni tekshirish natijala-
rining manfiy bo‘lishi, kasallik tuzalib ketgan deb hisob-
lashga imkon beradi. So‘zakni boshidan kechirgan bemor-
lar 2 oy mobaynida dispanser va laboratoriya tekshiruvlari
nazoratida bo‘ladilar. Ayollar kam deganda ikki hayz sikli
davrida kuzatiladi.
Infeksiya manbayi aniqlanmagan bo‘lsa, bemorlar jami
6 oy davomida hisobda turadi, 6 oy o‘tgach, hisobdan
chiqariladi. Ba’zan so‘zak — zaxm infeksiyalari bo‘lishi
mumkin deb gumon qilinganda, ularda shu vaqt mobay-
nida zaxm serologik tekshiruvi olib boriladi.

---

231
1. So‘zakning etiologiyasi va patogenezi haqida nimalarni bilasiz?
2. So‘zak kasalligi qanday yuqadi?
3. Erkaklar so‘zagi va ayollar so‘zagining klinik kechishidagi farq
nimada?
4. Qizlar so‘zagi qanday kechadi, gonoblenoreya nima?
1. So‘zak kasalligining necha foizi jinsiy aloqa yo‘li bilan yuqadi?
A. 60—70 %;
B. 80—90 %;
C. 95—99 %;
D. 100 %.
2. Amaliyotda so‘zakning qanday turlari tafovut qilinadi?
A. Genital;
B. Ekstragenital;
C. Metastatik;
D. Hamma javob to‘g‘ri.
3. Erkaklarda so‘zakning qanday turlari mavjud?
A. Yangi, o‘tkir, o‘rtacha, sust so‘zak;
B. Yangi, surunkali, yashirin so‘zak;
C. O‘tkir, o‘rtacha, sust so‘zak;
D. Latent, og‘ir, cho‘zilgan so‘zak.
4. Qizlar so‘zagi necha yoshda ko‘proq uchraydi?
A. 2—3 yoshda;
B. 2—5 yoshda;
C. 2—7 yoshda;
D. 2—8 yoshda.
5. So‘zak bilan kasallangan bemorlar necha oy dispanser ku-
zatuvida bo‘ladilar?
A. 8 oy;
B. 4 oy;
C. 2 oy;
D. 6 oy.
?
NAZORAT SAVOLLARI
!
TESTLAR

---

232
11-bob. JINSIY MULOQOÒ PAYTIDA YUQADIGAN
KASALLIKLAR. ORÒÒIRILGAN IMMUN
ÒANQISLIGI SINDROMI (OIÒV/OIÒS)
11.1. Siydik-tanosil a’zolari xlamidiozi
Siydik-tanosil a’zolari xlamidioziga xlamidiyalar sabab
bo‘ladi. Ular mayda gramm-manfiy kokklar shaklida bo‘lib,
prokariotlarga xos bakteriyalarga o‘xshab ketadi; morfologik
va biologik xossalari jihatidan ikki xil yashash shakliga ega
bo‘lib, elementar va initsial (retikular) tanachalar sifatida
ifodalanadi. Xlamidiyalar 24—48 soatlik rivojlanish bos-
qichini bosib o‘tib, odatda hujayralar ichida va tashqarisida
yashashga moslashgan. Shu bilan birga ularning patogenlik
xususiyatlari ham bir-biridan farq qiladi.
Mayda, o‘ta infeksion elektron-qattiq nukleoidga ega
bo‘lgan, kattaligi 0,2—0,3 mkm elementar tanachalar hu-
jayralar yuzasiga o‘rnashib, fagositoz tufayli xo‘jayin hu-
jayralari ichiga kirib oladi, keyin hujayralarda «xo‘jayinlik»
qiladi. Bunday hujayralar sitoplazmasining yuza membra-
nasidan mayda tanachalar atrofida vakuolalar paydo bo‘ladi.
Mayda tanachalar diametri 0,5—7,0 mkm keladigan katta
tanachaga aylanadi. Ular qattiq, elektron nukleoidga ega emas.
Xuddi mana shu davrda ularning tarkibidagi ribosoma va
poliribosomalar soni ortadi, hajmi kattalashadi va binar usulda
bo‘lina boshlaydi. Yuqorida keltirilgan holat bemorning hujayra
vakuolalari ichida sodir bo‘ladi va shu tariqa initsial tanachalar
to‘planib boradi. Initsial tanachalar «xo‘jayinning» hujay-
ralari ichida yashashga moslashgan parazit bo‘lib, metabolik
jihatdan faol mikroorganizmlarning reproduksiyasini
ta’minlab turadi, ammo hujayra tashqarisida juda chidamsiz.

---

233
K l i n i k a s i. Siydik-tanosil a’zolari xlamidiozi
(urogenital xlamidioz) klinik ko‘rinishi bo‘yicha so‘zakka,
trixomoniazga o‘xshab ketsa-da, o‘ziga xos belgilari bilan
undan farq qiladi. Bunda yallig‘lanish o‘tkir yoki sust, ko‘p-
roq asorat bilan kechadi, so‘zakka qarshi antibakterial
preparatlarga ancha chidamli bo‘ladi.
Kasallik asosan jinsiy yo‘l bilan yuqadi; inkubatsion
davri 20—30 kun.
Urogenital xlamidioz kechishiga qarab: ilk (yangi) va
surunkali;
klinik ko‘rinishi bo‘yicha: o‘tkir, o‘rtacha o‘tkir va torpid;
kasallikning og‘ir-yengilligiga qarab: yengil, o‘rtacha va
og‘ir xillarga ajratiladi.
Yallig‘lanish o‘choqlarining joylashishiga qarab xla-
midiyali uretrit, prostatit, epididimit, servitsit, oofarit,
salpingit va hokazolar farqlanadi. Ko‘pincha bir vaqtning
o‘zida siydik va tanosil a’zolaridan bir nechtasi zararlanadi.
Kasallik o‘tkir kechganida uretra kanali og‘zi, shilliq
qavatlarida giðeremiya va biroz shilimshiqli yiring ajralishi
kuzatiladi. Ayollarda ham siydik-tanosil a’zolarining quyi
qismi zararlanib, qindan oqimtir yiringli chiqindi keladi;
bemor tez-tez siyish va siyganida qichishishdan shikoyat
qiladi.
Kasallikning s u r u n k a l i shakli ko‘p uchraydi.
Ularda kasallikning o‘tkir belgilari kam, ammo shilliq-
yiringli chiqindi ko‘p bo‘ladi. Ayniqsa, uzoq vaqt siymay
yurganida, alkogol yoki achchiq taomlar iste’mol qilganida
ajralma ko‘payadi. Uretra og‘zi giðeremiyalanib, bemor
siyganida achishish va og‘riq sezadi. Yallig‘lanish jarayoni
bulbouretral bezlarga yetib borishi mumkin, ba’zan Kuper
bezlari zararlanadi. Bemorning chov oralig‘i va orqa
chiqaruv teshigi atrofida o‘tmas og‘riq bo‘ladi.
Xlamidiyali prostatit ko‘pincha surunkali yoki t o r p i d
kechadi, juda kamdan kam hollarda o‘tkir kechishi
mumkin. Bunda bemorning uretra kanali og‘zi doimo ozroq
ajralma bilan yopishib turadi, siyganida va ichi kelganida

---

234
chiqindi keladi. Ba’zan kechki diurez soni ortadi. Aksariyat
hollarda siydik rangi o‘zgarmaydi, ammo keyinchalik u bi-
roz xiralashib qoladi.
Xlamidiyali vezikulit, prostatit yoki epididimit bilan
birga kechadi. Urug‘ pufaklarining yallig‘lanishi bir to-
monlama yoki ikki tomonlama bo‘lib, odatda belgilar kam
namoyon bo‘ladi. Kichik chanoq, chov va boshqa sohalarda
o‘tmas og‘riq seziladi. Xlamidiyalar qo‘zg‘atgan epididimit
o‘tkir, o‘rtacha o‘tkir va surunkali kechadi. S u r u n k a l i
epididimit o‘z holicha yoki o‘tkir va o‘rtacha o‘tkir yallig‘-
lanish jarayonining asorati sifatida yuzaga chiqadi.
Yallig‘lanish jarayoni moyakning bir qobig‘iga yoki
hamma yog‘iga tarqalib, orxoepididimitga sabab bo‘ladi.
Oqibatda moyakning bittasi, ba’zan ikkalasi shishib,
taranglashadi, ushlab ko‘rganda qattiq og‘riydi.
Bir tomonlama kechayotgan torpid orxoepididimit,
prostatit vazikulit va deferentiti bor bemorlarda mizoj sustligi
hamda spermogramma o‘zgarishi kuzatiladi.
Ayollarda ham xlamidiyalar erkaklardagi kabi siydik-
tanosil a’zolari yallig‘lanishiga sabab bo‘ladi. Ayollarda
infeksiya ko‘pincha yashirin, surunkali kechadi va aksariyat
jinsiy juftini gonokokksiz uretritga sinchiklab tekshirish
paytida ma’lum bo‘ladi. Zararlanish uzoq davom etgan
hollarda bachadon bo‘yni, uretra, katta vestibular bez
yo‘llari, to‘g‘ri ichak biroz yallig‘lanishi mumkin. Nogo-
nokokksiz uretritdagi kabi xlamidiozning ham klinik bel-
gilari ro‘yi rost ro‘yobga chiqmaydi. Ayollarda qorin sohasida
og‘riq, paresteziya, qindan chiqindi kelishi kuzatiladi,
ularning ko‘pchiligida kasallik hech qanday belgilarsiz
boshlanadi. Ba’zan bemor tez-tez siyadi va siyganida achi-
shish va og‘riq sezadi.
Xlamidiyalar bachadon bo‘yni bo‘ylab dastlab ba-
chadon ichiga va naylariga tushadi hamda uning shilliq,
muskul va seroz qavatlarida yallig‘lanish jarayonlarini kel-
tirib chiqaradi. Bunday bemorlarning qorin pastida,
dumg‘aza sohasida og‘riq bo‘lib, qorin devori tarang-

---

235
lashganida, kuchanganida, hayz oralig‘ida u kuchayadi.
Bemorning issig‘i (37—37,5°C) ko‘tariladi, qon, siydik
va surtmada leykositlar soni ortadi.
A s o r a t i. Bemorlarning ko‘pchiligida bir necha haftadan
so‘ng spontan tuzalish kuzatiladi. Ammo klinik o‘zgarish
etiologik o‘zgarishga olib kelmaydi. Davolanmagan be-
morlarning ko‘pchiligida turli asoratlar: epididimit, orxo-
epididimit, gemorragik sistit, uretra strukturasi kuzatiladi.
11.2. Siydik-tanosil a’zolari mikoplazmozi
Mikoplazma infeksiyasi keltirib chiqaradigan kasal-
liklar xilma-xil bo‘lib organizmning umumiy intoksi-
katsiyasi va turli a’zo hamda sistemalarning shikastlanishi
bilan kechadi. Siydik-tanosil a’zolarining mikoplazmoziga
mikoplazmalar (ureaplazmalar) sabab bo‘ladi. Ular
antibiotiklarga chidamliligi hamda bakterial filtrdan o‘tib
ketish xususiyatlari bilan viruslarga biroz o‘xshab ketadi.
Mikoplazmalar juda mayda mikroorganizmlar bo‘lib,
bakteriyalar kabi o‘zining hujayra qobig‘iga ega emas. Ular
oval, cho‘zinchoq va sferik shaklda bo‘lib, kattaligi 0,2—
0,3 mkm. Mikoplazmalarning Ò-shtammasi o‘zidan
«ureaza» fermentini ajratish xususiyatiga ega. U moche-
vinani ammiak hamda CO
2
ga parchalaydi. Bunday
xususiyat barcha mikoplazmalar ichida faqat Ò-shtammaga
xos. Shuning uchun bunday mikoplazmalarni ureaplazma
urealitikum deyiladi. Ureaplazmalar birinchi marta go-
nokokksiz uretrit bilan og‘rigan erkak uretrasidan ajratib
olingan. Mazkur kasallikda ureaplazmalarning etiologik
ahamiyati borligi isbotlangan. Keyinchalik endoservisit,
oofarit, salpingit, kolpit, oy-kuniga yetmay tug‘ish, ho-
mila tushishi, o‘lik tug‘ish, bo‘yida bo‘lmaslik, uretrit,
vezikulit kabi kasalliklarning yuzaga kelishida ham
ureaplazmalarning ta’siri borligi aniqlangan.
O‘zbekistonda ureaplazmalarning sof kulturasini
birinchi bo‘lib E.H. Eshboyev (1987) olishga (undi-
rishga) muvaffaq bo‘lgan.

---

236
Sepsis, miya absessida ureaplazmalar ajratib olindi,
glomerulonefrit, sistit va prostatit kabi kasalliklarda
ularning ahamiyati o‘rganilmoqda. Òadqiqotlar siydik-
tanosil a’zolari kasalliklari bilan og‘rigan ayollarning
40—50 % ida, gonokokksiz uretritga chalingan erkaklar-
ning 51,2 % ida ureaplazmalar borligini ko‘rsatdi.
K l i n i k a s i. Ureaplazmalar tufayli yuzaga kelgan
uretritlar spetsifik klinik ko‘rinishga ega emas. Barcha
nogonokokk uretritlar (NGU) kabi u ham kam belgilar
bilan kechadi. Shuning uchun ham inkubatsion davrni
belgilash mushkul.
Bemorlarning ma’lum bir qismida (4—5 %) ure-
aplazmali uretritdagi yallig‘lanish jarayonining klinik ko‘-
rinishi so‘zakdagiga o‘xshab ketadi. Kasallik bunday kech-
ganida inkubatsion davr 3—5 kunga teng bo‘ladi.
Ammo aksariyat hollarda mikoplazmali uretritlar
o‘rtacha o‘tkir yoki surunkali kechib, inkubatsion davri
30—40 kunga cho‘zilib ketishi mumkin. Urogenital
ureaplazmoz og‘ir-yengilligiga qarab: yengil, o‘rtacha og‘ir
va og‘ir xillarga ajratiladi.
Yengil shaklidagi ureaplazmaga — nogonokokkli uretrit,
ayollar siydik-tanosil a’zolari quyi qismining yallig‘lanishi
kirsa, o‘rtacha og‘ir shakliga esa ayollarda kichik chanoq
a’zolarining o‘rtacha o‘tkir va surunkali yallig‘lanishi; erkak-
larda prostatit, orxoepididimit, vezikulit kiradi. Og‘ir shak-
liga — abort va tug‘uruqdan keyingi kichik chanoq a’zolari-
dagi kuchayib boradigan o‘zgarishlar kiradi. Kasallik mud-
datini aniqlash xuddi so‘zak va trixomonazlarga o‘xshash,
ya’ni ikki oygacha yangi, keyin esa surunkali deb yuritiladi.
Surunkali yallig‘lanish jarayoni ko‘p o‘choqliligi va
uzoq davom etishi bilan xarakterlanadi. Surunkali urea-
plazmozga chalingan ayollarning ko‘pchiligida bachadon
nayi, tuxumdonlar ham yallig‘lanishi kuzatiladi.
Quyidagi hollarda ayol va erkaklar ureaplazma va xla-
midiya infeksiyasiga tekshirilishi lozim: so‘zak, trixomo-
niazdan keyingi asoratlarda, nogonokokksiz uretritda,

---

237
kichik chanoq a’zolarida surunkali yallig‘lanish bo‘lga-
nida, bo‘yida bo‘lmaslik, bepushtlik, homila tashlash,
tug‘uruqdan keyingi patologik jarayonlar, bo‘g‘im kasal-
liklari va pala-partish jinsiy hayot tarzi va boshqalar.
D a v o s i . Urogenital xlamidioz va mikoplazmoz ka-
salliklarida antibakterial preparatlar masalan, doksilan
tavsiya qilinadi.
11.3. Òrixomonaz
Siydik-tanosil a’zolarining trixomonadadan zararlanishi
(trixomonaz) ko‘p tarqalgan parazitar kasalliklardan
hisoblanadi. Ma’lumotlarga ko‘ra har yili dunyoda 180—200
mln kishi bu dardga chalinar ekan. Odatda, kasallik erkaklarga
ham ayollarga ham bir xilda yuqadi, ammo kasallik
simptomlari ayollardan ko‘ra erkaklarda kamroq kuzatiladi.
Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkilotining kasalliklar klas-
sifikatsiyasi to‘g‘risidaga ma’lumotiga qaraganda, trixo-
monaz JYBYI (jinsiy yo‘l bilan yuquvchi infeksiya)
qatoriga kiritilgan. Kasallikni qin trixomonadasi —
T r i c h o m o n a s v a g i n a l i s qo‘zg‘atadi. Òrixomonada
P r o t o z o a xivchinlilar sinfiga mansub bir hujayrali
sodda parazit. Uzoq yillar davomida trixomonadalar ayol-
larda uchraydigan odatdagi zararsiz mikroorganizmlardan
deb hisoblanib kelingan. Ammo avvaliga Hane (1916)
keyinchalik Sarek (1927) trixomonadali kolpitga chalingan
ayol bilan jinsiy muloqotda bo‘lgan ikki erkakda trixo-
monadali uretrit rivojlanganligini kuzatganlar va bu kasal-
likdan forig‘ bo‘lish uchun erkak ham, ayol ham birga
davolanishi zarurligini aytib o‘tishgan.
Kasallik manbayi bemor; sog‘lom kishilarga jinsiy yo‘l
bilan yuqadi, ayollarda ko‘proq uchraydi. Rektal va orogenital
munosabatlar tufayli kasallik vujudga kelmaydi, chunki qin
trixomonadasi og‘iz bo‘shlig‘i va to‘g‘ri ichakda yashay
olmaydi. Nojinsiy yo‘l bilan yuqish kamdan kam hollarda
uchraydi. Bolalarga esa tug‘ilish paytida bemor onadan o‘tadi.

---

238
Silindrik epiteliylarni shikastlaydigan gonokokklardan
farqli o‘laroq, qin trixomonadalari faqat yassi epitelial
hujayralarni zararlaydi. Erkaklarda trixomonadalar uretra
shilliq qavati bo‘ylab tarqalib, uning mayda bezlari va
lakunalariga kiradi. Òrixomonadalar prostata beziga ham
kirib, prostatitga xos klinik belgilarni yuzaga kelitirishi
mumkin. Ma’lumotlarga ko‘ra 25—30 % bemorlarda
trixomonadali prostatit yashirin kechadi.
Òrixomonadalar o‘zidan endo- yoki ekzotoksin ajrat-
maydi, ammo ular bevosita makroorganizm hujayralariga
yopishib, ularni zararlaydi. Òrixomonadalarning parazitlik
xususiyatlari mukammal o‘rganilgan. Jumladan, sog‘lom
odamning siydik kanaliga o‘lgan trixomonadalar yubo-
rilganida, hech qanday yallig‘lanish jarayonlari yuzaga
kelmaydi. Ba’zan erkaklar siydik kanaliga tushib qolgan
trixomonadalar, u joyda klinik o‘zgarishlarga olib kelmaydi
(asimptom infeksiya) yoki ma’lum muddatdan so‘ng
trixomonadalar o‘z-o‘zidan yo‘qoladi (tranzitor tashuv-
chanlik) yoki o‘lib ketadi. Òrixomonaz bilan og‘rigan
bemorlar zardobida turli sekretor antitelolar yuzaga kelsa
ham, immunitet turg‘un bo‘lmaydi. Shuning uchun tri-
xomonaz bilan qayta-qayta og‘rish mumkin.
K l i n i k a s i. Òrixomonazning yashirin davri 3—
7 kundan 3—4 haftagacha, o‘rtacha 10—15 kun, ba’zan
uzoqroq cho‘zilishi ham mumkin.
Ayollarning hayz ko‘rishi, shuningdek, erkaklarning
achchiq, sho‘r taomlar iste’mol qilishi yoki spirtli ichim-
liklar ichishi kasallikning qo‘zg‘ashiga sabab bo‘ladi. Òrixo-
monazning quyidagi klinik ko‘rinishlari tafovut qilinadi:
1. Siydik-tanosil a’zolarining yangi trixomonazi: o‘t-
kir, o‘rtacha o‘tkir, torpid (kam alomatli) trixomonaz.
2. Surunkali trixomonaz (kasallik 2 oydan ziyod davom
etganida).
3. Belgilarsiz (asimptom) trixomonaz.
Erkaklarda trixomonaz uretrit, prostatit, epididimit va
boshqa klinik ko‘rinishlarda namoyon bo‘ladi.

---

239
Òpixomonadali uretrit aksariyat kam alomatli bo‘lib,
bemor uni uncha sezmasligi mumkin, ba’zan siydik ka-
nalidan ozroq oqimtir chiqindi keladi. Bemor tez-tez siyadi.
Uretra og‘zi qizarib shishib turadi, shu soha qichishib,
achishadi. Ba’zan jinsiy aloqa tugashi bilan bemorda achi-
shish hissi paydo bo‘ladi.
Ayniqsa, yangi uretritda kasallik simptomlari shiddat
bilan kechadi. 3—4 kunlik inkubatsion davrdan so‘ng siydik
kanalidan ko‘pikli yiring ajraladi, bemorning siydigi
xiralashadi, bunda u o‘tkir so‘zak uretritiga juda o‘xshab
ketadi. Kasallik yashirin kechganida yallig‘lanish jarayoni
uretraning old qismidan orqasiga — prostata beziga, urug‘
pufakchasi, moyak ortiqlari va qovuqqa, ba’zan buyrak
jomlariga ham tarqab ketishi mumkin.
O‘tkir trixomonadali uretritda uretradan ajralayotgan
suyuqlik 1—2 hafta ichida o‘z-o‘zidan kamayib, kasallik
alomatlari barham topishi mumkin. Bora-bora kasallik
surunkali uretritga o‘tib, vaqti-vaqti bilan xuruj qilib turadi.
Bunday bemorlar kasallik tashuvchilar hisoblanadi.
Òrixomonadali uretritdan bemor yaxshi davolanmasa
yoki davo rejimini va parhez saqlamaydigan bo‘lsa, ularda
(5—10 %) uretra strikturasi, chandiqlanish kabi asoratlar
qoladi.
Òrixomonadali prostatit birlamchi surunkali yallig‘la-
nish tarzida rivojlanadi. Prostatadagi zararlanish ko‘pincha
kam alomatli bo‘lib, bemorlar o‘zlarini sog‘lom hisob-
laydilar. Prostata sekretida trixomonadalar borligi aniqlan-
ganidan keyin tashxis qo‘yiladi. Bemor chov oralig‘ida
og‘irlik, tez-tez zahar tang qilishi, mizoj zaifligi va nevro-
stenik o‘zgarishlardan shikoyat qiladi. Òrixomonazga chalin-
ganlarning 40 % dan ortig‘ida prostatit borligi qayd qilingan.
Òrixomonadali epididimitda patologik jarayon tuxum
ortig‘ining dum va tana qismida, yallig‘lanish jarayoni esa
ko‘pincha biryoqlama bo‘ladi. Ko‘pincha kasallik to‘satdan
tana haroratining ko‘tarilishi hamda og‘riq bilan boshlanadi.
Òrixomonadalar tuxum ortig‘i kanali epiteliylari va oraliq,

---

240
to‘qimalarda infiltrat yuzaga keltiradi. Ba’zan jarayonga
moyakning yallig‘lanishi ham qo‘shilib (orxoepididimit)
ketadi.
Ayollar trixomonazida yallig‘lanish, asosan, siydik-
tanosil a’zolarining pastki qismida bo‘lib (98,9 %), vaginit,
vulvit, vestibulit, uretrit, bartolinit va endoservitsit kabi
klinik ko‘rinishlarda kechadi. U o‘zining ko‘p o‘choqli bo‘-
lishi hamda haddan ziyod ko‘p uchrashi bilan erkak-
larnikidan farq qiladi.
Kasallikning yashirin davri o‘tganidan so‘ng bemor
ayol tashqi jinsiy a’zolari sohasining qichishib, achishib
turishidan, qindan chiqindi ajralayotganidan shikoyat qiladi.
Chiqindi ko‘piksimon, ba’zan biroz yiring aralash bo‘ladi.
O‘zini pokiza tutmaydigan ayollarning qinidan o‘ziga xos
qo‘lansa hid keladi, qin dahlizi o‘tkir yallig‘lanib, shishib-
qizarib ketadi; tashqi jinsiy uyatli lablar burmalarida mayda-
mayda yuza eroziyalar paydo bo‘ladi. Ba’zan chov oralig‘i,
anus atrofi terisi ta’sirlanishi tufayli dermatit yuzaga kelishi
mumkin. Kasallik surunkali kechsa, vulvaning shilliq qa-
vati shishib qizarib turadi (vulvit), kichik jinsiy lablarning
ichki yuzasi g‘adir-budir bo‘lib qoladi va ayrim hollarda
o‘tkir uchli kandilomalar yuzaga kelishi kuzatiladi.
Ba’zan kasallikning o‘tkir turi ham unchalik sezilmay,
bilinar-bilinmas belgilar bilan o‘tib ketishi yoki unga
unchalik e’tibor berilmasligi ham mumkin. Qichish, achi-
shish, chiqindi ajralishi kabi belgilar davo qilmasa ham,
asta-sekin yo‘qolib ketadi. Natijada kasallik surunkali tus
olib, bemor trixomonada tashuvchi bo‘lib qoladi. Ikki-
lamchi piokokk infeksiya qo‘shilganida uretra, bachadon
bo‘yni ham (endoservitsit) yallig‘lanadi. Keyinchalik be-
morning hayz ko‘rish sikli o‘zgarib, beli og‘riydi, sal
shamollasa, qindan keladigan ajralma ko‘payadi. Bachadon
bo‘yni giðeremiyalanib, shishadi, eroziyalar paydo bo‘ladi.
Ayniqsa, surunkali trixomonazda eroziyali endoservitsit
ko‘p kuzatiladi, ba’zan yuqoriga ko‘tariluvchi (10,2 %)
trixomonaz rivojlanishi mumkin. Ular metroendometrit,

---

241
adneksit va perimetrit kabi klinik ko‘rinishlarda namoyon
bo‘ladi. Òrixomonaz 6—8 yoshli qizlarda kam uchraydi,
ularga kasallik bemor onalari yoki qarindoshlaridan yuqishi
mumkin. Bemorning trixomonadalar bilan ifloslangan
shaxsiy buyumlaridan ham kasallik yuqib qolish ehtimoli
bor. Qizlarda o‘tkir yoki kam alomatli vulvovaginit kuzati-
ladi, qin dahlizi qizarib, biroz shishadi, ozroq ajralma keladi.
D a v o s i . Urogenital trixomonazning davosi albatta
kasallik qo‘zg‘atuvchisi laboratoriya tashxisi paytida aniq-
lanishi bilan bog‘liq. Lekin davoni er-xotinning ikkalasiga
barobar boshlagan ma’qul.
Òrixomonadali uretritda hamda vaginitda metrogil
tabletkasini buyurish yaxshi samara beradi. Metrogilni
400 mg dan kuniga ikki mahal yoki 200 mg dan uch
mahal 7—10 kun davomida ichishga buyuriladi. Agar ayol-
larda bakterial vaginoz ham birgalikda kelgan bo‘lsa, tab-
letkasi ichishga, metrogil gelini qinga surtish uchun bu-
yuriladi. Metrogil gelini 5 kun davomida kuniga ikki maro-
taba surtish tavsiya qilinadi.
So‘ngi yillarda metrogilning izotonik (infuziya holatida
metronidazol 500 mg/100 ml) eritmasi yuqori samarali
antiðrotozoy va antibakterial preparat hisoblanmoqda.
Metronidazolni ushbu preparatlarga sezgirligi yuqori bo‘l-
gan bemorlarga buyurish tavsiya qilinmaydi.
Metronidazol preparatlaridan tashqari trixomonazning
davosida yana tinidazol (fasijin) tabletka holatida tavsiya
qilinadi. Lekin tinidazol trixopol kabi homilaning yo‘ldoshi
orqali, hamda yaqinda farzand ko‘rgan onaning sutiga
o‘tadi, shuning uchun bunday paytlarda tavsiya qilinmaydi.
Ayniqsa, so‘ngi yillarda aralash infesiya (gonokokk +
trixomonada)li yalig‘lanish kasalliklarida Ifisiðro/oflo
preparati yaxshi samara bermoqda. Ifisiðro/oflo ftorxinolon
antibiotiklar majmuasining II avlodi hisoblanib o‘tkir,
surunkali va qaytalanuvchi infeksion yalig‘lanish kasal-
liklarida yuqori natija bermoqda. Preparat kattalar uchun
200 mg dan 800 mg gacha 7—10 kun davomida buyuriladi.

---

242
Bemor davolanib bo‘lganidan 7—10 kundan so‘ng
davo nazorati olib boriladi. Erkaklar 2 oy, ayollar 3 marta
hayz ko‘rgunicha, qizlar esa 3 oy davomida dispanser
kuzatuvida bo‘ladilar. Òakror-takror o‘tkazilgan labora-
toriya tekshirishlari manfiy natija berib, bemor butun-
lay tuzalib ketgandagina hisobdan chiqariladi. Òrixomo-
niazda profilaktika maqsadida bemorlarni dispanser
kuzatuviga olish va davolashdan tashqari, infeksiya man-
bayi bo‘lganlarni, shuningdek, bemor bilan jinsiy mu-
loqotda bo‘lgan boshqa shaxslarni ham davolashga jalb
qilinishi zarur, trixomonadalar bo‘lmasa ham, ular bilan
davo kursini o‘tkazish kerak bo‘ladi. Davolashga yakun
yasalishi uchun bemorlarga albatta alimentar yoki fizio-
terapevtik provokatsiya uslublari qo‘llaniladi. Òrixomo-
nadalar joylashishi mumkin bo‘lgan barcha shilliq qavat
o‘choqlaridan surtmalar olinadi. Sifat nazoratini oshirish
uchun mikroskopik tekshirishlar bilan bir qatorda sun’iy
oziq muhitlariga ekish olib boriladi.
11.4. Orttirilgan immun tanqisligi sindromi (OIÒS)
Orttirilgan immun tanqisligi sindromi (OIÒS) o‘ta
xavfli kasallik bo‘lib, uni retrovirus guruhiga mansub virus
qo‘zg‘atadi.
Kasallik butun Yer yuzida, O‘zbekistonda ham yildan
yilga ortib bormoqda. Olingan ma’lumotlarga ko‘ra,
bugungi kunda Rossiya Federatsiyasida 360 ming, Uk-
rainada 50 ming, Belorusiyada 40 ming, Qozog‘istonda
3100, Qirg‘izistonda 300 dan ortiq OITV/OIÒS virusini
o‘ziga yuqtirgan kishilar ro‘yxatga olingan.
Respublikamizda 2003-yilning 1-avgustigacha bo‘lgan
ma’lumotga ko‘ra, OITVni yuqtirib olgan 2935 nafar shaxs
ro‘yxatga olingan. Bu raqam 2002-yilning 1-yanvarigacha
779 ni tashkil etgan. Kasallik barcha hududlarda qayd qilin-
gan. Kasallanganlarning 60,5 % ini giyohvand moddalarni
qon-tomir orqali qabul qiluvchi shaxslar tashkil etadi.

---

243
Odamlardagi immun tanqisligi virusi (OITV) ni orga-
nizmning hujayralari va barcha biologik suyuqliklarida
(qon, sperma, so‘lak, ko‘z yoshi, ter, ayollar suti va bosh-
qalar) aniqlash mumkin. OITV organizmga jinsiy aloqada,
parenteral muolajalarda (nosteril igna, shpris va boshqa
asbob-uskunalarni qo‘llash), qon va uning o‘rnini bosuvchi
dorilarni qo‘llashda, a’zo va to‘qimalarni ko‘chirib o‘tkazish
(transplantatsiya) vaqtida yuqadi.
OIÒSga chalingan bemorlarning ko‘pchiligini gomo-
va biseksuallar (o‘z jinsi va boshqa jinsdagilar bilan jinsiy
aloqa qiluvchilar), fohishalar, giyohvandlar shu kasallikni
qo‘zg‘atuvchi virus bilan zararlangan donorlardan qon va
qon mahsulotlarini qabul qilgan shaxslar — retsiðiyentlar
va boshqalar tashkil etadi.
Odam virus bilan zararlanganidan keyin kasallik belgilari
paydo bo‘lguncha ancha vaqt o‘tishini hisobga olib retro
virus lentiviruslar kichik oilasiga kiritilgan. «Lenti» so‘zi
sekin, uzoq davr kabi ma’nolarini bildiradi.
Odamlarda, asosan, OITV-1 OIÒSga olib kelishi kuza-
tilmoqda. U boshqa viruslarga nisbatan patogenliroq va
kontagiozlidir.
OITV tirik hujayralarning ichida ko‘payadigan virusdir.
Virusning hujayra bilan munosabati bir necha bosqichdan
iborat:
1) virusning hujayraga bog‘lanishi;
2) virusning «yechinishi» va hujayra ichiga kirishi;
3) virusning ko‘payishi, virusning tarkibida moddalar va
antigenlar hosil bo‘lishi va ulardan virus parchalarini yig‘ish;
4) virus genomining hujayra genomi ichiga joylashishi.
Virus hujayra ichiga kirishdan oldin u hujayraning qobig‘i
bilan bog‘lanishi zarur. Bu birinchi kerakli shart. Olimlarning
aniqlashicha, OITV faqat sathida maxsus SD-4 retseptori
bor hujayralar ustiga joylashishi mumkin. Bu retseptorlar
bilan virusning DR 120 antigeni bir-biriga mos keladi.
Virus organizmga tushganidan keyin, qon orqali butun
organizmga tarqaladi va ko‘p hujayralarni jarohatlaydi.

---

244
Organizm limfositlar va spetsifik antitelolar ishlab
chiqarishi orqali ko‘paygan viruslarga qarshi kurash olib
boradi. Bu kurash samarali bo‘ladi, natijada virusning
miqdori qisqa vaqtda (10—15 kun) keskin kamayadi.
Virus qonda sezilarli darajada bo‘lmagani uchun OITV
bilan zararlangan odam qisqa vaqtda virusning ta’sirini
sezmaydi va unda ko‘p yil davom etadigan yashirin davr,
ya’ni kasallikning hech qanday belgilarsiz kechishi davri
kuzatiladi.
Virus juda kam miqdorda bo‘lsa ham, organizmda doim
saqlanadi. Odam organizmidagi hujayralarda halqasimon
2 zanjirli DNK mavjud. OITV integraza fermenti yorda-
mida hujayralar DNK zanjirini uzib, kichkina joyda vi-
rusning DNKsini kiritib olish xususiyatiga ega. Natijada
hujayraning va virusning DNKlaridan iborat bo‘lgan gibrid
DNK hosil bo‘ladi. Shu yo‘l bilan virus organizm uchun
«begonadan» o‘zinikiga aylanadi. Bunday hujayraning ichiga
bekinib olgan virusning DNKsi provirus deb nomlanadi.
Bunday holatda virusga limfositlar, antitelolar va dori-
darmonlar ta’sir qilmaydi.
Shu sababdan hozirgi vaqtgacha OITV bilan zararlan-
gan shaxslarni davolash uchun ishlatiladigan dorilar kasal-
larni to‘liq tuzata olmaydi, chunki dorilar faol virusga ta’sir
qiladi, lekin gibrid holida saqlanadigan provirusga mutlaqo
ta’sir qila olmaydi.
Hujayralar ichida bekinib yotgan provirus vaqti-vaqti
bilan hujayra DNKsi ichidan tashqariga chiqadi va hujay-
ralar ribosomasini yangi viruslar ishlab chiqarishga majbur
qiladi. Bu jarayon ko‘p marotaba qaytarilishi natijasida
immun tizimi asta-sekin ishdan chiqa boshlaydi. Chunki
virus, asosan, Ò-xelper limfositlarining o‘lishiga va kamayib
ketishiga olib keladi.
Virusning aktiv holga kelishiga quyidagi omillar sabab
bo‘ladi: turli yuqumli kasalliklar, yuqori harorat, ultra-
binafsha nurlar, gormonlar va h.k. Normal ishlab turgan
immun tizimi ko‘p yillar davomida virusning tajovuz-

---

245
korligini bosib turadi, lekin virus asta-sekin immun tizi-
mini mutlaqo izdan chiqaradi va tana virusga qarshi ku-
rashish xususiyatini yo‘qotadi. Bunday sharoitda virus
organizmda to‘siqsiz ko‘payadi.
E p i d e m i o l o g i y a s i. OITV kasalligi epidemio-
logik nuqtayi nazardan o‘ta xavfli yuqumli antroponoz
kasalliklar toifasiga kiradi. Kasallik manbayi OIÒVni tashib
yuruvchi bemor shaxslar hisoblanadi. Epidemiologik
jihatdan virus tashib yuruvchilar xavfli hisoblanadilar.
Chunki ular kasallikning bu davrida hech qanday kasallik
alomatlarini sezmaydilar, hatto o‘zlarining OITV bilan
zararlanganini ham bilmaydilar. Ular tashqi ko‘rinishdan
sog‘lom ko‘rinadilar. Ular kasallikning yashirin davrida (3—
6 oydan 10 yil va undan ko‘p yillar) boshqa shaxslarga
kasallik virusini turli yo‘llar bilan yuqtirishlari mumkin.
Chunki ushbu davrning dastlabki haftalaridayoq virus
qonda, erkaklar urug‘i suyuqligida, qin ajratmalarida juda
ko‘p konsentratsiyada, so‘lakda, ona sutida, ko‘z yoshida,
orqa miya suyuqligida ozroq konsentratsiyada bo‘lishi
kuzatiladi va tashqi muhitga ajralib turadi. Virus qonda va
urug‘ suyuqligida bemorning butun hayoti davomida saq-
lanadi. Demak, xastalikka chalinganlar umrining oxirigacha
kasallik manbayi bo‘lib qoladilar. OITVning tashqi muhit
ta’siriga chidamliligi uncha yuqori emas.
Y u q i s h y o‘ l l a r i. OIÒS virusining 3 xil yo‘l bilan
yuqishi aniqlangan:
1. Jinsiy aloqa orqali, bunga — geteroseksual, biseksual,
gomoseksual yuqish yo‘llari kiradi.
2. Parenteral yuqish, ya’ni virus bilan zararlangan qon
va qon mahsulotlari quyilganida, nosteril shprislar va tibbiy
asbob-uskunalardan foydalanilganida, teri butunligi
buzilishi bilan kechadigan barcha muolajalarda yuqishi
mumkin.
3. Vertikal yo‘l, ya’ni OIÒS virusini tashuvchi bo‘lgan
onadan homilaga yoki chaqaloqqa tug‘uruq jarayonida va
tug‘ilganidan so‘ng ona suti orqali yuqishi mumkin.

---

246
OIÒV jarohatlanmagan teri va shilliq qavatlar orqali,
shuningdek, havo-tomchi va maishiy muloqotda yuqmaydi.
Shu sababli bemor bilan bitta idishdan ovqat yeyish, u
bilan qo‘l berib ko‘rishish, birga yotib-turish, gaplashish
xavfli emas. OITV qon so‘ruvchilarning (bit, burga, kana
va h.k) chaqishi orqali yuqishi isbotlanmagan.
Insonlarning yoshi, jinsi, millati va yashash joyidan
qat’i nazar, barchasiga OIÒV yuqishi mumkin. Kasallikning
tarqalishi fasl bilan bog‘liq emas va dunyoning barcha
mamlakatlarida uchraydi. OITVni yuqtirib olish xavfi
bo‘yicha aholi orasidagi ayrim shaxslar «xavfli guruh»ga
kiritiladi.
K l i n i k a s i. Jahon Sog‘liqni Saqlash Tashkilotining
tavsiyasiga binoan OITV va OIÒS xastaligi 5 davrga
bo‘linadi:
1) kasallikning o‘tkir davri;
2) belgilarsiz — tashuvchilik davri;
3) persistik generelizatsiyalashgan — limfoadenopatiya
davri;
4) OIÒSga assotsiatsiyalangan kompleks davri;
5) OIÒS.
Klinik kechishlarni yoritish hamda bemorlarga
beriladigan yordamlarni rejalashtirishda V.I. Pokrovskiy
(1989) tomonidan tavsiya etilgan quyidagi kasallik
tasnifini qo‘llash qulay hisoblanadi:
1. I n k u b a t s i y a davri.
2. B i r l a m c h i belgilar davri: A — o‘tkir isitmalash
fazasi; B — kasallikning belgilarsiz fazasi; D —
qaytalanuvchi tarqoq limfoadenopatiya.
3. Ikkilamchi belgilar davri: A — tana vaznining 10
foizidan kamrog‘ini yo‘qotish, teri va shilliq qavatlarning
zamburug‘, bakteriya va viruslar tomonidan shikastlanishi,
o‘rab oluvchi temiratki, sinusitlar va qaytalanuvchi
faringitlarning kuzatilishi; B — tana vaznining 10 foizidan
ko‘prog‘ini yo‘qotish, 1 oydan ortiq sababsiz diareya va
isitmalash, tilning «tukli» leykoplakiyasi, o‘pka sili, ichki

---

247
a’zolarning bakteriya, zamburug‘, viruslar, sodda parazitlar
tomonidan jarohatlanishi (dissiminatsiyasiz) yoki teri va
shilliq qavatlarning chuqur jarohatlanishi, dissiminatsiya-
langan o‘rab oluvchi temiratki, mahalliy Kaposhi sar-
komasi; D — bakteriya, viruslar, zamburug‘lar, sodda
parazitlar tomonidan chaqirilgan tarqalgan turli xil ka-
salliklar, pnevmosistli zotiljam, qizilo‘ngach kandidozi,
atiðik mikobakterioz, o‘pkadan boshqa a’zolarda uchray-
digan sil kasalliklari, tarqalgan holdagi (dissiminatsiya-
langan) Kaposhi sarkomasi, har xil sabablarga ko‘ra mar-
kaziy asab tizimining jarohatlanishi.
4. Òerminal davr.
OITV/OIÒSdagi jarayon barcha yuqumli kasallik-
larda bo‘ladigan infeksion jarayon qonuniyatlari asosida
kechadi. Infeksion jarayon quyidagicha rivojlanadi:
1. Kasallikning yuqishi.
2. Infeksiyaning yashirin (inkubatsiya) davri.
3. OITV infeksiyasining birlamchi o‘tkir klinik ko‘rinish
davri.
4.OIÒSga xos belgilar davri (assotsirlangan simptomo-
kompleks yoki OIÒSga qarindosh simtomokompleksi)
5.OIÒS davri.
Kasallikning yuqishi. Virus ko‘pincha bemor bilan
jinsiy aloqa qilganda, bemor qoni bilan ifloslangan asbob-
anjomlarni qo‘llaganda, bemor qonini, qon zardobini
quyganda, bemor onadan bolaga homiladorlik yoki tug‘ish
vaqtida va ko‘krak suti bilan emizganda (agar chaqaloqning
og‘iz bo‘shlig‘idagi shilliq qavatlari yoki tilida jarohatlar,
yarachalar bo‘lsa) yuqishi mumkin. Òarkibida ma’lum
miqdorda virus bilan zararlangan biologik suyuqlik (qon,
qon zardobi) jarohatlangan teri va shilliq qavatlarga (ko‘z,
og‘iz bo‘shlig‘i) tushganida ham yuqish ehtimoli bor.
Infeksiyaning yashirin (inkubatsiya) davri. Bu davr
OITVni yuqtirib olgandan keyin, tahliliy o‘zgarishsiz va
tahliliy o‘zgarishlar davrlariga bo‘linib, bir necha oydan
5—10 yilgacha va undan ham ko‘proq davom etishi mumkin.

---

248
Kasallikning boshlang‘ich davrida antigenemiya va
virusemiya kuzatiladi, chunki 2—6 haftadan keyin
organizm virusga qarshi maxsus antitelolar ishlab chiqaradi
va bu jarayon uzluksiz bir necha oydan to kasallikning
so‘nggi davrigacha davom etadi. OIÒS davriga kelib esa,
maxsus antitelolar titri qonda kamayadi. Bunday hol
serokonversiya deb ataladi. Serokonversiya qondagi antigene-
miya bilan almashinib turishi mumkin. Bunday holni esa
seronegativatsiya deyiladi. Shu davridan boshlab organizmda
immunodisfunksiya va immunodefitsit kuchayib boradi.
OIÒV infeksiyasining birlamchi o‘tkir klinik ko‘rinish
davri. Bu davrda 17—25 % OITVni yuqtirib olgan
insonlarda nospetsifik, o‘tkir, klinikasi griðpga yoki yuqumli
mononukleozga xos belgilar kuzatiladi. Bunda tana harorati
ko‘tarilib, bir necha guruh limfa bezlari, jigar va taloq
kattalashadi, bo‘g‘inlarda og‘riq bo‘lishi mumkin.
OIÒVni yuqtirib olgan ayrim shaxslarda hech qanday
klinik o‘zgarishlar bo‘lmaydi, tibbiy tekshiruvlardan o‘tish
davrida, maxsus laboratoriyalarga qon topshirib OITVning
maxsus tahlillari (IFA- usuli bilan) musbat natijali bo‘lga-
nidagina, bu shaxs OIÒV tashuvchi ekanligi aniqlanadi.
OITVni yuqtirib olgan insonlarda boshqa hech qanday
klinik belgilar bo‘lmasdan, qaytalanuvchi tarqoq lim-
foadenopatiya holati kuzatiladi. Bunda odam organizmi
periferik limfa tugunlarining ikki va undan ko‘proq qismida
limfa tugunlarining kattalashgani seziladi (chov sohasidan
tashqari), paypaslaganda esa og‘riqsiz, qo‘zg‘aluvchan
bo‘lib, bunday hol 3 oy va undan ko‘proq davom etadi.
Bunday holat tarqalgan limfoadenopatiya deyiladi. Bu davr
OIÒV bilan shikastlangan davrdan OIÒSga xos belgilar
davriga o‘tayotganidan darak beradi.
OIÒSga xos belgilar davri (OIÒSga bog‘langan
simptomokompleks — OAS. OIÒS davri boshlanishigacha
bo‘lgan davr — OIÒS oldi davri bo‘lib, bunda klinik belgilar
nospetsifik holda kechadi. OIÒS oldi davrida noma’lum
sabablarga ko‘ra tana harorati 38—40°C gacha ko‘tarilib,

---

249
kechga yaqin va tunda kuchayadi. Bemor ko‘p terlaydi,
umumiy quvvatsizlik, tana vaznining kamayishi, sababsiz
ich surishi (diareya) kuzatiladi. Bemorlarda ko‘pincha bir-
biri bilan bog‘langan yoki bog‘lanmagan noaniq simptomlar
kuzatiladi. Bunday simptomlar faqat OIÒSga xos bo‘lmay,
ularning ba’zilari mustaqil sindrom hisoblanadi va bu hol
«OIÒSga bog‘langan uyg‘unlik» yoki (OAS) deyiladi. Bunday
uyg‘unlik bir necha yil davom etganidan keyin bemorlarda
OIÒSning aynan klinik ko‘rinishlari namoyon bo‘ladi.
OAS — OIÒSga bog‘langan uyg‘unlik davrining keyingi
bosqichlarida yuqorida aytilgan klinik ko‘rinishlarga og‘iz
bo‘shlig‘i shilliq qavatlarida zamburug‘li kasalliklar, doimiy
yo‘tal, o‘rab oluvchi temiratki, teri kasalliklari, Kaposhi
sarkomasi singari o‘ta xavfli kasalliklarning belgilari qo‘shiladi.
Bunday kasalliklar qo‘shilishi bilan bemorlarda OIÒSning
to‘liq klassik manzarasi namoyon bo‘ladi (19-rasm).
OIÒS — (Orttirilgan immunitet tanqisligi sindromi)
davri. OITV bilan zararlanganlarning ma’lum qismidagina
(25 %) kasallikning OIÒS davri namoyon bo‘ladi. Lekin
ko‘pchilik OITV bilan zararlanganlar limfoadenopatiya
davridan to‘g‘ridan to‘g‘ri OIÒS davriga o‘tadilar.
OIÒV ta’sirida fagositar hujayralar va B-limositlar
faoliyati buziladi va natijada opportunistik infeksiyalarning
klinik belgilari birinchi o‘ringa chiqadi. OIÒS — orttirilgan
immunitet tanqisligi sindromi davri OITV — orttirilgan
immun tanqisligi virusining oxirgi davri hisoblanadi.
OIÒSda teri va shilliq qavatlarning zararlanishi. OIÒS
bilan og‘rigan bemorlarning teri va shilliq qavatlarida o‘ziga
xos klinik belgilar namoyon bo‘ladi. Ularda Kaposhi
sarkomasi, zamburug‘li, virusli, piodermiyali hamda
seboreyali dermatit va boshqa teri kasalliklari uchraydi.
OIÒS bilan og‘rigan bemorlarning 30—35 % ida Kaposhi
sarkomasi kuzatiladi; uning visseral va dermal xillari tafovut
etiladi. Visseral xilida kasallik ichki a’zolarning (asosan,
me’da-ichak) shikastlanishi bilan boshlanadi va keyinchalik
og‘iz shilliq qavati (qattiq tanglay) hamda jinsiy a’zolarga

---

250
to‘q qizil rangli tugunchalar toshadi, ularning ustida aniq
chegaralangan petexiya va teleangiektaziyalar kuzatiladi.
Kasallikning dermal xilida avval teri (tananing yuqori
qismi, bosh, bo‘yin) va shilliq qavatlarga (ko‘z, og‘iz, burun)
och pushti rangli dog‘ va tugunchalar toshadi; ular asta-
sekin kattalashib, qizil-ko‘kimtir rangga kiradi. So‘ngra
patologik jarayon terining boshqa sohalariga (boldir, tovon)
ham tarqaladi, ichki a’zolar shikastlanadi va bemorning ahvoli
og‘irlashadi. Òeri va shilliq qavatlardagi toshmalardan tashqari
madorsizlanish, isitma, ozib ketish, anoreksiya, diareya
va turli xil virusli hamda bakterial kasalliklar kuzatiladi.
Kasallik avj olib, ma’lum bosqichga yetganida visseral va
dermal xillari orasidagi tafovut yo‘qoladi. OIÒSda Kaposhi
sarkomasi uchun quyidagi klinik belgilar xos: kasallik asosan
yoshlarda (o‘rtacha 35 yosh) uchrab, toshmalar bosh, yuz,
bo‘yin, og‘iz hamda jinsiy a’zolarga toshadi va qisqa vaqt
ichida butun badanga tarqaladi; limfatik tugunlar va butun
ichki a’zolar zararlanadi. Ko‘pincha kasallik boshlanganidan
keyin ko‘p o‘tmay, bemor halok bo‘ladi.
OIÒS bilan og‘rigan bemorlarda tarqalgan oddiy uchuq
immun tanqisligiga bog‘liq bo‘lmagan oddiy uchuqdan
klinik kechishi bilan farq qiladi, ya’ni toshmalar tarqoq
holda og‘iz shilliq qavati, jinsiy a’zolar, orqa chiqarish
kanali atrofida (gerpetik proktit) ko‘p pufakli elementlar
shaklida namoyon bo‘ladi. Ular tez-tez qaytalanib turadi,
ba’zan esa kasallikning remissiya davri kuzatilmaydi. Ke-
yinchalik pufakchalar yorilib, ular o‘rnida uzoq vaqt
bitmaydigan, og‘riq bilan kechadigan eroziya va yaralar
paydo bo‘ladi. Ular faqat terida emas, balki tomoq,
qizilo‘ngach, bronxlar va boshqa ichki a’zolarning shilliq
qavatlarida ham uchraydi. O‘rab oluvchi (belbog‘simon)
uchuqda toshmalar tarqoq holda bo‘lib, asosan bel sohasi
va yuz-bo‘yin nervlari yo‘nalishida joylashadi, asosiy
o‘choqlar atrofida mayda pufakli-yarali toshmalar toshadi,
kuchli og‘riq kuzatiladi. Kasallik tez-tez qaytalanib turadi
va yaralar o‘rnida dag‘al chandiqlar paydo bo‘ladi.

---

251
OIÒSda kontagioz molluskning morfologik elementlari
avval yuzda bo‘lib, qisqa muddat ichida bo‘yin va boshning
sochli qismiga tarqaladi, toshmalar bir-biri bilan qo‘shilib
katta yuzani egallaydi. Davolash muolajalarini o‘tkazishga
qaramay, tez orada kasallik belgilari yana qaytalanadi. Agar
kontagioz mollusk katta yoshdagi kishilarda tez-tez uchrasa
(kontagioz mollusk bilan asosan yosh bolalar og‘riydi), u
holda ularni OIÒSga tekshirish kerak.
«Òukli» leykoplakiya OIÒV bilan zararlangan bemor-
larda kuzatiladi. Patologik jarayon, asosan, tilning yon
tomonida, ba’zan lunjning shilliq qavatida joylashib, klinik
jihatdan shilliq qavatning qalinlashishi va oqarishi bilan
ifodalanadi. Òoshmalarning notekis yuzasida shilliq qavat
epiteliysining iðsimon o‘smalari joylashadi. O‘smalarning
uzunligi bir necha millimetrdan 2—3 sm gacha yetadi.
Leykoplakiya bunday o‘smalar bilan qoplanganligi sababli
«tukli» (yoki «sochli») leykoplakiya deyiladi. Subyektiv bel-
gilardan og‘riq yoki achishish kuzatiladi. OIÒV bilan zarar-
langanlarda oddiy so‘gallar yuz, qo‘l va oyoqlarda kuza-
tiladi, ular kattalashish va tarqalishga moyil bo‘ladi. Jinsiy
a’zo va perianal sohalarda tez o‘sib ketadigan o‘tkir uchli
kandilomalar uchraydi, bu bemor harakatiga xalaqit beradi.
OIÒS bilan og‘rigan bemorlarda terining zamburug‘li
kasalliklaridan rubromikoz, kandidoz, chov epidermo-
fitiyasi, rang-barang temiratki ko‘p uchraydi. Zambu-
rug‘lar bilan zararlangan teridagi patologik jarayon qisqa
muddat ichida butun tanaga tarqalishi, davolashga o‘ta
bardoshliligi va davolanganidan so‘ng ham tez-tez qay-
talanib turishi bilan ajralib turadi. Rubromikoz ko‘p shaklli
eritema, seboreyali dermatit, kaft-tovon keratodermiyasi
shaklida kechadi. Rang-barang temiratkida dog‘lar juda katta
va lixenifikatsiyalangan, ostida esa infiltrat bo‘ladi. Òeri va
shilliq qavatlar kandidozi, asosan, yoshlarda uchraydi,
patologik jarayon ko‘pincha og‘iz shilliq qavati, halqum,
jinsiy a’zolar va perianal sohalarda joylashadi. Kandidozli
eroziya va yaralarda kuchli og‘riq seziladi va ba’zan ulardan

---

252
qon oqishi kuzatiladi. Qisqa muddat ichida patologik ja-
rayon ichki a’zolarga (miya va jigarning kandidozli abssessi,
kandidozli ezofagit va boshqalar) ham tarqaladi.
D a v o s i . Kasallikning klinik kechishiga, davriga qa-
rab antiretrovirusli, simptomatik va patogenetik davo
choralari ko‘riladi.
1. Xlamidiya va mikoplazmalarning morfobiologik xususiyatlari
qanday?
2. Xlamidioz va mikoplazmoz kasalliklarining klinik kechishi qanday
namoyon bo‘ladi?
3. Xlamidioz va mikoplazmozning yuqish yo‘llari hamda profilaktikasi
to‘g‘risida nimalarni bilasiz?
4. Orttirilgan immun tanqisligi sindromi (OIÒS) yuqish yo‘llari va
klinikasi haqida nimalarni bilasiz?
5. OIÒSga moyilligi bo‘lgan guruhlarni bilasizmi?
1. Xlamidiyalar yashash shakli bo‘yicha necha xil bo‘ladi?
A. 3 xil;
C. 2 xil;
B. 6 xil;
D. 4 xil.
2. Xlamidiya va mikoplazmalar qanday yo‘llar bilan yuqadi?
A. Havo-tomchi yo‘li bilan;
C. Teri orqali;
B. Suv orqali;
D. Jinsiy yo‘l bilan.
3. OITSni nima qo‘zg‘atadi?
A. Stisroxetalar;
C. Sodda jonivorlar;
B. Bakteriyalar;
D. Viruslar.
4. OITS qanday yuqadi?
A. Jinsiy aloqa orqali;
C. Qon orqali;
B. Igna, shpris orqali;
D. Hamma javob to‘g‘ri.
?
NAZORAT SAVOLLARI
!
TESTLAR

---

253
ADABIYOÒLAR
Ëåùåíêî Â.Ì. Ëàáîðàòîðíàÿ äèàãíîñòèêà ãðèáêîâûõ çàáî-
ëåâàíèé. Ì., 1977.
Eshboyev E., Alimov X. Òeri va tanosil kasalliklarini aniqlash
laboratoriya usullari. Ò., Abu Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti,
1989.
Shodiyev H.Q., Ahmedov Q.R. Òeri va tanosil kasalliklari. Ò., Abu
Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot nashriyoti, 1993.
Arifov S., Eshboyev E. Òeri va tanosil kasalliklari. Ò., O‘zbekiston
Milliy ensiklopediyasi, 1997.
Ðîäèîíîâ À.Í. Ñïðàâî÷íèê ïî êîæíûì è âåíåðè÷åñêèì çàáî-
ëåâàíèÿì (2-å èçä.). ÑÏá., «Ïèòåð», 2000.
Arifov S. Zaxm (klinikasi, diagnostikasi va davosi). Ò., O‘zbekiston
Milliy ensiklopediyasi, 2001.
Muhamedov I., Eshboyev E., Zokirov N. Mikrobiologiya. Ò., O‘z-
bekiston Milliy ensiklopediyasi, 2002.

---

254
MUNDARIJA
Kirish ................................................................................................ 3
Dermatologiya fanining qisqacha rivojlanish tarixi.......................... 5
1-bob. ÒERI ANATOMIYASI VA FIZIOLOGIYASI
1.1. Òeri anatomiyasi va gistologiyasi ................................................ 7
1.2. Òeri fiziologiyasi ........................................................................ 17
1.3. Bolalar va keksalar terisining o‘ziga xos xususiyatlari .............. 25
1.4. Òeri gigiyenasi ........................................................................... 28
2-bob. ÒERI KASALLIKLARI
2.1. Òeri kasalliklarining kelib chiqish sabablari .............................. 32
2.2. Òeri kasalliklarining umumiy klinik belgilari ............................. 36
2.3. Òeri kasalligi bilan og‘rigan bemorlarni klinik tekshirish ......... 40
2.4. Òeri kasalliklarini davolash tartibi............................................. 42
3-bob. ÒERINING YIRINGLI KASALLIKLARI
3.1. Òeri yiringli kasalliklarining sabablari va tasnifi ........................ 54
3.2. Stafilokokkli piodermitlar (Stafilodermiyalar)......................... 57
3.3. Streptokokkli piodermitlar (Streptodermiyalar) ...................... 66
3.4. Aralash stafilo-streptokokkli piodermitlar ................................ 69
3.5. Òerining yiringli kasalliklarini davolash va oldini olish ............ 71
4-bob. ÒERINING PARAZITAR KASALLIKLARI
4.1. Qo‘tir (SCABIES) ..................................................................... 81
4.2. Bitlash (Pedikuloz — PEDICULOSIS) ..................................... 92
5-bob. DERMATIT, ALLERGODERMATIT VA
TOKSIKODERMIYALAR
5.1. Dermatitlar (DERMATITIDES) ............................................... 98
5.2. Ekzema (gush, ECZEMA) ......................................................... 104
5.3. Neyrodermatozlar.................................................................... 110
5.3.1. Òeri qichishishi (Qichima — PRURIGO) ...................... 110
5.3.2. Neyrodermit (NEURDERMITIS) .................................. 111
5.4. Eshakyem (URTICARIA) ......................................................... 115
6-bob. PATOGEN MIKOBAKTERIYALAR VA VIRUSLAR
QO‘ZG‘ATADIGAN TERI KASALLIKLARI
6.1. Òeri sili (SKIN TUBERCULOSIS) .......................................... 119
6.2. Virusli dermatozlar (VIRAL DERMATOSES) ....................... 130

---

255
6.2.1. Oddiy uchuq (HERPES SIMPLEX)............................... 130
6.2.2. O‘rab oluvchi yoki belbog‘simon uchuq
(HERPES ZOSTER) ............................................................... 132
6.2.3. Yuqumli mollusk ............................................................ 134
6.2.4. O‘tkir uchli kandiloma .................................................. 136
6.2.5. So‘gallar .......................................................................... 137
7-bob. ÒERINING ZAMBURUG‘LI KASALLIKLARI
7.1. Teri zamburug‘li kasalliklarining kelib chiqish sabablari ....... 140
7.2. Keratomikozlar (KERATOMYCOSES) .................................. 143
7.3. Dermatomikozlar (DERMATOMYCOSES)............................ 145
7.4. Kandidoz (CANDIDOSES) ..................................................... 159
7.5. Mikozlarning laboratoriya tashxisi ........................................... 162
8-bob. ETIOLOGIYASI YETARLI DARAJADA
ANIQLANMAGAN TERI KASALLIKLARI
8.1. Òangachali temiratki yoki psoriaz (PSORIASIS) ................... 165
8.2. Qizil yassi temiratki (LICHEN RUBER PLANUS) ................ 173
8.3. Biriktiruvchi to‘qima bilan bog‘liq kasalliklar ......................... 176
8.3.1. Qizil yuguruk (qizil volchanka —
LIPUS ERYTHEMATODES)................................................ 176
8.4. Dermatologik kasalliklarda shoshilinch yordam ko‘rsatish ..... 181
8.4.1. Anafilaktik shok ..................................................................... 181
9-bob. ÒANOSIL (VENERIK) KASALLIKLAR
9.1. Zaxm (SYPHILIS LUES) ........................................................ 188
9.2. Zaxmning umumiy kechishi ................................................... 189
9.3. Yashirin zaxm .......................................................................... 204
9.4. Òug‘ma zaxm ............................................................................. 204
10-bob. SO‘ZAK KASALLIGI
10.1. So‘zak (Gonoreya — GONORRHEA) ..................................... 217
10.2. Erkaklar so‘zagi ..................................................................... 219
10.3. Ayollar so‘zagi ....................................................................... 223
10.4. Qizlar so‘zagi ........................................................................ 227
11-bob. JINSIY MULOQOT PAYTIDA YUQADIGAN
KASALLIKLAR. ORTTIRILGAN IMMUN TANQISLIGI
SINDROMI (OIÒV/OIÒS)
11.1. Siydik-tanosil a’zolari xlamidiozi ......................................... 232
11.2. Siydik-tanosil a’zolari mikoplazmozi ................................... 235
11.3. Òrixomonaz ............................................................................ 237
11.4. Orttirilgan immun tanqisligi sindromi (OIÒS) .................... 242
Adabiyotlar .................................................................................... 253

---

ESHBOYEV EGAMBERDI HUSANOVICH