Pedagogika nazariyasi, Pedagogika tarixi) (Pedagogika oliy ta’lim muassasalarining barcha bakalavriat ta’lim yo’nalishlari uchun) Toshkent 2019

1.4. Ta’lim tizimi va turlari
Qonunga ko’ra ta’lim tizimimiz davlat ta’lim standartlari, davlat ta’lim talablari va ta’lim dasturlarini yoki ulardan birini amalga oshiruvchi ta’lim tashkilotlari; yakka tartibda pedagogik faoliyat bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslar (repetitorlik); ta’lim tizimining faoliyat ko’rsatishi va rivojlanishini ta’minlash uchun zarur bo’lgan tadqiqot ishlarini bajaruvchi ilmiy-pedagogik muassasalar; ta’lim sohasida davlat boshqaruvi organlari hamda ularga idoraviy mansub tashkilotlarni o’z ichiga oladi. Ta’lim tizimini boshqarish pedagogika fanining muhim tarmog’i bo’lib, O’zbekiston Respublikasida ta’lim tizimi organlari va ularning vazifalari, ish faoliyatining mazmuni va metodlarini belgilab beradi, shuningdek, ta’lim muassasalariga rahbarlik qilish tizimini asoslaydi.
O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimini boshqarishga umumiy rahbarlikni O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi olib boradi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ta’lim tizimini boshqarish bo’yicha quyidagi vakolatlarga egadir:
1. Ta’lim sohasida yagona davlat siyosatini amalga oshirish;
2. Ta’lim sohasida davlat boshqaruvi organlariga rahbarlik qilish;
3. Ta’limni rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqishni amalga oshirish;
4. Ta’lim muassasalarini tashkil etish, qayta tashkil etish va tugatish tartibini belgilash;
5. Ta’lim muassasalarini akkreditatsiyadan, pedagogik, ilmiy kadrlarni attestatsiyadan o’tkazish tartibini belgilash;
6. Boshqa davlatlarning ta’lim muassasalariga O’zbekiston Respublikasi hududida ta’lim faoliyati bilan shug’ullanish huquqini beruvchi ruxsatnomalar berish;
7. Qonun hujjatlari talablariga muvofiq xorijiy davlatlarning ta’lim to’g’risidagi hujjatlarni tan olish va bu hujjatlarning ekvivalent ekanligini qayd etish tartibini belgilash;
8. Davlat ta’lim standartlarini tasdiqlash;
9. Davlat tomonidan tasdiqlangan namunadagi ma’lumot to’g’risidagi hujjatlarni tasdiqlash va ularni berish tartibini belgilash;
10. Davlat grantlari miqdorini va ta’lim muassasalariga qabul qilish tartibini belgilash;
11. Oliy ta’lim muassasalarining rektorni tayinlash;
12. Ta’lim oluvchilarning akkreditatsiya qilingan bir ta’lim muassasalaridan boshqasiga o’tkazish tartibini belgilash, shuningdek, qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlar.
Respublika ta’lim tizimini boshqarishda bir qator davlat organlariga tegishli vazirliklar, chunonchi, Xalq ta’limi vazirligi hamda Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi, shuningdek, markazlar xususan, Respublika ta’lim Markazi, viloyat, shahar, tuman xalq ta’limi bo’limlari ham ishtirok etadilar.
Ta’limni boshqarish bo’yicha vakolatli davlat organlarining huquqlari doirasiga quyidagilar kiradi:
1. Ta’lim sohasidagi yagona davlat siyosatini ro’yobga chiqarish;
2. Ta’lim muassasalari faoliyatini muvofiqlashtirish va uslubiy masalalarda ularga rahbarlik qilish;
3. DTS, mutaxassislarning bilim saviyasi va kasb tayyorgarligiga bo’lgan talablarning bajarilishini ta’minlash;
4. O’qitishning ilg’or shakllari va yangi pedagogik texnologiyalarni, ta’limning texnik va axborot vositalarini o’quv jarayoniga joriy etish;
5. O’quv va o’quv uslubiy adabiyotlarni yaratish va nashr etishni tashkil etish;
6. Ta’lim oluvchilarning yakuniy davlat attestatsiyasi to’g’risidagi nizomlarni tasdiqlash;
7. Davlat oliy ta’lim muassasalarining rektorlarini tayinlash to’g’risida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasiga takliflar kiritish;
8. Pedagog xodimlarni tayyorlash, ularning malakasini oshirish, qayta tayyorlashni tashkil etish, shuningdek, qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlar.
Respublika ta’lim tizimini boshqarishda mahalliy davlat hokimiyati organlari ham ishtirok etadi. Ularning Respublika ta’lim tizimini boshqarishdagi o’rni va roli quyidagilar bilan belgilanadi:
1. Ta’lim muassasalarini tashkil etadilar, qayta tashkil etadilar va tugatadilar (respublika tasarrufida bo’lgan muassasalar bundan mustasno) ularning ustavlarini ro’yxatga oladilar;
2. O’z hududlaridagi ta’lim muassasalarini vakolat doirasida moliyalash miqdorlarini va imtiyozlarini belgilaydi;
3. Ta’lim sifati va darajasiga, shuningdek, pedagog xodimlarning kasb faoliyatiga bo’lgan talablariga rioya etilishini ta’minlaydilar. Shuningdek, qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni ham amalga oshiradilar.
Ta’lim tizimini boshqarish sohasida ta’lim muassasasi faoliyatini boshqarish ishlarini tashkil etishga ham alohida e’tibor beriladi. Ta’lim muassasasi uning rahbari (direktor yoki rektor) tomonidan boshqariladi.
Ta’lim muassasasi direktori o’quvchilarni ma’naviy barkamol, jismonan sog’lom bo’lishlari, fan asoslarini puxta o’zlashtirishlari, umumiy ta’lim muassasalarining faoliyati uchun javobgar shaxs sanaladi. Tashkilotchi oliy ma’lumotli, kamida 3 yillik pedagog ish stajiga ega bo’lgan eng yaxshi ta’lim beruvchi tuman xalq bo’limi tavsiyasiga binoan viloyat xalq ta’limi (Toshkent shahrida shahar xalq ta’limi) bo’limi tomonidan direktor tayinlanadi. Bir maktabdan ikkinchi maktabga ko’chiriladi. Ishdan bo’shatiladi. Viloyat xalq ta’limi bo’limi bu haqda O’zbekiston Respublikasi XTB ga ma’lum qiladi.
Ta’lim muassasasi rahbarining buyrug’ini ta’lim muassasasi xodimlari bajarishi shart. Rahbarning ta’lim muassasasidagi vazifalari asosan quyidagilardan iborat: o’quv muassasasining pedagogik jamoasiga rahbarlik qilish; kadrlarni to’g’ri tanlash; joy-joyiga qo’yish; xodimlarning ijtimoiy-g’oyaviy saviyasi malakasini oshirish uchun zarur shart-sharoitni yaratish, o’quvchilar bilimi va tarbiyasi sifatli bo’lishini ta’minlash, sinfdan va maktabdan tashqari ishlarning tashkil etilishiga rahbarlik qilish va tegishli nazorat o’rnatish. O’quvchilarning to’g’ri kasb tanlashini ta’minlashni yo’lga qo’yish, ota-onalar va jamoatchilik bilan olib boriladigan ishlarni tashkil etish. Maktabda ichki intizom, sanitariya – gigiyena, umumiy rejim, mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi qoidalariga rioya etishni ta’minlash va hokazolar.
“Ta’lim to’g’risida”gi Qonunning 10-moddasida ta’lim quyidagi turlarda amalga oshirilish ko’rsatiladi (1-chizma).

1-chizma. O’zbekiston Respublikasining ta’lim turlari.

1997 yil qabul qilingan qonunda ta’lim turlari maktabgacha ta’lim; umumiy o’rta ta’lim; o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi; oliy ta’lim; oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim; kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash; maktabdan tashqari ta’lim kabi bosqichlarda belgilangan edi.
O’zbekiston Respublikasida o’rta maxsus kasb-hunar ta’limi tizimida birmuncha o’zgarishlar ro’y berdi, O’zbekiston Respublikasi prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2019 yil 11 iyul kuni “Oliy va o’rta maxsus ta’lim tizimiga boshqaruvning yangi tamoyillarini joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori bilan Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligining Kasb-hunar ta’limi markazi tugatildi. Kasb-hunar ta’limi umumiy o’rta ta’lim negizida amalga oshirilishi nazarda tutildi.

II-BOB. PEDAGOGIKA ShAXS TARBIYaSI VA RIVOJLANIShI TO’G’RISIDAGI FAN. ILMIY-PEDAGOGIK TADQIQOTLAR METODOLOGIYaSI VA METODLARI