Pedagogikasi

Demak, xalq pedagogikasida tarbiya milliy qadriyatlarimiz, urf-
odatlarimiz, an’ana va udumlarimizning tub mohiyatini o‘rganish,
o‘tmishni unutmaslik, bugunning qadriga yetishlik va kelajakka
umid ruhida olib boriladi.
Qadriyat 
- «tarix sinovlaridan o‘tgan, milliy manfaatlarimiz, 
bugungi va ertangi orzu-intilishlarimizga, taraqqiyot talablariga to‘la 
javob beradigan, yillar o ‘tgani sari qadri ortib boradigan g ‘oya va 
tushunchalardir»} 1
An’ana 
- kishilar ongida, hayotida o ‘z o ‘mini topgan ijtimoiy hodi- 
sa bo‘lib, avloddan avlodga o ‘tadigan, takrorlanadigan tartib va 
qoidalardir.
20 Куронов М. Е ю англаетган хакикат. Т.: Маънавият, 2008,-100-бет.
21 Каримов И.А. Юксак маънавият - енгилмас куч. Т.: Маънавият, 2008 -82-бет.
53

---

Urf-odat 
- kishilam ing kundalikdagi turm ushiga singib ketgan, 
m a’lum 
m uddatda 
takrorlanib 
turuvchi 
xatti-harakat, 
ko‘pchilik 
tom onidan qabul qilingan ko ‘nikm a va xulq-atvor qoidalaridir. M asalan, 
kichiklarning kattalarga salom berishi, m ehm onlam i alohida hurm at 
bilan izzatlash va h.k.
Marosim 
- k o ‘pincha an 'an a va urf-odatning tarkibiy qismi b o ‘lib, 
inson hayotidagi m uhim voqealam i nishonlashga qaratilgan hayotiy 
tadbirlardir.
A n ’ananing tarkibiy b o ‘lagi odat, odatning muhim bir qism i 
m arosim b o ‘lib, odat kundalik hayotda uchrashi m um kin b o ‘lsa, 
m arosim inson hayotidagi muhim hodisalar sodir b o ig a n d a vujudga 
keladi. M asalan, yoshlar voyaga yetganda uylanishi va turm ushga 
chiqishi a n ’ana b o ‘Isa, m a’lum tartibga ega b o 'lg an nikoh to ‘yi urf-odat 
hisoblanadi. Bu to ‘yda nikohdan o ‘tish, uzuk taqish kabi m arosim lar 
o ‘tkaziladi. Yuqoridagi an ’ana, urf-odat, m arosim lar birgalikda kelin- 
kuyov, qarindoshlar va do ‘stlari uchun bayram ga aylanishi m um kin. 
Yosh m utaxassislam ing o'qishni bitirib, ishga joylashishi odat b o ‘lsa, 
bunga b ag ‘ishlab tashkil qilingan an ’anaviy tadbirlar m arosim ga 
aylanadi. B arkam ol shaxs tarbiyasida m illiy qadriyatlar, urf-odatlar, 
udum lar va a n ’analarning pedagogik im koniyatlaridan foydaJanish 
sam arali natijalarga olib keladi. M asalan, xalqim izda salom lashish va 
hol-ahvol s o ‘rash har bir kishining aqli, odobi, zakovati, m adaniylik 
darajasini ham k o ‘rsatadi. Salom lashish tarbiyasi borasida qator hadis- 
lar, o ‘gitlar, pandnom alar m avjud. M asalan, ot m ingan kishining piyo- 
daga, ozchilikning k o ‘pchilikka, tashqaridan kelgan kishi ichkarida- 
gilarga, kichik yoshdagilarning kattalarga salom berishi odat tusiga 
aylangan. M uom alaning asosi b o ‘lgan salom lashish xalq o g'zaki 
ijodining barcha janrlarida o ‘z aksini topgan. «G ar salom ing bo'lm asa, 
ikki yam lab bir yutardim »,- deb yovuz kuchlar ertak va doston 
qahram onlariga yordam bergan, m anm anlik bilan salom benshni 
unutganlar esa jazo g a giriftor b o ‘lgan. «O dobingni salom ingdan 
bilurlar» m aqolida salom insonning fe ’l-atvori, odobining ko‘zgusi 
ekanligi ta ’kidlangan. «Alpomish» dostonida chiltonlar A lpom ishga 
shunday m aslahat berishadi:
X udoyim beribdi insonga kalom,
B em avrid ish qilib topm agin alam,
Yaxshi ham , yom on ham shundan bilinar,
Kim b o ‘lsa oldidan o ‘tm a besalom.
54

---

Birgina salom lashish va hol-ahvol so ‘rash odobi va odati orqali 
xalqim izga xos bo ‘lgan insonni sevish va ardoqlash hissining ustunligini 
k o ‘rishim iz mumkin.
D arhaqiqat, xalq pandnom asi farzandning tu g ‘ilishidan boshlab oila, 
birinchi navbatda, ota-ona bajarishi lozim boMgan hayotiy va xalqchil 
odatlar, udum lar, rasm -rusum lar, an ’analarga nihoyatda boy. Bolaning 
ilk bor sochini va tim o g ‘ini olish, tishi chiqishi, atak-chechak bo‘lishi, 
birinchi so ‘zni aytishi, o ‘tirishga o ‘rganishi, birinchi qadam bosishi, 
kiyim kiya boshlashi, o ‘sim liklar va hayvonot olami bilan birinchi 
tanishishi, tarbiyachi qoMiga berish, m aktabga ilk qadam qo ‘yish bilan 
bog‘liq 
k o ‘plab axloqiy tarbiya, xulq-odobga oid udumlar, odatlar, 
rasm -rusum lar shular jum lasidandir. M asalan, bolani beshikka belashdan 
oldin, beshik atrofidan, tagidan non, qoshiq, pichoq o ‘tkazilgan. Bu shu 
xonadon m a’mur va to ‘q bo‘lsin, pichog‘i moy ustida, qoshig‘i kosada 
tursin, shu bilan birga xonadon farzandlarga toMsin degan ramziy 
m a’noni anglatgan, onaga ju ft nonni tishlatish esa ona va bolaning 
rizqli-nasibali boMishini bildirgan. M a’lumki, o 'zbeklard a non azaldan 
qadrlanib, e ’zozlanib kelinadi, nonga ehtirom bolalarga yoshlikdan 
o ‘rgatiladi. U larga nonning ushog‘ini yerdan y ig ‘ib olish, oyoq osti 
qilm aslik zarurligi uqtiriladi. Xalqim izga xos b o ‘lgan non bilan bog‘liq 
quyidagi urf-odatlar ham yuqoridagi fikrni tasdiqlaydi:
• D asturxon boshida nonni oila boshlig‘i ushatadi.
• Endigina atak-chechak yura boshlagan go ‘dakning oyoqlari orasi- 
dan «yurgan y o ‘lidan rizq-nasibasi unsin», deb non dumalatiladi.
• M ehm onga borayotgan odam albatta, hech boMmaganda ikkita 
nonni q o ‘ltig‘iga qistirib, y o ‘l oladi. M ezbonning uyida ham dasturxon- 
ga eng avvalo non q o ‘yiladi. Qaytishda ham m ehm on qoMiga albatta, bir 
ju ft non tutqaziladi.
• Azaldan chaqaloq beshikka belanayotganda «boshi omon b o ‘lsin, 
nondek aziz bo‘lsin», deb boshi ostiga bir burda non q o ‘yiladi.
• Beshikka belangan bolaning onasiga y o g ‘ 
surtilgan non 
tishlatiladi. Bolalardan biri shu nonni olib qochadi. Ortidan boshqa 
bolalar quvib yetishadi va « o ‘lja»ni o ‘rtada baham k o ‘rishadi.
• U zoq safarga, jangu jadallarga ketayotgan yigitlarga oy borib, 
omon qaytsin degan m aqsadda albatta bitta nonni tishlatib, devorga osib 
qo ‘yishgan.
• O g‘ir jinoyatlarda gum on qilingan kim salarga o ‘z aybsizligini 
isbotlash uchun «Gapim yo lg 'o n b o ‘lsa, non ursin», - deb non bilan 
qasam ichirilgan.
55

---

• Vaqti bem ahalda, qorong‘ida y o ‘lga chiqqan yoMovchi 
«non 
ham roh b o ‘lsin, yom on k o ‘zdan, ins-jinsdan asrasin», - deya doimo 
yonida non olib yurgan.
• «N ondek aziz bo'lgin»,- deb m om olarim iz duo qilishadi.
Ijtim oiy aham iyatga ega b o ‘lgan m uhim an ’anaviy tartiblardan biri
- ustozlarning shogirdlarga fotiha berish m arosim idir. Bu m arosim 
barcha kasblarda deyarli bir xil o ‘tgan. Shogirdlikka, odatda bolani 
yoshlikdan (8-10, ayrim paytlarda 6-7 yoshlarda) ota-onasi m uayyan 
ustaga topshirib: «G o‘shti sizniki, suyagi bizniki», degan ibora bilan, 
y a ’ni butun taqdiri ustoz q o ‘lida, nim a qilsa ixtiyori o ‘zida, deb 
qoldiradi. Y igit kasbini o ‘rganib, o ‘zi mustaqil ravishda m ahsulot 
tayyorlash darajasiga yetganda ota-onasi (yetim bo‘lsa, ustaning o ‘zi) 
fotiha ziyofatini o ‘tkazish shart bo ‘lgan. M asalan, etikd o‘z yoki 
m ahsido‘z shogird ustalikni to ‘liq egallab olganligini isbotlash uchun bir 
ju ft poyabzalni tikib bozorga chiqaradi. Bozorda etikdo‘zlar kalantari 
(oqsoqoli) uning m ahsulotini tekshiradi, yaxshi, bozorbop bo ‘lsa, fotiha 
olishga ruxsat beradi, aks holda haydab yuboradi.
Fotiha berish m arosim iga katta ustalar kalantar boshchiligida tak lif 
qilinadi. Z iyofatga kasb rahbarlari bilan dom la ham chaqiriladi. Gap -
gashtak tarzida o ‘tkaziladigan o ‘tirishlarda dasturxonga shirinliklar, 
m eva-chevalar q o ‘yiladi, issiq ovqatlar tortiladi. Keyin kalantar yangi 
sarpolar kiygan shogirdni davraga chaqirib, ustasiga va shogirdiga 
shunday m urojaat qiladi: «U sta, siz shogirdingizni boqdingiz, kiyintir- 
dingiz, non, tuz va pul berdingiz, shunga rozim isiz?» «Rozim an!» - deb 
javob beradi usta. Keyin shogirddan s o ‘raydi: «U staga xizm at qilding, 
xizm atingga rozim isan?» «R ozim an!» Shundan key in usta-sliogird 
0
‘rtasida suhbat bo ‘lib o ‘tadi. 
Shogird 
ustasiga qarab: 
«K o ‘p 
xizm atingizni qildim , k o ‘p tuzingizni yedim, usta rozi b o ‘ling!» Usta 
unga javoban: «Urdik, so ‘kdik, koyidik, sen ham rozi b o ‘l», - deydi. 
B a’zan ayrim ustalar im tihonga o ‘xshash savol-javoblar o ‘tkazgan. 
M arosim yakunida shogirdga ustalikka fotiha beriladi, shogird o ‘z 
ustasiga, kalantarga, im koniyati b o ‘lsa hurmatli katta ustalarga ham 
sarpo kiygizadi. Ayrim kasblarda usta o ‘z shogirdlariga b a'zi ish 
qurollarini hadya qiladi.22
Bunday urf-odatlar, m avsum iy va bayram m arosim lari, xalqim iz 
orasida keng tarqalgan. Jum ladan, bahoriy tengkunlikda «N avro‘z» 
bayram i (21-22 mart), kuzgi tengkunlikda «M ehrjon» bayrami (22