Pazandalik bilan bog’liq bilim va ko’nikmalar

Pazandalik bilan bog’liq bilim va ko’nikmalar.
Reja:
1. Pazandalik tushunchasi va uning kelib chiqish tarixi.
2. Pazandalik san’atini tasniflash (klassifikatsiyalash).
3. Mahalliy va halqaro turizm sohasini rivojlantirishda pazandalikning tutgan o’rni.
Inson barcha tirik mavjudotlar qatori tashqi muhit qurshovida hayot kechiradi. U o‘z xayotini davom ettirishi uchun ozuqa zarur va bu ozuqani u tashqi muhitdan olishga majbur. Shu sababli ham dastlabki davrda odamlar xuddi boshqa jonzotlar singari tabiat in’omlaridan o‘ziga kerakli qismini ajratgan holda xomligicha yeyishga majbur bo‘lgan. Keyinchalik esa tabiat in'omlarining bir qismini qayta ishlash orqali o‘z organizmiga moslashtirishga harakat qila boshlagan va ana shu davrdan boshlab pazandalik tarixi boshlangan.
Pazandalik fors tilidagi “pazidan” (pishirmoq) so‘zidan olingan bo‘lib, ushbu fe'lning noaniq shakliga turkiy “-lik” qo‘shimchasi qo‘shilishi natijasida pazandalik so‘zi yasalgan. Pazandalik san'atini tadqiq etgan K.Mahmudovning “O‘zbek taomlari” (1977 y., “O‘zbekiston” nashriyoti, Toshkent) hamda “Qiziqarli pazandalik” (1995 y., “O‘qituvchi” nashriyoti, Toshkent) kitoblarida pazandalikka: “Tabiat, xususan o‘simlik va hayvonot masallig‘idan inson a'zolarini mustahkamlaydigan, mehnat va yashash qobiliyatining ortishida vosita bo‘ladigan har turli serlazzat, to‘qtutar va pokiza taomlarni tayyorlash hamda did bilan dasturxonga tuzash usullarining yig‘indisi” deb ta'rif beriladi.
Pazandalik bilan bog‘liq bilim va ko‘nikmalar avloddan avlodga asosan og‘zaki ravishda va amaliy ko‘rsatish vositasida uzatilib kelingan. Hozirda pazandalikning barcha yo‘nalishlari bo‘yicha ko‘plab adabiyotlar chop etilgan, ayniqsa televideniye orqali maxsus dasturlar va kanallar orqali bu bilimlar targ‘ib etilayotgan bo‘lsa-da, hali-hanuz biz bilmaydigan taomlar ko‘p ekanligini kuzatishimiz mumkin. Masalan, mamlakatimizning bir hududida tayyorlanadigan biror-bir taomni boshqa hududda yashaydigan kishi tatib ko‘rmagan yoki umuman uning nomini ham eshitmagan bo‘lishi mumkin. Qashqadaryo “yaxna”si, Xivaning “hijjon”i, Jizzax va boshqa hududlardagi chorvachilik bilan bog‘liq aholining “g‘ilmindi”, tog‘ xalqlarining “sur”, “cho‘pchima”, “cho‘poncha” singari o‘nlab taomlarini boshqa hududlarda yashaydigan hamyurtlarimiz bilmasa kerak. Bundan tashqari, bir xil nomdagi taomlarning o‘zi ham turli hududlarda turli masalliqlar va turli uslublarda tayyorlanishining o‘zi ham pazandalikning o‘rganilmagan jihatlari va sirlari mavjudligini anglatadi. K.Mahmudovning yozishicha, u qirqdan ortiq variantdagi palov-osh to‘g‘risidagi ma'lumotlarni to‘plashga erishganva ularni e'lon qilgan. Biroq hozircha o‘rganilmagan yana ko‘plab variantlar bo‘lishi tabiiy.
Nomoddiy madaniy merosning eng asosiy xususiyatlaridan biri - uning yashovchanligi va zamonga moslashuvidir. Pazandalik san'atida esa bu jihat juda aniq ko‘rinadi.
Biz quyida pazandalik san'atini tasniflash (klassifikatsiya qilish)ga harakat qilamiz. Nazarimizda, pazandalikka o‘nlab uslubda yondashish mumkin. Masalan:
• hududlarga (yashash joylariga) nisbatan;
• pishirish yoki tayyorlash uslublariga nisbatan;
• masalliqlarning ishtirokiga nisbatan;
• quyuq yoki suyuqligiga nisbatan;
• iste'mol qilish tartibiga nisbatan;
• kishilarning mijoziga nisbatan;
• iste'mol qiladigan odamlarning yoshiga nisbatan;
• iste'mol qiluvchilarning o‘troq yoki ko‘chmanchi hayot kechirishiga nisbatan;
• mahalliy va boshqa joydan o‘zlashtirilganligiga nisbatan;
• dasturxonga tortilish qoidasiga nisbatan;
• uning asosan, erkaklar yoki ayollar tomonidan tayyorlanishiga qarab;
• issiq yoki sovuq holda tayyorlanishi yoki tortilishiga nisbatan;
• birgalikda qo‘shib yeyish mumkinligi yoki mumkin emasligiga nisbatan;
• hazm bo‘lishining yengilligi yoki qiyinligiga nisbatan;
• tayyorlanish o‘rni (ochiq havo, yopiq joy, dala sharoiti va hokazo)ga nisbatan tasniflash mumkin.
Ushbu tasniflar ichida, fikrimizcha, eng muhim va qadimiy sinalgan tasnif uslubi - taomni iste'mol qiluvchining mijoziga nisbatan tasniflanishi to‘g‘ri bo‘ladi. Chunki pazandalikning mahsuli bo‘lgan barcha taomlar odamlarning quvvatini tiklash va uning organizmiga zarar yetkazmaslik uchun xizmat qilishi muhimdir. Shu o‘rinda pazandalik san'atining paydo bo‘lishi va takomillashuvi bilan bog‘liq omillar to‘g‘risida fikr yuritish joiz.
Aytish zarurki, olovning kashf etilishi ibtidoiy odamlarning nafaqat isinish, balki go‘sht mahsulotlarini pishirilgan -xushxo‘r, yaxshi hazm bo‘ladigan holda iste'mol qilish ehtiyojini qondirgan. Agar avval odamlar termachilik bilan shug‘ullanib, turli mevalar va ildizlarni, shuningdek,xom go‘shtni iste'mol qilib kelgan bo‘lsa, olovdan foydalanishni bilib olgach, go‘shtni pishirib yeyishga odatlangan, shu ehtiyoj chorvachilikning pay do bo‘lishiga turtki bergan. Keyinchalik tabiatda o‘sadigan va yeyishga yaroqli deb hisoblangan o‘simliklarni xonakilashtirish natijasida, tadrijiy ravishda, dehqonchilik vujudga kelgan. Taomning xushxo‘r bo‘lishi unga qo‘shiladigan tuz va ziravorlarga ham bog‘liqligi aniqlangach pazandalik yanada takomillashgan.
Taomning sifatini belgilaydigan xususiyatlarga kelsak, har qanday taom avvalo yaxshi ko‘rinishga, keyin esa yaxshi ta'mga ega bo‘lishi kerak. Chunki, iste'mol qiluvchi unga dastlab ko‘z (nazar) tashlaydi va ko‘rinishi ma'qul bo‘lsagina tatib ko‘radi. Lekin, albatta, uning hidi ham muhim ahamiyatga ega.
Mahalliy va xalqaro turizm tobora rivojlanib borayotgan hozirgi davrda pazandalik san'ati alohida ahamiyat kasb etmoqda. Milliy pazandalik mehmondo‘st xalqimizning ma'naviy fazilatlarini mehrga to‘la amaliy ifodasi sifatida, dehqonlarimiz, chorvadorlarimiz, baliqchilarimiz, bog‘bonlarimiz, polizkorlarimiz va o‘z ishining ustasi bo‘lgan boshqa hamyurtlarimiz mehnatini yuzaga chiqaruvchi san'at sifatida tinchliksevar, bag‘rikeng, do‘stlikning qadriga chinakamiga yetuvchi dono xalqimiz dovrug‘ini jahon aro taratayotgani barchamizni xushnud qilmoqda.