Pedagogika universiteti

2-masala

O’zbek xalqini kelib s’hiqis’hi bo’yis’ha ikki xil tilda so’zlas’huvs’hi qabila va yelatlarning aralas’his’hi va qoris’huvidan tarkib topgan yekan, bu ikki tilda so’zdas’huvs’hi jamoalarining yetnik jihatdan dastlabki aralas’huvi arxeologik va antropologik materiallarga ko’ra, so’nggi bronza davrida yuz berdi. Bu davrni O’zbek xalqi yetnogenezining bos’hlanis’hi, deb hisoblas’h mumkin. So’nggi bronza davridan bos’hlangan assimilyatsiya jarayoni antik davriga kelib, O’zbek xaqiga xos iqtisodiy xo’jalik, yetnomadaniy va anropologik tip birliklarini o’zida mujassamlas’htiruvs’hi, o’troq hayotga moslas’hgan turkiy hududiy maydon tarkib topdi, O’zbek xalqiga xos antropologik tipning makon va zamoni aniqlangan. Bu hududiy maydon Sirdaryoning o’rta havzasi bo’lib, milodiy II-I asrlarda mana s’hu hududda O’zbek xalqiga xos antropologik tip - «O’rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi» s’hakllandi. Bu hududda turkiy va so’g‘diy tilli qabilalar ittifoqi asosida Qang‘ davlati tas’hkil topdi. Us’hbu mintaqa iqtisodiy-xo’jalik va yetnomadaniy hayotidan guvohlik beruvs’hi «Qovuns’hi madaniyati» s’hakllandi. «Qoruns’hi madaniyati»ni s’hakllanis’hida turkiyzabon xun qabilalari va qang‘lar katta rol o’ynaganlar. Oqibat natijada, miloddan oldingi II - milodiy I asrlar davomida turkiygo’y Qang‘ar yelati tarkib topdi. Bu davrga O’zbek yetnogenezining ikkins’hi bosqis’hi sifatida qaras’h mumkin. O’zbek xalqi yetnogenezining us’hins’hi bosqis’hi ilk o’rta asrlar davrini o’z is’higa oladi. Ilk o’rta asrlar davri kus’honlar imperiyasi va qang‘ davlatining inqirozi bilan bos’hlandi. O’rta Osiyo hududlariga turkiygo’y xiyoniylar, kidariylar, yeftaliylar va Turk hoqonligi kirib keldi va ular bilan birga kirib kelgan qabilalar tarkibida qarluq s’higil, tuxsi, argun, turk, kaltatoy, musabozori kabi turkiy zabon qabilalar ko’p yedi. Ularning ko’ps’hiligi mahalliy tub joyli aholi bilan aralas’hib yas’hay bos’hladi, ularga xos ananaviy hayot tarzi O’rta Osiyoning tog‘ oldi mintaqalarida yarim o’troq yarim kus’hmans’hilik bilan kun kes’hirayotgai turkiylarda davom yetadi, badavlat s’horvadorlar yesa yangi yaylovlar qidirib, keng das’htlarga qaytadilar. Ilk o’rta asrlarda turkiy qabilalarning bu zaminga kirib kelis’hining keti uzilmaydi. Bu xaqda prof. A,Yu. Yakubovskiy tarixiy yozma manba materiallarini ko’p keltiradi. Boz ustiga, bu asrda Turk xoqonligi deyarli 100 yil hukmroilik qildi. A.Yu. Yakubovskiyning ta’kidlas’his’ha, bu davrda O’rta Osiyoning biror joyi qolmadiki, u yerlarga turkiy qabilalar kirib bormagan bo’lsa. Bu davrni O’zbek yetnogenezining us’hins’hi bosqis’hi deyis’h mumkin. Movaraunnahr yerlarini arablar yegallagas’h, ular bu zaminga turkiy qabilalarini muntazam kirib kelis’hini to’xtatis’h yo’lini qidirdilar. VIII asr davomida bu zaminga oldinroq kirib kelib o’rnas’hib qolgan turkiylarning o’troqlas’his’hi jadallas’hdi. Natijada, butun VIII asr davomida Movaraunnahr hududlarida yaxlit Turkiy yetnik qatlam, jonli turkiy til muhiti vujudga keladi, mahalliy sug‘diy zabon aholi orasida turkiylas’his’h jarayoni jadallas’hdi. Bu davrda nafqat s’hahar aholisi tarkibiga, balki qis’hloq aholisi is’higa ham O’zbeklarga xos tip - «O’rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi» kirib bordi. K. S’HoIIyozovning kuzatuvlariga ko’ra, IX-X asrlarda ham bu yetnogeietik jarayon, ya’ni turkiylarning o’troq hayotga o’tis’hi jadal davom yetadi. Bu asrlarda Movaraunnahrda gars’hi siyosiy hokimiyat Somoniylar qo’lida bulsada, Movaraunnahr va Xorazmda turkiy yetnik qatlam kus’hli yetnik asosga yega bo’ldi. Bu kus’hli yetnik asosni aksariyat ko’ps’hiligini o’troqlas’hgan turg‘un turklar tas’hkil yetardi. Bu davrga O’zbek xalqi yetnogenezining to’rtins’hi bosqis’hi sifatida qaras’h mumkin bo’lar. Qoraxoniylar davrida Movaraunnahr va Xorazmda siyosiy xokimiyat turkiy sulolalar qo’liga o’tis’hi munosabati bilan O’zbek xalqi yetnogenezining yakunlovs’hi bosqis’hi bos’hlanadi. O’zbekka xos turkiy yetnos mintaqada qaror topadi. Yelatga xos barcha yetnik omillar ro’yobga s’hiqadi. Qardos’h turkiy tilli xalqlar olimu-fuzalolarini: xozirgas’ha ye’tiroziga sabab bulib kelayotgan umumturkiy til - Maxmud Qos’hgariy tili is’hidan qarluq-s’higil lahjalari asosida yelatning jonli sifatida yeski O’zbek tiliga asos solinadi. Bu jarayon g‘arbiy Qoraxoniylar davlati doirasida yuz berdi. Demak, O’zbek yelati xalq sifatida XI–XII asrning birins’hi yarmida uzil-kesil s’hakllandi. O’zbek xalqining s’hakllanis’hi bilan uning yetnik tarixi bos’hlanadi. O’zbek xalqining yetnik tarixi ham uzoq davom yetadigan tarixiy jarayon bo’lib, bu jarayon mintaqada kapitalistik is’hlab s’hiqaris’h munosabatlarining qaror topa bos’hlagan davrgas’ha, ya’ni XIX asrning oxiri va XX asrning bos’hlarigas’ha davom yetdi. XX asr bos’hlaridan O’zbek millatinIIg s’hakllanis’h jarayoni bos’hlandi. Bu tarixiy jarayon hozirgas’ha davom yetmoqda.