Pedaqoji universitetləRDƏ bakalavriat səVİYYƏSİ ÜZRƏ

 

---

69 
Kursun məzmunu 
III kurs üzrə 75 saat (7 kredit) 
III kurs Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi (4) 
V semestr 
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi fənnində müxtəlif 
ədəbi cərəyanların tarixi şərh edilir. Kursda milli tənqidi 
realizmin 
C.Məmmədquluzadə, 
M.Ə.Sabir, Sabir ədəbi 
məktəbinin nümayəndələri, maarifçi realizmin Ə.Haqverdiyev, 
N.Nərimanov,İ.Musabəyov, 
S.M.Qənizadə, 
Ü.Hacıbəyli, 
S.S.Axundov, romantizmin H.Cavid, M.Hadi, A.Səhhət, A.Şaiq, 
Ə.Cavad, C.Cabbarlı, sentimentalizmin A.Divanbəyoğlu kimi 
nümayəndələtinin həyatı və yaradıcılığı yeni metodoloji 
konsepsiya ilə təqdim edilir. 
Mövzuların 
aşağıdakı 
kimi 
təqdim 
edilməsi 
məqsədəuyğundur.
I Mövzu: XX əsr Azərabaycan ədəbiyyatı” kursunun 
predmeti, məqsəd və vəzifələri. XX əsr Azərbaycan ədəbi-
yyatının aktual problemləri. 
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı 
anlayışı. Bu anlayışın sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatşünaslı-
ğındakı məzmunu. Müstəqil ədəbi-tarixi dövr kimi təqdimi. 
Tarixi dövrün sərhədləri. “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı” 
kursunu 1900-1917-ci və ya 1900-1920-ci illərin ədəbiyyatı kimi 
təqdim edən elmi mövqelər. Onun sərhədlərinin dəqiqləşdirilməsi 
istiqamətində gedən elmi axtarışlar. Azərbaycan ədəbiyyatşünas-
lığında bu dövrün sərhədlərini 1895-1920-ci illər kimi müəy-
yənləşdirən elmi mövqe. Bu zaman tarixi dövrün başlanğıcının 
Rusiyada proletar hərəkatının təşəkkülü ilə əlaqələndirilməsi. 
Elmi-nəzəri fikirdə dövrün sərhədlərinin 1905-1920-ci illər kimi 
götürülməsi təşəbbüsləri və bunun Birinci Rus inqilabı ilə 
əlaqələndirilməsi. 
 
Dövrləşdirmənin elmi-metodoloji qüsurları və bütövlükdə 
ictimai-siyasi proseslərə tabe tutulması. Onun kulturoloji 

---

70 
proseslərdən, ədəbiyyatın daxili inkişaf qanunlarından sərf-nəzər 
edilməsi.
Son dövr Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında kursun əhatə 
dairəsinin müəyyənləşdirilməsi zamanı ictimai-siyasi proseslərlə 
bərabər, kulturoloji proseslərin 
ədəbi inkişafa təsirinin, 
ədəbiyyatın immanent qanunlarının nəzərə alınmasına göstərilən 
cəhdlər. XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının 1890-1918-ci illərin 
bədii təsərrüfatı kimi təqdim edilməsi. Prof. X.Məmmədovun bu 
dövrün ədəbi təsərrüfatını iki mərhələdə öyrənmək və tədris 
etmək təşəbbüsləri. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəlinin (1890-
1905-ci illər) I mərhələ, 1905-1918-ci illərin ikinci mərhələ kimi 
təsəvvür edilməsi. Mərhələləri tipoloji cəhətdən fərqləndirən 
xüsusiyyətlərin müəyyənləşdirilməsi. 
Milli müstəqillik dövründə ədəbiyyata elmi-nəzəri və 
metodoloji baxış sisteminin dəyişməsi. Tarixi dövrləşdirmənin 
yeni elmi prinsiplərinin axtarışları istiqamətindəki cəhdlər. “XX 
əsr Azərbaycan ədəbiyyatı” anlayışının transformasiyaya 
uğraması. Müasir elmi-nəzəri düşüncədə XX əsr ədəbiyyatının 
əsrin ədəbiyyatı kimi götürülməsi zərurətinə dair səslənən fikirlər. 
Əsrin ədəbiyyatına yanaşmadakı tipoloji fərqlər. Bir qisim 
ədəbiyyatşünasların XX əsr ədəbiyyatını (əsrin ədəbiyyatı 
mənasında) tipoloji vahid kimi öyrənmək zərurətini ortaya qoyan 
elmi-nəzəri və metodoloji arqumentləri. 
Əsrin ədəbiyyatını üç mərhələdə öyrənməyin (və həm də 
tədris etməyin) zərurətini irəli sürən elmi mövqe. Bu mövqedə 
XX əsrin əvvəllərinin (1900-1920-ci illər) ilkin mərhələ kimi yer 
alması. Elmi ədəbiyyatlarda əsrin ədəbiyyatını üç mərhələdə 
öyrənmək təşəbbüslərinə tənqidi münasibətin nəzəri əsasları. 
Tədqiqatlarda əsrin ədəbiyyatının mərhələ təsnifatında 
ictimai-siyasi proseslərlə bərabər etno-kulturoloji, həmçinin 
estetik hərəkatın daxili təbiətinin nəzərə alınması istiqamətindəki 
səmərəli axtarışlar. Bu kontekstdə birinci mərhələnin sərhədlə-
rinin XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərindən XX əsrin 30-cu illə-
rinin 
ortalarına 
qədər 
genişləndirilməsi. 
Azərbaycan 

---

71 
ədəbiyyatının inkişaf qanunauyğunluqlarının bu sərhədlər 
daxilində daha dəqiq və daha elmi ehtivası. 
Ədəbiyyatşünaslığın ən yeni qənaətlərinin tədris prosesinə 
gətirilməsinin obyektiv və subyektiv çətinlikləri. Ali məktəblərdə 
tədrisin “Dövlət standartları”ndakı “Minimum tələblər”də “XX 
əsr Azərbaycan ədəbiyyatı”nın predmetinin 1900-1920-ci illər 
kimi müəyyən edilməsi. Tarixi dövrləşdirmənin müasir elmi-
nəzəri düşüncədə özünə yer alan davamlı elmi prinsiplərinin 
tədris-metodik sahəyə gətirilməsi zərurəti. 
XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində (1890-1920) 
Azərbaycan ədəbiyyatının milli ədəbi ənənəyə bağlılığı. Ədəbi-
estetik hərəkat kimi XX əsrin əvvəlləri ədəbiyyatımızın tarixində 
yeni bir mərhələ kimi. 90-cı illər XIX əsr ədəbiyyatının son 
onilliyi və qanunauyğun davamı kimi. Eyni zamanda 90-ci illər 
XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatının başlanğıc mərhələsi kimi. İrs-
varislik əlaqələrinin qanunauyğun təzahürü. XIX əsrin ikinci 
yarısında M.F.Axundovla başlayan Avropalaşma meylinin, 
maarifçilik hərəkatının XIX əsrin son rübündə total xarakter 
alması. 80-90-cı illər Maarifçilik hərəkatı tarixində ikinci böyük 
mərhələ kimi. 80-90-cı illərin “Azərbaycan maarifçiliyinin tari-
xinə canlı, əməli və təşkilati fəaliyyət dövrü” kimi (Y.Qarayev) 
daxil olması. 
Yeni tipli məktəblər uğrunda mübarizə. Üsuli-cədid 
hərəkatının başlanması. Milli mətbuatın nəşrinə nail olmaq 
uğrunda davamlı mübarizə. “Ziya” və “Kəşkül” qəzetlərinin 
milli-mədəni həyatı canlandırmaq təşəbbüsləri. “Kəşkül”dən 
“Şərqi-rus”a qədərki illərdə mətbuat sahəsindəki boşluq. 
Ziyalıların bu “boşluğ”u rus dilli mətbuatda iştirakla doldurmaq 
cəhdləri. Milli şüurun, milli özünüdərkin formalaşmasında ədəbi-
mədəni mühitdə nəzərə çarpan hərəkat. Mətbuatda “millətə 
xidmət” amalının qoyuluşu və onun tədricən əməli proqrama 
çevrilməsi. 
Milli teatrın əsasının qoyulması. Bakıda ilk teatr binasının 
tikilməsi. Mədəni və ədəbi hərəkatın güclənməsi və milli 

---

72 
konsepsiya şəklində formalaşması prosesinin Azərbaycanda 
kapitalist münasibətlərinin inkişafı ilə bağlılığı. Burjuaziya 
təbəqəsinin yaranması. Azərbaycan xalqının burjua milləti kimi 
formalaşmasına zəmin yaradan ictimai-siyasi, mədəni-kulturoloji 
amillər. Milli ideoloqların yetişməsi, milli varlıq uğrunda 
mübarizənin konseptual şəkil alması.
İctimai şüurun estetik düşüncəni, öz növbəsində, estetik 
düşüncənin də milli şüuru hərəkətə gətirmək məqsədi. 
Milli estetik düşüncənin təkamülü. Ədəbiyyatın həyatla 
əlaqəsinin güclənməsi uğrunda başlanan hərəkat. 1900-1920-ci 
illər Azərbaycanda maarifçilik həərəkatının üçüncü mərhələsi 
kimi. Epiqonçu, qəzəl-qəsidə nəzirəçiliyinə müqavimət 
tendensiyası. Realist sənətə artan meyl. Realist nəsr və 
dramaturgiya sahəsində janr axtarışlarının səmərəli nəticələr 
verməsi.
1905-1907-ci illər rus inqilabından sonra ədəbi hərəkatda 
yaranan canlanma. “Molla Nəsrəddin” və “Füyuzat” jurnallarının 
nəşri. Onların ictimai şüura təsir imkanları. “Molla Nəsrəddin” və 
“Füyuzat” ədəbi məktəblərinin formalaşması, estetik düşüncənin 
ayrılan yolları. Milli intibah uğrunda mübarizədə “ayrılan 
yollar”ın kəsişməsi.