Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

Jaloliddin Davoniy (1427—1502) Iranda, Xorasan hám Maverennaxrda jámiyetlik-filosofiyalıq, aǵartıwshılıq ideyalardıń rawajlanıwına salmaqlı úles qosqan ulama.

Jaloliddin Muhammad Ibn Asad as-Siddiqiy al-Davoniy Irannıń Kazarun oblastındaǵı Davon awılında 1427 jılı dúńyaǵa keledi. Ol baslawısh maǵlıwmattı awılında aladı. Sońınan Sherozǵa kelip ol jerde «Dorul ay-tom medresesinde» bilim aladı. Medresede ol musırmanshılıqtıń nızam-qaǵıydaları menen arnawlı túrde shuǵıllanadı hám ilim-pán sırların belgili ulamalardan úyrene baslaydı.

J.Davoniydiń ákesi Sadaddinde óz zamanınıń júdá bilimli adamı bolıp, balasınıń ham óz zamanınıń fazıl adamlarınan bolıp, balasınıń ilim-bilimlerdi puxta hám tereń ózlestirip alıwı ushın bar múmkinshiliklerdi jaratadı.

Medreseni tamamlaǵan Davoniydıń ilimiy qábiliyatınan xabardar bolǵan Iran húkimdari Sultan Yaqub Aq quyınlı tárepinen Sherozǵa qazı etip tayınlanadı. Davoniy medresede sabaq beredi hám qazılıq jumısında qosıp alıp baradı.

J.Davoniy tek ǵana óz jurtında emes, al, shet mámleketlerde de abroyǵa erise baslaydı. Túrli qalalardan jaslar kelip, onnan bilim-ilim sırların úyrenedi. Olardıń arasınanda jetik bilimli shákirtler shıǵadı.

J.Davoniy keyinirek Iran, Irak, Hindistan, Kushan, Ǵılon, Tabriz, Xerot qalalarında sayaxatlarda bolıp, kóplegen alımlar menen pikirlesiw sharapatına miyasar boladı. Óziniń bilimin, dúńyaǵa kóz-qarasların bayıtadı.

J.Davoniy ómiriniń sońǵı jılların óziniń awılında ótkeredi hám 1502 jılı dúńyadan ótedi. Ol Kazarunǵa jaqın jerdegi Davon awılına jerlenedi.

J.Davoniyde óz dáwiriniń ilimin-pánin rawajlandırıw islerine ayrıqsha úles qosqan enciklopediyalıq alım. Onıń ullı alım bolıp jetilisiwinde Samarqandtaǵı, Xerattaǵı ilimiy oraydıń tásiri ullı boladı. Sebebi, ilim-pán XIV—XV-ásirlerde usı qalalarda kúshli rawajlanǵan edi.

J.Davoniy usı eki qalanıń ilimpazları, sonday-aq Vizantiya, Azerbayjan, Tabaristan, Xorasan hám Jurjan ilimpazları menen tıǵız baylanısta boladı. Ásirese, Xeratta bolǵan waqıtlarında ullı shayır hám oyshıl A.Jamiy menen ushırasadı. Sońınan ol jerden ketkennen keyinde A.Jamiy menen xat alısıp turadı.

J.Davoniydiń qosıqları «Faniy» taxallusı menen basıp shıǵarılǵan (Maqtumqulı). Lekin pútkil dúńyaǵa belgili bolǵan, fars tilinde jazılǵan «Ahloqi Jaloliy» shıǵarması dúńyanıń kóp tillerine awdarma jasalǵan hám abroyǵa erisken.

Bul shıǵarma 1470—1478 jıllarda jazılǵan bolıp, Batıs Iran hákimi Uzun Xasan Aq quyinlıǵa baǵıshlanǵan. Bul shıǵarma 1839 jılı V.F.Tompson tárepinen ingliz tiline awdarma jasalǵan. 1911 jılı Kal’kuttada basıp shıǵarılǵan. 1948 jılı Eshonjon Ibn Muhammad xoja tárepinen ózbek tiline awdarma jasalǵan.

J.Davoniydiń bul shıǵarması Abu Nasr Farabiy, Ibn Sino, Nasriddin Tusiy hám basqalardıń ádep-ikramlılıq haqqında jazǵan shıǵarmalarınıń qatarınan orın alǵan. Ol ádep-ikram tárbiyasında ózine tán orınǵa iye.

J.Davoniydiń bul shıǵarmasında insan kamalatı ushın zárúr bolǵan ádep-ikramlılıq pazıyletlerdi iyelewdiń jolları hám usılları bayan etiledi. Bul shıǵarma 3 bólimnen ibarat bolıp, onıń 1-si —ádep-ikramlılıqtıń ne ekenligine, 2-si — «Adamnıń ishki jaǵdaylarına», 3-si - «Qalanı (mámleketti) basqarıw hám patshalar siyasatına» baǵıshlanadı.

Shıǵarmada jámiyetlik-siyasıy máseleler kóteriledi. Jámiyettiń payda bolıwı, mámleket hám onı basqarıw máseleleri, xalıqtıń parawan turmıs keshiriwinde patshalardıń ornı, ilimniń rawajlanıwınıń jámiyette tutqan ornı haqqında máseleler sóz etiledi.

J.Davoniy mámleketti basqarıwshısında 10 eń jaqsı pazıyletlerdiń bolıwın usınıs etedi: 1. Húkimdardıń adamlardı qádirlewi; 2. Mámleket islerin ádalatlı basqarıw; 3. Nápsi hám shaǵal máslikke berilmeslik; 4. Húkimdarlıqta asıǵıslıqqa hám ǵázepke berilmew, onıń ornına miyrim shápáátli bolıwı; 5. Xalıqtıń zárúrliklerin qandırıw ushın qudaydıń kórsetpelerin basshılıqqa alıw; 6. Xalıq talapların qandırıwǵa baylanıslı jumıslardı orınlawǵa háreket qılıw; 7. Xalıqqa ádil bolıw; 8. Hár bir isti másláhátlesip, keńesip sheshiw; 9. Hár bir adamnıń qábiliyatına qarap tiyisli lawazımlarǵa qoyıw, qábiliyatsız adamlarǵa joqarı lawazımlardı bermew; 10. Ádalatlı pármanlar shıǵarıw, nızam buzıwshılıqqa jol qoymaw.

J.Davoniydiń pikiri boyınsha balanıń tárbiya alıwı, ádep-ikramlı bolıwı onıń keyingi tárbiyasınada baylanıslı boladı. Baladaǵı hár kúi kerek bolatuǵın adamgershilikli qásiyetler; júris-turıs qaǵıydaları, xoshmúlayımlılıq, ata-ana hám basqada jası úlkenlerdi húrmetlew, durıs sózlilikti úyreniw, kemtarlıq, sóylesiw ádebine ámel etiw hám basqalar kúndelikli turmısta úyretiledi.

J.Davoniydiń pikiri boyınsha bala tárbiyasında eń juwapkershilikli jumıstı ana atqaradı. Mektepke barǵannan keyin muǵallimgede bul juwapkershilik júklenedi. Ol muǵallimniń tárbiya usılların ata-ananıń tárbiya usılları menen salıstıra otırıp, muǵallimniń usıllarınıń ata-ananıkinen joqarı ekenligin tastıyıqlaydı.

J.Davoniy aqıl tárbiyasına ayrıqsha itibar beredi. Aqıllı bolıw ushın ilim iyelewdiń zárúrligin, ilim jaman ádetlerden saqlandıratuǵınlıǵın, ilim menen shuǵıllanıw hesh waqıtta kesh bolmaytuǵınlıǵın uqtırıp ótedi.

J.Davoniy alımlardıń jámiyetti basqarıw islerinde tutqan ornınada úlken itibar qaratadı. Ilimpazlardıń jámiyetlik islerge aktiv qatnasıwınıń táreptarı boladı.

J.Davoniy insanıy pazıyletlerden biri danalıqtı iyelew ushın: zeyni ótkirlikti, pámlilikti, zeyinniń rawshanlıǵın, bilimdi tez iyelep alıw qábiliyatın, qoyilǵan mashqalanı tez ańlap biliwin, yadlaw qábiliyatına iye bolıwın; hám yatda saqlawın lazım dep kórsetedi.

J.Davoniy kásip-ónerdi 3 ke bóledi; 1-den insan aqılına baylanıslı kásip-óner; 2-den tálim-tárbiya nátiyjesinde iyelenetuǵın kásip-ónerler; 3-den adamlardıń kúsh-quwatına baylanıslı kásip-ónerler.

Joqarıda kórsetilgenge muwapıq adamlardıda 3 ke bóledi: 1-si aqıl iyeleri; 2-si áskeriy xızmetkerler; 3-si diyxanlar.

J.Davoniy adamnıń ózgesheliklerin ekige bóledi. 1-si tuwma, 2-si turmıs procesinde payda bolatuǵın ózgeshelikler. Ol ádalatlı pazıyletlerdiń 42 túrin kórset ip ótedi.

J.Davoniy muxabbattı 5 túrge bóledi: Ilahiy muxabbat, аta-ona muxabbatı, мuǵallimniń óz shákirtine bolgan muxabbatı, пatshanıń óz puxaralarına bolǵan muxabbatı hám ilim-bilimge bolǵan muxabbat.

Ulıwma alǵanda J.Davoniyning aqıl tárbiyası, insanıy pazıyletlerdi qáliplestiriw haqqındaǵı tárbiya usılları Shıǵıs pedagogikasınıń altın ǵáziynesi sanaladı.