Pedagogika tariyxı pán sıpatında. Eń áyyemgi dáwirlerden b e. VII ásirge shekemgi tálim-tárbiya hám pedagogikalıq pikirler. VII ásirden XIV ásirdiń birinshi yarımına shekem Orta Aziyada tárbiya, mektep hám pedagogikalıq pikirler

4.5. Abdurahman Jamiy hám Jaloliddin Davoniydiń shıǵarmalarında tárbiya hám adamgershilik máseleleri.

Abduraxman Jamiy XV ásirde jasaǵan ullı insan. Onıń tolıq ismi Nuriddin Abduraxman ibn Ahmad. Ol 1414 jıldıń 7 noyabrinde Jam qalasında tuwılǵan. Onıń shańaraǵı keyinirek Xerat qalasına kóshken.

Bul dáwirde Xorasanda Shahruh Mırza hukmranlıq etip turǵan, al Xerat qalası sol waqıtlardaǵı eń úlken mádeniy oraylardıń biri sanalǵan. Nuriddin mektepke júdá erte qatnaǵan. Onıń atası ziyalı adamlardan bolǵanı ushın balasınıń kishkeneliginen baslap bilim alıwına ayrıqsha kewil bólgen.

Jamiy mektepti tamamlaǵannan soń, «Nizomiya» medresesinde oqıwın dawam ettiredi. Ol arab tilin hám arab grammatikasın puxta úyrenedi. Arab tilinde jazılǵan birqansha ádebiy shıǵarmalar menen tanısadı.

Sa’diddin Qashǵariy, Shayx Bahawatdin Omar hám Muhammad Asad siyaqlı ustazlarınan sabaq aladı. Ol kórkem ádebiyatlardı jaratıwǵa baylanııslı bolǵan ádebiyatlardı puxta ózlestirip ǵana qoymay ózide qosıqlar jaza baslaǵanlıǵı sebepli ustazlarınıń kózine túsedi.

Biraq, Jamiy ózi iyelegen bilim dárejesinen qanaatlanbaydı. Sonlıqtan bilimlerin jánede arttırıw maqsetinde Samarqand qalasına baradı. Bul dáwirde Samarqand ullı oyshıl Uluǵbektiń basshılıǵında mádeniyat hám bilimlendiriwdiń oshaǵına aylanǵan edi.

Jamiy óz zamanınıń jetik alımı Rumiydiń aytqanların tıńlaydı. Xeratqa kelgennen keyin Uluǵbektiń shákirti Ali Qushchi tárepinen sınaqtan ótkeriledi.

Tereń bilimge hám keń dúńya qaraslarına bola Abdurahman Jamiy xalıq arasında shayır hám alım sıpatında oǵada úlken abroyǵa iye boladı. Ol ǵázzel múlkiniń sultanı Alisher Nawayı menen doslıq baylanısta boladı. 1469 jıldan baslanǵan bul doslıq ómiriniń aqırına shekem dawam etedi.

Abdurahman Jamiy 1472-jılı haj saparına, Mákkege sapar shegedi. Sapar dawamında ol túrli qalalarda bolıp, belgili alımlar, aqıl iyeleri, shayırlar menen ushırasadı. Óz bilimin tereńlestiredi, onı jańa mazmunlar menen bayıtadı. Aradan eki jıl (1472) ótkende Xeratqa qaytadı hám ózi arttırǵan bay tájiriybelerine súyengen halda dóretiwshilik jumısların dawam ettiredi.

A.Jamiy tálim-tárbiya máselerine baylanıslı bolǵan «Bahoriston» hám óz ishine 7 dástandı qamtıytuǵın «Haft avrang» («Jeti taxt») atlı shıǵarmaları menen dúńya mádeniyatına óziniń ılayıqlı úlesin qosadı. Onıń ádep-ikramlılıq, tárbiyalıq kóz qaraslarında tárbiya mazmunı, formaları hám usılları haqqında pikirler júritiledi.

A.Jamiydiń tárbiyalıq, ádep-ikramlılıq kóz-qarasları «Bahoriston» hám «Haft avrang» («Etti taxt») shıǵarmalarınan orın alǵan «Tuhfatul ahror» hám «Silsilatuz zahab» («Altın dizbeler») dástanlarında sáwlelendiriledi.

A.Jamiy “Bahoriston” shıǵarmasında haqıyqıy kámillikke erisken insan hám onıń ruwxıy ádep-ikramlılıq belgilerine toqtalıp ótedi. Olda basqa ulamalar siyaqlı insan kamalatınıń birinshi ólshemi onıń bilimlilik dárejesi dep esaplaydı.

«Haft avrang» shıǵarmasınıń 1-dástanı bolǵan «Tuhfatul-ahror»da ilimniń insan turmısındaǵı áhmiyetine toqtala otırıp, ilim hár qanday mashqalalardı sheshiwde adamǵa járdem beretuǵınlıǵın kórsetip ótedi.

Ulama óziniń «Silsilatuz zahab» («Altın dibeler») dástanınıń «Súyikli áziz perzentke násiyat» atlı babında, hár bir jastıń bilim alıwı zárúrligin uqtıradı. Sebebi degende, insan ómiriniń júdá qısqalıǵın, onıń ómirdi biyhuwda ótkermewi kerekligin, belgili dárejede iyelegen bilimlerin turmısta qollanıwdıń zárúrligin, ámeliyatta qollanılmaǵan bilimniń biyhuwdalıǵın uqtırıwǵa háreket jasaydı.

A.Jamiydiń pikiri boyınsha «ámelde qollanılmaǵan bilim záhárge teń» boladı. Ol ilim haqqında aytqanında kitaptıda esten shıǵarmaydı. Onıń áhmiyetine dıqqat awdaradı.

A.Jamiy bilimlerdi jas waqıttan baslap iyelewdi maqsetke muwapıq dep esaplaydı. Danalar menen nadanlardı salıstırmalı túrde kórsetip ótedi. Húkimdarlardıń dana hám ilimli bolıwınıń zárúrligin esletip ótedi. Eger ol nadan bolsa eldiń basına áwırmanlıqlar túsetuǵınlıǵında yadqa saladı.

A.Jamiy bilim hám ónersiz kisini otınnan basqaǵa jaramaytuǵın miywesiz terekke uxsatadı. Ol hár bir jas áwladtı ilim-óner úyreniwge, bul jolda sabırlı bolıwǵa shaqıradı. Ilim-menen ónerdi adamdı múshkil awhaldan qutqarıwshı qural dep esaplaydı, sonıń ushında jas bolsa da, ǵarrı bolsa da, patsha bolsa da, gedey bolsa da óner iyelewdiń parız ekenligin kórsetip ótedi.

Bul pikirdiń durıslıǵın óziniń «Iskandar xiradnomasi» degen dástanında Iskender Zulqarnaynnıń ilim-óner iyelew jolındaǵı is háreketlerin kórsetiw menen dálilleydi. Perzentiniń ilim, óner hám danıshpanlıq sırların úyrenip alıwı onı baxıtqa jeteleytuǵınlıǵın ańlap jetken Greciya patshası Faylaqus balası Iskenderdi ullı alım Aristoteldiń aldına alıp barıp, oǵan ilim-óner úyretiwdi ótinish etedi.

Aristotelde Iskenderdiń uqıplılıǵın, qızıǵıwshılıǵın kórip oǵan arnawlı bilimlerdi beriw menen birge onı mámleketti basqarıw sırları menende tanıstıradı.

A.Jamiy muzıkanıń tárbiyalıq áhmiyetinede ayrıqsha itibar qaratadı. Ol ayrım namalardıń kewildi kóteretuǵınlıǵın, al ayrımlarınıń adamdı qapalandıratuǵın-lıǵında kórsetip ótedi.

Ulama dana hám nadan adamlar arasındaǵı ayırmashılıqtı óziniń «Baharstan» atlı shıǵarmasında mınaday mısallar arqalı keltirip ótedi: «Bir bózshi bir ulamaǵa aqshasın amanat dep tapsırǵan eken. Bir neshe kúnnen keyin pul ózine kerek bolıp qalıp ulamanıń úyine baradı.

Ulama esikten kirer jerdegi sıpada otırıp balalardı oqıtıp atır edi.

- Ustaz, keshegi amanattı berseńiz, kerek bolıp qaldı, - deydi bózshi ulamaǵa qarap.

- Azmaz otırıp tur sabaǵımdı ótip bolayın - deydi ulama.

Bózshi kútip otıradı, biraq sabaq sozılıp ketkendey kórinedi. Ulamanıń sabaq oqıtıp atırıp basın shayqap turatuǵın ádeti bar edi. Bózshi usınday bas shayqawlardı kóredi. Asıǵıp turǵan bózshi «bastı shayqap tursa sabaq ótile bereli eken» lep túsinedi hám ulamaǵa qarap:

- Siz úyińizge kirip amanatımdı alıp shıǵıń, ornıńızǵa meniń ózim basımdı shayqap turaman, jumısım zárúr edi, - deydi.

Ulama bunı esitip kúledi.

A.Jamiy shıǵarmalarında basqa ulamalar siyaqlı shaxs tárbiyasın nátiyjeli shólkemlestiriw máselelerine ayrıqsha itibar beredi.

Jetik insanǵa tán bolǵan ádep-ikramlılıq sıpatlar onıń barlıq shıǵarmalarınan orın alǵan. Ásirese kámil insan obrazında sáwlelendirilgen jaqsılıq, saqıylıq, shiyrinsózlilik, kemtarlıq, sabırlılıq, qanaatshıllıq, durıs sózlilik, doslıq, miynetsúyiwshilik siyaqlı sıpatlardı tárbiyalawdıń zárúrligin kórsetedi.

A.Jomiy qanaat hám dámegóyliktiń parqın kórsetedi, Bunıń ushın «Baharstan» shıǵarmasında tómendegishe mısal keltiredi:

«Iytten soraptı:

- Ne ushın sen bar jerde úyge hesh adamnıń qádemi jetpeydi, sen jatqan astanaǵa tilenshiler ayaq baspaydı?

- Men nápsıqawlıq hám dámegóylikten jıraqpan, - dep juwap beredi iyt. – Dámeetpewshilik hám qanaatshıllıqtan atım shıqqan. Dasturxandaǵı bir tislem nanǵa qanaat etemen. Kemirip taslanǵan bir súyek bolsa kewlimdi xosh etemen. Al tilenshi bolsa nápsıqawlıq penen qanaatsızlıqtan atın shıǵarǵan. Ol hámme waqıt ashpan dep nalıydı. Arqasında bir háptege jeterlik awqatı bolsada, ol tilenshiligin taslamaydı. Qanaat bolsa nápsıqawlıq hám dámegóylik penen DOS bola almaydı. Sonlıqtan men bar jerde tilenshiler úyge kirmeydi – dep juwabın tolıqtıradı.

A.Jamiy shıǵarmalarınıń mazmunında doslıq, joldaslıq insanıylıqtıń aǵla sıpatları dep tán alınadı. Onıń “Iskender xiradnomasi” atlı shıǵarmasındaǵı “Iskenderdiń pákizeler qalasına jetiwi” degen babında mısallar keltiriledi: «Iskender dúńya gezip júrip bir qalaǵa baradı. Onıń xalqı, olardıń turmıs tárzi Iskenderdi lal qaldıradı. Sebebi, bul qalada hámme bir atanıń ulınday bolıp jasaydı eken. Esiklerinde qulıp degen nárse bolmas eken. Soǵan qaramastan qalada urılar joq qusaydı».

A.Jamiydiń qıyalınan keltirilgen mısallar ideal jámiyetlik sistemanıń órnek alarlıq tárepleri. Bunday suwretlewler házirgi ádebiyatımızda da bar. 1991-jılı «Aral qızları» degen jurnalda bir oqıwshı qızdıń gúrrińi járiyalandı. Onda ılaqa balıqtıń suw izlep baratırǵanı suwretlenedi. Qoy baǵıp júrgen balalar ózleriniń ishiwi ushın plıp shıqqan suwların ılaqaǵa ishkizedi.

Ulıwma alanda A.Jamiydiń shıǵarmalarında barkámal insan tárbiyasına baylanıslı ulıwma insanıylıq ideyalar óz sáwleleniwlerin tabadı.