4.6. Soppaslı Sıpıra jıraw, Asan qayǵı, Jiyrenshe sheshen shıǵarmalarında tálim-tárbiya máseleleri
Soppaslı sıpıra jıraw qaraqalpaq xalqınıń Altın Orda hám Noǵaylı dáwirindegi jazba ádebiyatınıń úlken klassik shayırı, qaraqalpaq jırawları mektebiniń tiykarın salıwshısı bolıp esaplanadı. Ol Shıńǵısxannıń Orta Aziyanı jawlap alıwı tusınan (1223) Tayshıxan (Qırıq qız) hám onıń balası Toqtamısxan (Edige) dáwirinde (1383), Altın Ordanıń hálsirew jılları aralıǵında Mańǵıshlaq átirapında, Jayıq dár’yası boyında hám Noǵaylınıń paytaxtı Sarayshıqta jasaǵan.
Soppaslı sıpıra jıraw Toqtamıs xanǵa shekemgi bolǵan 96 xandı kórgen. 11-18 xan bas qosqan jıyınlarda óziniń násiyat qosıqların aytqan. Onıń 30 ul balası bolǵan. Ádebiyattanıw iliminde onı 180 jasqa shıǵıp ólgen degen maǵlıwmatlar keltiriledi. Bul maǵlıwmatlardıń kóbisi onıń «Ǵarrıńman» qosıǵınan hám geypara onıń menen ushırasqan xanlardıń qaldırǵan jazba esteliklerinen alınǵan.
Soppaslı sıpıra jıraw hár bir xannıń jámiyette tutqan ornın, alıp barǵan siyasatın, xalıqqa keltirgen unamlı hám unamsız islerin aqılǵa salıp, salıstırmalı túrde elge jetkergen hám ózinshe juwmaq shıǵarǵan, keleshekti aldınnan kóre bilgen sociolog sıpatında tán alınǵan. Adamlardıń minez-qulqındaǵı ádep-mkramlılıq sıpatlarǵada baha bergen. Kemshiligin saplastırıw, jaqsıların rawajlandırıw ushın úgit-násiyat islerin alıp barǵan.
Soppaslı sıpıra jırawdıń boljaw qábiletin aldınnan sezgen Toqtamıs xan onı Edigeniń balası arqalı sarayǵa aldıradı. Onıń Toqtamıstıń aldında bas wáziri Kenjembayǵa sın beriwi, ózin alıp keliwge barǵan Nuraddinniń keleshegin boljawı tuwrılıqqa keledi (Edige). Onıń «Bir degende ne jaman», «Qarshıǵa qustıń balası» hám basqada shıǵarmaları pedagogikalıq mazmunǵa iye shıǵarmalardan esaplanadı.
Dostları ilə paylaş: |
