Pedagogika instituti pedagogika va psixologiya kafedrasi oila pedagogikasi

MAVZU: O‘ZBEKISTONDA OILA PEDAGOGIKASI FANINING RIVOJLANISHINING IJTIMOIY- IQTISODIY, ME’YORIY-HUQUQIY ASOSLARI.

Reja:

1. O ila - mustaqillik yillarida davlat siyosatidagi ustuvor masala sifatida.

   
   

2. O ilada yoshlarni m ustaqil oilaviy hayotga tayyorlash.

   
   

3. O ilada yoshlarni m ustaqil oilaviy hayotga tayyorlashda oila va jamoatchilik ham korligi.

   
   

Tayanch tushunchalar: oila, davlat siyosati, mustaqil oilaviy hayot, jamoatchilik hamkorligi.
1998 yili O‘zbekistonda 3,8 million oila bo‘lib, shundan 58,7 foizini 5 va undan ko‘p bolali oilalar tashkil etgan. Keyingi 35 yil ichida oilalar soni 1,8 milliontaga ko‘paygan, uning 1 mln.ga yaqini shahar, 950 mingtasiqishloqoilalariga to‘g‘ri kelgan. YOki so‘nggi 10—15 yil davomida yiliga 250 ming atrofida yosh oilalar vujudga kel­gan. Bugungi kunda respublikamizda har bir oilaga taxminan 4—5 farzand to‘g‘ri keladi. O‘zbekiston oilalarining 35 foizdan ortig‘ini yosh oilalar tashkilqiladi. YOsh oilalar deganda, er va xotinning yoshi mos ravishda 26—30 yoshdan oshmagan, 5 yilgacha nikohda bo‘lgan, bolali yoki bolasiz oilalar tushuniladi. Mamlakat aholisining 43 foizini 15 yoshgacha bo‘lganlar tashkil etadi. Oilalar soni o‘sib borishida, ayniqsa,qashqadaryo, Jizzax, Xorazm va Naman­gan viloyatlari alohida o‘rin tutadi.
Umuman, oila va jamiyat bir-biriga chambarchas
bog‘liqtushuncha bo‘lib, jamiyatning o‘zi ham oilalardan tashkil topadi. Oila esa o‘z o‘rnida jamiyat bag‘rida vujudga keladi, rivojlanadi. Ayni paytda oilaning jamiyatda o‘z vazifalari mavjud.
Oilaning mohiyati va vazifalari dunyodagi barcha halqlar uchun bir xildir. Lekin uning tashkil topishi, taraqqiy etishi va oiladagi vazifalarni bajarish jarayonlari har bir halqda alohida, o‘ziga xos xususiyatga ega.
Mustaqillik munosabati bilan o‘zbeklarning oilaviy hayotida istibdod yillarida ta’qiqostida bo‘lgan ba’zi xususiyatlarni tiklash masalasi halqilinmoqda. Masalan, tarixan tashkil topgan hovlining tashqi va ichki hovliga bo‘linishi — halqning milliy ruhini, iymonu e’tiqodini, toatu ibodatini aks ettirgan.
Hovlilarning ichki va tashqiga bo‘linishi ayollarda farosat va malohat tuyg‘ularini shakllantirishga, farzandlarning har xil odamlar nigohidan yiroqroqbo‘lishiga, ortiqcha gap-so‘zlarni eshitmaslikka, kattalarning ishiga aralashmaslikka imkon bergan. Ayniqsa, bu milliy odat to‘y va ma’rakalarni

o‘tkazishga kattaqulayliklar tug‘dirgan. Evropa madaniyatining ba’zida ko‘r-ko‘rona targ‘ibqilinishi

oilada ham o‘z aksini topdi, tarbiyaviy ta’sirning kamayishiga, ojizlanishiga olib keldi, ma’naviyqashshoqlanish kuchaydi. Mamlakatimiz milliy istiqlolga erishgach, xalqning oilaviyqadriyatlari asta-sekin tiklanmoqda, sun’iy ravishda turmushga kiritilgan ayrim oilaviy marosimlar xalqnazaridanqolib bormokda.
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida «Oila jamiyatning asosiy bo‘ginidir hamda jamiyatva davlat muhofazasida bo‘lish huquqiga ega» deyiladi. YAngi «Oila kodeksi» ga va Konstitutsiyamizning 63-modda, 2-qismiga binoan «Nikoh tomonlarning u ixtiyoriy roziligi va teng huquqligiga asoslanadi. YAngi oila BMTning 1948 yil 10 dekabrdaqabul qilingan.
«Inson huquqlari Umumjaxon Deklaratsiyasi» ning 16-moddasida shunday bandlar mavjud:

1. Balog‘at yoshiga etgan erkaklar va ayollar irqi, millati va diniy belgilari bo‘yicha hechqanday cheklashlarsiz nikohdan o‘tishga va oilaqurishga haqli.

   
   

2. Ular nikohdan o‘tishda, nikohda turgan vaqtlarida va uni bekorqilish vaqtida bir hil huquqdan foydalanadilar;

   
   

2. Nikohdan o‘tayotgan har ikki tomonning erkin va to‘liqroziligi asosidagina nikoh tuzilishi mumkin;

3. Oila jamiyatning tabiiy va asosiy hujayrasi sanaladi va jamiyat hamda davlat tomonidan himoyaqilinishga haqli.
SHu bilan birga oila huquqi — nikoh tuzish va nikohni bekorqilish tartibi va shartlari; er-xotin, ota-ona bilan bolalar o‘rtasida vasiylik va homiylik, bola asrab olish tufayli kelib chiqadigan munosabatlar; fuqarolik holati dalolatnomala-
riniqaydqilish tarzini belgilaydigan huquqiy
me’yorlar yig‘indisidan iborat.
O‘zbekiston Prezidenti Islom Karimov o‘zining «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li» asaridaqaydqilganidek, «bizning davlatimizni ham katta bir oila deb tushunish mumkin va lozim. Bunda o‘zaro hurmat vaqattiqtartib bo‘lmasa, oilaning barcha a’zolari o‘z burchlarini ado et-masa, bir-biriga nisbatan ezgulik bilan mehr-

oqibat ko‘rsatmasa, yaxshi va munosib tarzda yashash mumkin emas. Oila turmush va vijdonqonunlari asosigaquriladi, o‘zining ko‘p asrlik mustahkam vama’naviy tayanchlariga ega bo‘ladi, oilada demokra-tik negizlarga acoc solinadi, odamlarning talab-ehtiyojlari vaqadriyatlari shakllanadi. O‘zbeklarning aksariyati o‘zining shaxsiy farovonligi to‘g‘risida emas, balki oilasining,qarindosh-urug‘lari va yaqin odamlarining, qo‘shnilarining omon-esonligi to‘g‘risida g‘amxo‘rlikqilishni birinchi o‘rniga qo‘ya di. Bu esa eng oliy darajadagi ma’naviyqadriyat, insonqalbining gavharidir». Fransuz yozuvchisi Viktor Gyugo (1802—1885) ning bu haqdagiquyidagi fikri juda o‘rinli bayon etilgan: «Kimki ayol xuquqini himoyaqilsa, bola xuquqini himoyaqilgan bo‘ladi, boshqacharoqaytganda, u kelajakni himoyaqilgan bo‘ladi».

Keyingi vaqtlarda mamlakatimiz ijtimoiy hayotida ayollar mavqeini o‘z o‘rnigaqo‘yishga yo‘naltirilgan nodavlat tashkilotlari ham yuzaga kela boshladi. SHu jihatdan 1997 yili Toshkentda «Ayol va jamiyat» instituti tashkil topishi bilan bog‘liqbo‘lgan masalalarni bayon etmoqlozim. Adliya boshqarmasi ro‘yhatidan o‘tkazilgan bu institutning tadqiqotchilik va siyosiy ta’lim bo‘limlari mavjud.
Mamlakatimizda ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy-madaniy jabhalarda amalga oshirilayotgan tub isloxotlar jarayonida oila masalasiga e’tibor davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Albatta bu bejiz emas, chunki porloqertamiznnng tamal toshlari oiladaqo‘yiladi. YUrtboshimiz Islom Karimov aytganlaridek: «Xaldimizqadim-qadimdan oilani muqaddas deb bilgan. Axir oila ahil va totuv bo‘lsa jamiyatda tinchlik va hamjihatlikka erishiladi, davlatda osoyishtalik va barqarorlik xukm suradi. Oila farovonligi-milliy farovonlik asosidir». Demak, mamlakatimizda oila farovonligini ta’minlash davlatimizning asl maqsadidir.
Mamlakatimizda 1998 yilning «Oila yili» deb e’lonqilinishi va shu munosabat bilan «Oila manfaatlarini ta’minlash borasida 1998 yilda amalga oshiriladigai chora-tadbirlar Davlat Dasturi» ningqabulqilinishi va amaliyotga tadbiqetilishi, Oliy Majlisning XI sessiyasida keng umumxalqmuhokamasidan sung «Oila Kodeksi» ning bir ovozdanqabulqilinishi, Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 2 fevraldagi 54-sonliqaroriga binoan Respublika «Oila» ilmiy-amaliy Markazining tashkil etilganligi hukumatimiz tomonidan oila farovonligi, tinch-totuvligi va barqarorligini ta’minlashga bo‘lgan e’tiboridan dalolatdir.
Mamlakatimizda oila, onalik va bolalikni ijtimoiy muhofazaqilish davlatimiz siyosatining ustivor o‘nalishlaridan biri ekan, uquyidagi asosiy yunalishlarni o‘z ichigaqamrab oladi:
—oilaviy munosabatlarning huquqiy asoslarini takomillashtirish, oila manfaatlari huquqiy himoyaqilinishini ta’minlash, onalik va bolalik huquqlarini muhofazaqilish;
—oilaning ijtimoiy manfaatlarini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratish, oila a’zolarining sog‘ligini muhofazaqilish va ta’lim darajasini oshirish uchun shart-sharoitlarni yaxshilash;
—oilaning iqtisodiy manfaatlarini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratish, oilaning daromadlarini, oila a’zolarining ish bilan ta’minlash darajasini oshirish, ro‘zg‘or yumushi va turmush sharoitlarini yaxshilash, kam ta’minlangan oilalarni davlat tomonidanqo‘llab-quvvatlash;
—oilaning ma’naviy-ahloqiy asoslarini va madaniy
manfaatlarini takomillashtirsh uchun shart-sharoitlar yaratish;oilaning sog‘lom, aql-zakovatli yosh avlodni tarbiyalashdagi rolini oshirish har tomonlama kamol topgan avlodni tarbiyalashda oila va jamiyatning vazifalarini takomillashtirish;
— oila muammolarini ilmiy va ijtimoiy tadqiq, etish, oila, xotin-qizlar va bolalarning iqtisodiy va ijtimoiy ahvolini ko‘rsatuvchi statistika hisobotini to‘plash va takomillashtirish.
Darhaqiqat, Vatanimiz mustaqilliginingqisqa davri ichida oila, onalik va bolalikni huquqiy manfaatlariniqonuniy muxofazaqilish, fuqarolarning huquqiy madaniyatini oshirish, oilaning ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlarini ta’minlash, uy mehnati va madaniy-maishiy turmush sharoitini yaxshilash, oilaning ma’naviy-ahloqiy asoslarini takomillashtirish, ko‘p bolali, kam ta’minlangan, nochor oilalarni, nogironlarni,qarovchisiz keksalar, yolg‘izlarni, etim-esirlarni ijtimoiyqo‘llabquvvatlash, oilada ma’naviy va jismoniy barkamol shaxsni shakllantirish borasida kengqamrovli ishlar amalga oshiriladi.
Darhaqiqat, oila a’zolarining huquqiy savodxonligi va ma’naviy madaniyatini shakllantirish; har tomonlama sog‘lom turmush tarziniqaror toptirish; oilaning ijtimoiy va iqtisodiy barqarorligi, farovonligiga erishish; oilada tadbirkorlikni keng yo‘lgaqo‘yish; nogironlikning turli ko‘rinishlarini oldini olish chora-tadbirlarini belgilash; oilada komil insonni tarbiyalash; yoshlarni umuinsoniy va milliyqadriyatlar mushtarakligida mustaqil hayotga tayyorlash tizimini yaratish va amalga oshirish zamirida oila masalalari bilan shug‘ullanuvchi mutasaddi davlat va jamoat tashkilotlari, oila, mahalla, maktab va jamoatchilik hamkorligini mustahkamlash; oilada sog‘lom psixologik muhit yaratish zamirida oilada ba’zan uchraydigan jinoyatchilik, nikohning bekorqilinishi, giyohvandlik, nosog‘lom e’tiqod, maishiy nopoklik, axloqsizlikning turli ko‘rinishlarga yo‘lqo‘ymaslik kabi masalalar bugungi kunda oilalarni jamiyat talablari darajasida shakllanishi uchun zamindir.
Mamlakatimizda adolatli, huquqiy, demokratik jamiyatqurish jarayoni shaxdamqadamlar bilan borayotgan bir sharoitdaqonun ustivorligini ta’minlash zamirida oila a’zolarining huquqiy madaniyatini shakllantirish oila manfaatlarini ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan ustivor yo‘nalishlaridan biriga aylanibqoldi.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidanqabulqilinayotganqonunlar, Prezident Farmonlari, Vazirlar Mahkamasiningqarorlari, oila-nikoh munosabatlari, xotin-qizlar va bolalar huquqlari bo‘yicha xalqaro konvensiyalar va deklaratsiyalar va boshqa huquqiy xujjatlarning mohiyatini chuqur anglash hamda o‘z faoliyatlari jarayonida amalqilishga erishish jamiyatning huquqiy savodxonligini oshirishning garovidir. Buning uchun oilaning turliqatlamli a’zolari huquqiy ongi va dunyoqarashi darajasini o‘stirish mexanizmini yaratish va amaliyotga keng tadbiqetish zarur. CHunki, huquqiy madaniyat darajasi yuksak jamiyatda oila, ona, ota va bola huquqva burchlari hamma vaqt Konstitutsiya bilan himoyaqilinib, oila ajrimlariga, oilada uchraydigan sharqona ahloqnormalariga zid sodir etiladigan ba’zi hatti harakatlarga yo‘lquyilmaydi.
Bu borada davlatimiz tomonidan amalga oshirilayotgan ishlar butun dunyo tinchliksevar xalqlarning diqqat-e’tiborini jalbqilmoqda. Jumladan, mustaqilligimizningqisqa davri ichida respublikamizda inson huquqlari bo‘yicha Milliy Markaz, Oliy Majlis huzuridagi amaldagiqonun hujjatlari Monitoringi instituti, Adliya vazirligiqoshidagi huquqiy yordam ko‘rsatish Markazi, Oliy Majlisning inson huquqlari bo‘yicha vakili-Ombudsmanning tashkil etilganligi oila, ota, ona va bola huquqiy manfaatlarini himoyaqilishgaqaratilgan muhimqadamlardir. Inson huquqlarini himoyaqilish institutlarining asosiy maqsadi oila deb atalmish kichik jamiyatning huquqiy madaniyatini oshirishga, ularning huquqiy manfaatlarini himoyaqilishdan iboratdir.
Mamlakatimizda oila huquqlari xalqaro huquqnormalariga mos ravishda muhofaza etilmoqda. Mustaqillik yillarida hukumatimiz tomonidan oila-nikoh munosabatlari, xotin-qizlar va bolalar huquqlari bo‘yicha xalqaro hujjatlar va deklaratsiyalarining ratifikatsiyaqilinishi buning yaqqol namunasidir. Jumladan,Inson huquqlari umumiy deklaratsiyasi (BMT Bosh Assambleyasining 1948 yil 10 dekabrdagi 217 A(SH) rezolyusiyasi), Xotin-qizlarning siyosiy huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya (BMT Bosh Assambleyasining 1952 yil 20 dekabrdagi 640-son rezolyusiyasi), Bir xilqiymatdagi ish uchun erkaklar va xotin-qizlarga teng haqto‘lash to‘g‘risidagi (100) Konvensiya (XMT Bosh Konferensiyasining 34-sessiyasida 1951 yil 29 iyundaqabulqilingan), Onalikni ximoya etishgaqaratilgan (103} konvensiya (Jeneva, XMT tomonidan 1952 yil 28 iyundaqayta ko‘rib chiqilgan), Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya (BMT 43 Bosh Assambleyasi tomonidan 1989 yil 20 noyabrda), Fuqarolik huquqlari va siyosiy huquqlar to‘g‘risidagi xalqaro pakt (BMT Bosh Assambleyasining 1966 yil 16 yanvardagi 2200-rezolyusiyasi), Xotin-qizlarga nisbatan kamsitishning barcha shakllarini tugatish to‘g‘risidagi Konvensiya (BMT Bosh Assambleyasining 1979 yil 18 dekabrdagi 34, 180-son rezolyusiyasi), Bolalarning yashashini, himoyalanishini va rivojlanishini ta’minlash to‘g‘risidagi umumjahon Deklaratsiyasi, boshsa mamlakatlarga bolalarni ug‘irlab ketishning fuqarolik jixatlari to‘g‘risidagi Gaaga konvensiyasi (Gaaga 1980 yil 25 oktyabr), 1995 yilda Pekinda 4-Butunjahon xotin-qizlar konferensiyasidaqabulqilingan xotin-qizlarning axvoli bo‘yicha asosiy harakatlar dasturi mamlakatimizda oila, onalik va bolalikni xalqaro huquqnormalariga mos holda muhofazaqilish borasidagi dastlabki muhimqadamlardir, maqsad har bir fuqaroning, har bir oila a’zosining huquqlarini himoya etilishini xalqaro huquqnormalari doirasida yo‘lgaqo‘yishga erishishdir.
Oila a’zolarining huquqiy savodxonligi uning huquqiy himoyaqilinishi huquqiy jamiyat barpo etishning negizidir.
Buning zamirida:
- aholi, shu jumladan, oila a’zolarining yosh tabaqalarga mos huquqiy bilim berish dasturlarini yaratish, huquqiy ong va tafakkurini shakllantirishning samarali shakl va metodlarini aniqlash, bu borada noan’anaviy ta’lim-tarbiya usullaridan keng foydalanish;
- o‘quv yurtlari, idora va tashkilotlarda huquqiy mavzuni yorituvchi burchaklar, xonalar tashkil etish, huquqiy bilim kunlari o‘tkazish, radio o‘quvlari uyushtirish;
- huquqiy mavzuga bag‘ishlangan ommabop risolalar, gazeta va jurnal maqolalari, mutaxassis maslaxatlarini chop etishni kuchaytirish, ruknlar rang-barangligiga erishish;
- oila huquqi bo‘yicha mutaxassis kadrlar tayyorlash tizimini takomillashtirish
- joylarda baxt va nikoh uylariqoshida bo‘lajak kelin-kuyovlar uchun maxsus o‘quv kurslari, «Oila» klublari, «huquqiy maslahat» telefonlari tashkil etish va targ‘ibot-tashviqot guruxlarini tayyorlash;
- oilalarda huquqiy bilim berishni takomillashtirishga yordam beruvchi sotsiologik tadqiqot ishlari olib borish va uning natijalari asosida metodik tavsiyalar ishlab chiqish va amaliyotga keng tadbiq, etish, bu borada huquqni muhofaza qilish tashkilotlari bilan boshqa mutasaddi davlat va jamoat tashkilotlarining hamkorligini mustahkamlash kabimasalalarga alohida e’tibor berish yotadi.
Jamiyatda yuz beradigan barcha o‘zgarishlar oilaga, oiladagi ma’naviy muhit, uning ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy darajasi esa jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy va ma’naviy taraqqiyotiga ta’sirqiladi.
har bir davrning uz dardi, talabi va ehtiyojlari buladi. Mustaqillik odamlar va jamiyat takdiriga ta’lluqli juda kup jumboqlarni echib tashlash bilan barobar ma’naviyatimizningqator muammolarini kundalangqilibqo‘ydi. Ayniqsa, axloq-odob masalalari katta ahamiyat kasb etibqoldi. Buning sabablari ko‘p: bir tomondan, inson deb atalmish hayot gultojisiga bo‘lgan munosabat o‘zgardi, uni azaliy va abadiy pok ma’naviyat yuligaqaytarish rejalari tuzila boshlandi; katta yoki kichik, yaxshi yoki yomon, ilg‘or yoki johil millat bo‘lmasligi, yomonlikning millati-yu, yaxshilikning chegarasi yuqligigaqanoat hosilqildik: Inson o‘z millati an’analari va umumbashariyqadriyatlar asosidagina kamolotga erishishiqog‘ozda emas, amalda tan olindi; ikkinchidan, soxta baynalmilalchilik,qog‘ozdagi xalqar do‘stligi g‘oyalari odamlar orasida uzoq, zamonlardan buyon shakllanib, rivojlanib kelayotgan birodarlik tuyg‘ulariga rahna solibquygani, odamlarning millat ajratmasligi uchun, bir-biriga mehrli-oqibatli bo‘lishi uchun urush yokiqahatchilik, zilzila yoki tabiiy ofatlarni boshidan kechirishlari shart emasliti, ijtimoiy adolat o‘rnatilgan joyda xalqlar va millatlarning chin insoniy fazilatlari gurkirab unishiga ishonch hosilqila boshladik. Ayrim odamlarni aldash mumkin bulsa ham millatlarni uzoq, laqillatib bo‘lmasligiga endi hamma tushunib etdi.
Totalitar tuzum davrida respublikamizda sharqonaqadriyatlar asosida oilani barpo etish, shakllantirish va barqarorligini ta’minlashga etarli e’tibor berilmadi. Oilani jamiyatning asosiy yacheykasi sifatida har tomonlama muxofaza etish masalasi davlat siyosati darajasiga kutarilmadi.
Xalqimizning axloq, andisha, sharm-hayo, halollik va pokizalik, insonqadr-qimmati to‘g‘risidagi tasavvurlariga zid bo‘lgan o‘zga madaniyat an’analari yoshlar ongi, dunyoqarashi va shuuriga salbiy ta’sir etishi natijasida ba’zi salbiy xollarning paydo bo‘lishi yuz berdi.