Plastik surkov moylari va ularning kolloid strukturasi haqida qisqacha
Yüklə 188,43 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
VH hob. PLASTIK SURKOV MOYLARI VA ULARNING KOLLOID STRUKTURASI HAQIDA QISQACHA MA’LUMOTLAR Plastik surkov moylari suyuqlikdagi qattiq quyultirgichlarni yuqori strukturali tiksotrop dispersiyalaridir. Ular texnikaning turli sohalarida keng qo‘llaniladigan surkov materiallari sinfiga kiradi. Yurtimizda surkov moylarini sanoatda ishlab chiqarish 70 yil oldin boshlangan edi. Birinchi surkov moyi neft qoldiqlarini smola kislotalarining kalsiyli sovunlari bilan kuyultirilgan g‘ildirak moyidir. Surkov moylarining struktura va xossalari bo‘yicha sistematik izlanishlar 30-yillardan boshlanadi. Plastik surkov moylarini birinchi tadqiqotchilari va ularning ishlab chiqarish va qo‘llashga da’vat etuvchilar O.S. Velikovskiy va V.P. Verensovlardir. Surkov moylarini har tomonlama tadqiq etish ularning kolloil tabiatini oshkor qildi va ulami ishlab chiqarish va qo'llashga ilmiy asosli yondashishga imkon berdi. Ishlab chiqarish hajmi nisbatan kamligiga qaramasdan qo'llash sohalarini turli tumanliligi bo‘yicha boshqa surkov materiallaridan ustun turadi. Odatda surkov moylari uch muhitdan tashkil topadi: 70—90 % dispers muhit, 10—13 % dispers faza va 1 — 15 % qo‘shimchalar. Dispers muhit sifatida ko‘proq neft moylari, ayrim hollarda sintetik moylar va ularning neft moylari bilan aralashmalari qo'llaniladi. Sintetik moylarni odatda keng harorat diapazonida ishlovchi yuqori tezlikli podshipniklarda foydalaniladigan surkov moylarini tayyorlashda qo‘llaniladi. Sintetik moylarning narxini yuqoriligi, shuningdek, ularni alohida ekpluatatsiya xossalarini yaxshilash maqsadida sintetik va neft moylari aralashmalari ishlatiladi. Quyuqlashtiruvchilarga metalli sovunlar (yuqori molekulyar moyli kislotalar tuzlari), qattiq neft uglevodorodlari va ayrim organiq va noorganiq mahsulotlar kiradi. Kengroq tarqalgan quyuqlashtiruvchilarga sovunlar va qattiq uglevodorodlar kiradi. 86 Quyuqlashtiruvchilarning turiga qarab ulaming surkov moylaridagi miqdori 8 % dan 25 % gacha boiadi. Strukturasini rostlash va funksional xossalaiini yaxshilash uchun surkov moylariga qo‘shimchalar-to‘ldiruvchilar va qo‘ndirmalar qo‘shiladi. Qo'shimchalar—qattiq yuqori dispers moddalar boiib, amalda dispers muhitda erimaydilar va har doim surkov moylarida sovun tolalaridan sezilarli katta o'lchamda bo‘lgan mustaqil faza hosil qiladilar. Yuqori surkov xossasini ta’minlovchi kristal strukturali qatlamli to‘ldiruvchilar qo‘proq tarqalgan. Qo‘ndirmalarning to‘ldiruvchilardan farqi deyarli hamma vaqt dispers muhitda eriydilar va surkov moylarining strukturasi va reologik xossasiga ta’sir o‘tkazib, qo‘llanilishini moylamikiga qaraganda qiyinlashtiradi. Surkov moylarining xossalarini yaxshilash uchun asosan neft moylari ishlab chiqarishdagi qo‘ndirmalar ishlatiladi. Ularning asosiylariga antioksid, tirnalish, yemirilishga qarshi, korroziya ingibitorlari kiradi. Plastik surkov moylari qattiq faza tuzilishining yuqori darajasi va ahamiyatli konsentratsiyasi bilan farqlanuvchi kolloid sistemalarni hosil qiladi. Surkov moylari strukturasi ruxsat etilgan 4E gacha usul bo'yicha 100 ming marta kattalashtirish imkonini beruvchi elektron mikroskop yordamida o ‘rganildi. Elektron mikroskopiya usulini qo‘llash bilan surkov moylarini o ‘rganish, aksariyat sovunli surkov moylar dispers fazasi lentasimon yoki slizometrik shakldagi ignasimon qismlardan tashkil topganligini aniqlash imkonini berdi. Bir yoki ikki o‘lchamdagi bu qismlar o'lchamlari kolloid —1 moldan kam. Komponent aralashmalarini sovutishdan hosil bo'ladigan quyultirgich qismlarining barcha ko‘p turli shakllari va struktura karkasini vujudga keltirish usuli umumiy sanaladi. Kolloid yoki haqiqiy aralashmani sovutish jarayonida kristallami baravariga o ‘sishi va bir-biri bilan bogianishdan va kristallik hosil bo'lishidan quyultirgich kristalizatsiyasi ro‘y beradi. Oddiy kolloid sistemalaiga dispers faza qismlari bir-biri bilan koagulatsiyalanadi va cho'kmaga tushadi. Surkov moylaridagi dispers fazalarning yuqori konsentratsiyasi koagulatsiyasini yengib o ‘tadi, ular fazoviy struktura karkasini hosil qiladi. Quyuqlashtirgich qismlarining anizometrikligi qancha yuqori bo‘lsa, shunchalik mustahkam strukturani hosil qilishadi. 87 Dispers fazalarni yuqori strukturalash darajasi surkov moylariga ulami suyuq va qattiq surkov moylaridan farq qiluvchi plastik va qattiqsimon holat beradi. Kuchlanish yo‘qligida surkov moylari qattiq holatda bo'ladi: o‘z og‘irligi ta’sirida erishmaydi, vertikal yuzalarda turadi, harakatlanayotgan detaliardan inersion kuchlar ta’sirida itqitilmaydi. Biroq surkov moyining mustakillik darajasini oshiruvchi ozgina kuchlanish ostida ham strukturali karkas buziladi, surkov moyi deformatsiyalanadi va yopishqoq oquvchi harakatlanuvchi holat kasb etadi. Muhimi o‘ziga xoslik sifatida strukturali karkasni buzilish jarayonini ortga qaytarishi sanaladi; kuchlanish olinishi bilan oqim to'xtaydi va surkov moyi qaytadan qattiqsimon holat kasb etadi. Surkov moyini plastik holatdan yopishqoq oquvchi holatga va yana ortga qaytishini osonligi ularning afzalliklaridan biri sanaladi. Suyuq va qattiq sur kov materiallariga qaraganda ko'prok qo‘llanilishini ta’minlaydi. Surkov moylari tarkibi va ishlatilishiga qarab sinflanadi. Surkov moylarining tarkibi va strukturasiga quyultirgichlami hal qiluvchi ta’sir ko'rsatuvini inobatga oladigan boMsak, unda quyuqlashtirgich tipi surkov moylarning tarkib bo'yicha sinflanishining asosiga qo‘yilgan. Quyuqlashtirgich tipiga qarab surkov moylari sovunli, uglevodorodli va noorganiq quyuqlash- tirgichli surkov moylariga bo‘linadi!ar. Sovunli surkov moylari o‘z navbatida quyuqlashtirgich tarkibidan' qat’i nazar oddiy sovunli surkov moylari va aralash sovunli surkov moylariga bo'linadi. Kation soniga ko‘ra surkov moylari sovun molekulalari kalsiyli, natriyli, litiyli, bariyli, alyuminiyli va hokazolarga boiinadilar. Moy tarkibidan qat’i nazar surkov moylari sintetik va tabiiy moylarda, shuningdek, texnik, moyli kislotalarda ajratiladi. Ishlatilishiga qarab surkov moylari mashina va mexanizm detallarini tirnalishini va emirilishini pasaytirish uchun— antifriksion; metall buyumlarni korroziyadan himoya qilish uchun— korservatsion, ishqorlanuvchi yuza, oraliq va tirkishlarni germetizatsiyasi uchun—zichlagichli; friksion; ishqalanib moslanish; muz qoplashdan saqlanish uchun-maxsus va hokazo turlarga bo'linadi. Surkov moylarining katta qismi birinchi ikki guruhga tegishli. Antifriksion surkov moylarini tayyorlash uchun asosan sovunli quyultirgichlar, konservatsion uchun — uglevodorodlilar qo‘llaniladi. Plastik surkov moylarini qo'llash nuqtayi nazaridan yuqori harorat va kontakt 88 kuchlanishlarda, xususiy harakat yo‘nalish o ‘zgarishli yoki davriy ishlovchi ishqalanish tugunlarida natijaliroq hisoblanadi. Surkov moylari ishqalanish tugunlarini yaxshi zichlaydi, ulami qoilaganda surkov materiallariga va mexanizmlarga xizmat ko‘rsatishga xarajatlar kamayadi. Hamma surkovlar ham surkov moylari tayyorlashda qo'llanavermaydi. Surkov moylarining strukturasini vujudga kelishi va xossalarida ishlatilayotgan sovunning kationi xossasi va valentligi, anioni qo‘shilishi va tarkibi hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Boshqa teng sharoitlarda eng yirik tolalar natriyli surkov moylari uchun (80 mkm gacha), qisqalari litiyli (2—5 mkm) va kalsiyli (1—3 mkm) surkov moylari uchun to‘g‘ri keladi. Surkov moylari dispers fazolarining strukturaviy hosil bo‘lishining muhim shartlaridan biri bu haroratdir. Surkov moylari ishlab chiqarishda kolloid-kimyoviy jarayonlar uzluksiz o ‘zgaruvchan haroratlarda boradi va hatto ularni tayyorlanishi tugagandan keyin ham shuningdek, 30—40°C gacha sovutilganda ham butunlay to ‘xtamaydi. Shuning uchun 1—2 kun teng holatda va xona haroratida boradigan surkov moylarining «yetilishi» ni amalga oshirish kerak. Biroq ko'pgina surkov moylari uchun holat muvozanatiga erishib boMmaydi. Bu ularning xossalarini o ‘zgarishida mustaqil ravishda dispers muhit ajralishi; harorat, mexanik kuchlanish, havo namligi va kislorod ta’siri ostida birdaniga mustahkamlanishi yoki birdaniga suyuqlanishidan dalolat beradi. Yüklə 188,43 Kb. Dostları ilə paylaş:
|