Prenatal Ontogenezin İki Mərhələsində Hipoksiyaya Məruz Qalmış Ağ Siçovulların Baş Beynində Piruvatkinazanın Fəallığının Müqayisəli Analizi

АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 68, №2, səh. 59-68 (2013)

 

59 

Prenatal Ontogenezin İki Mərhələsində Hipoksiyaya Məruz Qalmış Ağ 

Siçovulların Baş Beynində Piruvatkinazanın Fəallığının Müqayisəli Analizi 

 

 

A.M. Rəşidova, T.M. Ağayev 

 

АМЕА A.İ.Qarayev adına Fiziologiya İnstitutu, Şərifzadə küç., 2,  Bakı AZ1100, Azərbaycan; 

 E-mail: [e-mail] 

 

Prenatal ontogenezin mayalanma dövründə  və 14 - 17 günlərində hipoksemik hipoksiyaya məruz 

qalmiş  ağ siçovulların postnatal ontogenezin erkən (17- və 30-günlük) və cinsi yetkinlik (90-günlük) 

dövrlərində baş beynin müxtəlif strukturlarının toxuma, sitozol və mitoxondri subhüceyrə 

fraksiyalarında piruvatkinaza (PK) fermentinin fəallığının dəyişmə dinamikasının bir sıra 

göstəricilərdən asılılığı (prenatal dövr, postnatal dövr, nahiyə, subhüceyrə  səviyyəsi) aşkar 

olunmuşdur. Hipoksiyaya məruz qaldıqdan sonra postnatal ontogenezin 17- , 30- və 90-günlərində ağ 

siçovulların baş beyin nahiyələrində PK fermentinin aktivliyinin dəyişməsini müqayisə etdikdə 

görürük ki, hipoksiyanın təsirinə cavab olaraq postnatal dövrünün müddəti uzandıqca onun kontrol 

göstəricilərinin səviyyəsinə uyğun qismən bərpaya meyilliyi müşahidə olunur. Lakin bu prosesin 

dərəcəsi prenatal ontogenezdə hipoksiyanın aparıldığı mərhələdən asılıdır.  

 

Açar sözlər: piruvatkinaza, hipoksemik hipoksiya, ağ siçovul, prenatal ontogenez, postnatal ontogenez, baş 

beyin nahiyələri, enerji mübadiləsi,  hüceyrə subfraksiyaları 

 

 

GİRİŞ 

 

Hipоksiya geniş yayılmış, kliniki cəhətdən 

əhəmiyyətli stressogen faktorlara aiddir. Prenatal 

hipoksik stressin patogenetik effekti prenatal 

ontogenezin dövründən çox asılıdır. Prenatal 

hipоksiyanın patogenezində hüceyrə 

membranlarının struktur-funksional tamlığının 

pozulması mühüm rol oynayaraq, mərkəzi sinir 

sisteminin (MSS) fəaliyyətinə 

təsir edir 

(Трофимова, 2008). Bununla bərabər, MSS-in 

energetik mübadiləsində də böyük dəyişikliklər baş 

verir. Hipoksiya problemi fizioloqların və 

həkimlərin böyük maraq dairəsinə aid olmasına 

baxmayaraq, orqanizmin bətndaxili  keçirdiyi 

hipoksiyanın  sonrakı  təzahürləri, demək olar ki, 

öyrənilməyib (Граф, 2006). Oksigenin xeyli hissəsi 

baş beyində gedən biokimyəvi reaksiyalarda 

istifadə olunur və baş beyin oksigen çatışmazlığına, 

yəni hipоksiyaya çox həssasdır. Bu zaman MSS 

daha çox patoloji dəyişikliklərə  məruz qalır. Qeyd 

etmək vacibdir ki, hipоksiya postnatal inkişafın 

bütün mərhələlərində MSS-də mühüm fizioiloji, 

biokimyəvi və morfoloji dəyişikliklərlə  nəticələnir 

(Анохина  и  Буравкова, 2010; Трофимова  и  др., 

2010; Semenza et al. 2006).  

Son illərin elmi ədəbiyyatında hipoksiya və 

qlükoza mübadiləsini kataliz edən fermentlər 

arasında olan asılılığı  aşkar edən və öyrənən işlər 

çox məhdud saydadır. Məlumdur ki, oksigenin 

azlığı hüceyrələrdə qlükozanın tam parçalanmasına 

(üç karbon turşuları tsiklində) imkan vermir və onu 

toxumalarda  əmələ  gələn piruvatı laktata çevirir 

(Luc and Pierre, 2003; Mazurek et al. 2001). Bunun 

nəticəsində hüceyrənin daxilində pH azalır, yəni 

asidoz baş verir və biokimyəvi proseslərin 

tənzimlənməsi pozulur. Deyilənlər bu problemin nə 

dərəcədə vacib və aktual olduğunu təsdiq edir 

(Баба-заде, 2012; Rəşidova, 2011). 

Bu tədqiqat işində biz prenatal ontogenezin 

mayalanma dövründə  və 14 - 17 günlərində 

hipoksemik hipoksiyaya məruz qalmiş 

ağ 

siçovullarda postnatal ontogenezin erkən (17-və 30-

günlük) və cinsi yetkinlik dövründə (90-günlük) baş 

beynin müxtəlif strukturlarının toxuma, sitozol və 

mitoxondri subhüceyrə səviyyələrində piruvatkinaza 

(PK;  АТF: piruvate phosphotransferase;  ЕК 

2.7.1.40) fermentinin fəallığının dəyişmə 

dinamikasının bir sıra göstəricilərdən asılılığını aşkar 

və müqayisəli analiz etməyi qarşımıza məqsəd 

qoymuşduq.  

 

 

TƏDQIQATIN MATERIAL VƏ METODLARI 

 

Tədqiqatlar Avropa elm fondu və heyvanlara 

qarşı humanist münasibət haqqında Helsinki 

bəyannaməsinin tövsiyə etdikləri prinsip və 

normativ sənədlər əsasında 3 yaş dövrünə aid (17-, 

30- və 90-günlük) ağ siçovullar üzərində 

aparılmışdır. Təcrübə heyvanları prenatal 

ontogenezin mayalanma dövründə  və 14 - 17 

günlərində hipoksiyaya məruz qalmış - xüsusi 

kamerada hər gün 20 dəqiqə olmaqla 5 gün ərzində  

95% azot və 5% oksigen qaz qarışığı ilə  nəfəs 

almışlar. Hipokiyaya məruz qaldıqdan sonra 

Prenatal Ontogenezin İki Mərhələsində 

60 

postnatal ontogenezin 17, 30 və 90 günlərində 

dekapitasiya edilmiş, onların hipotalamus, beyincik, 

sensomotor, orbital və limbik qabıqlarının toxuma 

və subhüceyrə fraksiyalarında PK-nın ümumi və 

xüsusi fəallığı öyrənilmiş, zülalın miqdarı  təyin 

edilmişdir (Лакин, 1990; Прохорова, 1982; 

 

Светухина,1968; Bergmeyer, 1975; Осадчая, 

1999). Baş beyin nahiyələrinin toxumaları 1:9 

nisbətində  0,2M tris-HCl buferi (pH 7,4); 1mM 

EDTA; 0,25M saxaroza tərkibli mühitdə  

homogenizasiya edilmiş  və 10 dəq.  ərzində 1000g 

rejimində K-24 markalı (Almaniya) refrijeratorlu 

sentrifuqada  sentrifuqasiya edilmişdir. Alınan 

çöküntüdə qalmış tam dağılmamış hüceyrələr, 

nüvələr, toxuma qırıntıları xaric edilir. Supernatant 

11000-14000 g-da 20 dəqiqə 

ərzındə 

sentrifuqalaşdırılır. Supernatantda  sitozol mayesi, 

çöküntüdə isə mitoxondri kütləsi alınır. Sitozol 

mayesi 100000g-da, 1,5-2,0 saat ərzində 

differensial sentrifuqalaşma üsulu ilə “VAC-25”-də 

(Almaniya) sentrifuqalaşdırıldıqdan sonra 

supernatantda alınır. Mitoxondri kütləsi 5 ml 0,32M 

saxaroza məhlulunda teflon dəstəciklə resuspenziya 

edildikdən sonra 14000g-da sentrifuqalaşdırılır. 

Supernatant xaric edilir, yuyulmuş mitoxondri 

kütləsi fermentin fəallığını  və zülalın qatılığını 

təyin etmək üçün istifadə olunur. PK fermentinin  

mitoxondridaxili maksimal fəallığını  aşkar etmək 

üçün ilk növbədə cisimləri dağıtmaq lazımdır. 

Adətən mitoxondriləri dağıtmaq ücün bir neçə 

üsuldan istifadə olunur: ultrasəs vasitəsilə, 

dondurmaq və sonra onun donunu açmaq və 

detergentlər ilə  təsir etmək. Biz tədqiqatlarımızda 

detergent təsirindən sonra dondurmaq və donunu 

açmaq üsulundan istifadə etmişik. 

Kontrol kimi vivarium şəraitində saxlanılmış 

və hipoksiyaya məruz qalmamış eyni yaşda olan 

heyvanlardan istifadə olunmuşdur. 

PK-nın aktivliyi H.U.Berqмеyеr (1973)  üsulu 

ilə LKB Ultralab-sisteminin reaksiya sürətinin 

analizatorunda (İsveç), ümumi zülalın miqdarı isə 

Louri üsulu ilə təyin olunmuşdur (Кочетов, 1980).  

 

 

TƏDQIQATIN NƏTICƏLƏRI VƏ ONLARIN  

MÜZAKIRƏSI 

 

Prenatal ontogenezdə hipoksiyaya məruz qalmış 

ağ siçovulların beyninin erkən 

postnatal        

ontogenezdə (17- və 30-günlük) və cinsi yetkinlik 

dövründə (90-günlük) baş beynin müxtəlif 

strukturlarının toxuma, sitozol və mitoxondri 

səviyyələrində piruvatkinaza  fermentinin fəallığının 

dinamikasının dəyişməsi təyin olunmuş  və sübut 

olunmişdur ki, heyvanların beyninin müxtəlif 

strukturlarının toxuma, sitozol və mitoxondri 

səviyyələrində piruvatkinaza fermentinin ümumi və 

xüsusi fəallığı dəyişilir.  

Aparılan tədqiqatların nəticələri göstərdi ki, 

mayalanma dövründə prenatal hipoksiyаya məruz 

qalmış heyvanların beyninin müxtəlif 

strukturlarında toxuma, sitozol və mitoxondri 

səviyyələrində piruvatkinaza fermentinin ümumi və 

xüsusi fəallığı heç də  həmişə birmənalı  dəyişmir. 

Onun heyvanın yaşından, tədqiq olunan baş beyin 

nahiyəsindən və subhüceyrə fraksiyasının 

səviyyəsindən asılı olduğu aşkar edilmişdir (Cədvəl 

1 və 2).  

Belə  ki,    bu  cədvəllərdən göründüyü kimi, 

təcrübi qrupdan olan 17-günlük  siçovullarda baş 

beyin strukturlarının toxumasında PK-fermentinin 

göstəriciləri hər bir tədqiq  olunan nahiyədə kontrol 

səviyyəsində olmuş, lakin xüsusi fəallığı  təxminən 

4-8 dəfə azdır, və  hətta hipotalamusda öz kritik 

göstəricisinə çatır və kontrola nisbətən bu 

dəyişiklik yalnız 6% təşkil edir (<0.001).  

30-günlük siçovullarda 17-günlük 

siçovullardan fərqli olaraq hər bir tədqiq olunan 

nahiyədə PK-fermentinin  istər ümumi, istər xüsusi 

aktivliyi kontrola nisbətən toxumada 1.3-4.4 dəfə 

yüksəlir. Beyincikdə PK-nın xüsusi fəallığının 

göstəricisi istisna təşkil etmiş  və kontrola nisbətən 

18% (<0.001) olmuşdur. 

90-günlük siçovullarda PK-nın aktivliyi 

nahiyədən asılı olaraq heç də birmənalı  dəyişmir: 

orbital və sensomotor qabıqlarda  ümumi fəallıq 

1,7-3.0 dəfə yüksəldiyi halda, limbik qabıqda, 

hipotalamus və beyincikdə kontrolla müqayisədə 

fərq etibarsız olmuşdur (>0.05). Xüsusi fəallığının 

göstəricilərində belə bir mənzərə alınırdı: orbital 

qabıqda 2,7 dəfə yüksələn zaman, qalan 

nahiyələrdə kontrola nisbətən azalma müşahidə 

olunurdu (<0.01). 

Mitoxondri səviyyəsində 17-günlük 

siçovullarda PK-nın fəallığı  hər bir nahiyədə 

kontrol göstəricilərindən 3.0-5.0 dəfə, 30-günlük 

siçovullarda 1.3-12.5 dəfə, 90-günlüklərdə isə 2.0-

7.4 dəfə artmış, yaxud kontrol səviyyəsində idi 

(<0.01; <0.001). Xüsusi fəallıq isə 30-günlük 

siçovullarda 3-4 dəfə azalmış (<0.001), 90- 

günlüklərdə isə1.3-3.0 dəfə kontrola nisbətən 

yüksəlmiş, orbital qabıq istisna olmaqla – burada 

25% kontrola nisbətən azalmışdır(>0.05). 

Sitozol  subhüceyrə fraksiyasında 17-günlük 

siçovullarda  PK-nın ümumi aktivliyi hər bir nahiyədə 

azalmış (<0.05;<0.001), lakin postnatal dövrü 

uzandıqca artması müşahidə olunur. Xüsusi fəallıq isə 

17-günlük siçovullarda 2.4-4.0 yüksələn zaman, 30- 

və 90-günlərdə kontrola nisbətən azalması müşahidə 

olunur (<0.05; >0.05) (cədvəl 1, 2). 

Prenatal ontogenezin 14-17 günlərində hipok-

siyaya məruz qalmış  ağ siçovulların baş beyninin 

müxtəlif strukturlarının - hipotalamus, beyincik, 

sensomotor, orbital və limbik qabıqların toxuma, 

R

əş

idov

a v

ə A

ğayev

 

61 

C

ədv

əl 1

. M

ay

al

anm

a döv

rü

nd

ə hi

poksi

yay

a 

m

əruz qalm

ış

 a

ğ siçovu

llar

ın b

aş

 bey

ni

ni

n m

üxt

əl

if

 nahi

yə

lə

ri

ni

n,

 to

xum

a, m

it

oxo

nd

ri

 v

ə sito

zo

l su

bfrak

siyalar

ında piruvat

kinaza (PK) 

ferm

en

tin

in

 üm

um

i f

əall

ığ

ı (

µ

M N

ADH

/1

 q t

əz

ə b

eyin toxu

m

as

ın

ın ç

əki

si

nə

/1

 d

əq, 

λ=

340

 nm

, 2

5°C

,  

M

±m

, n=6)

 

Beyin 

nahiy

ə- 

lə

ri 

Göst

ə-

ric

il

ər 

 

toxuma mitoxondri 

sito

zo

l 

17 gün 

30gün 

90 gün 

17 gün 

30 gün 

90 gün 

17 gün 

30 gün 

90 gün 

kon-

trol 

tə

c-rü

bə

 kon-tr

ol 

tə

c-rü

bə

kon-tr

ol

tə

c-rü

bə

kon-tr

ol

tə

c-rü

bə

kon-

trol 

tə

c-rü

bə

kon-tr

ol

tə

c-rü

bə

kon-tr

ol

tə

c-rü

bə

kon-tr

ol

tə

c-rü

bə

kon-tr

ol t

əc-rü

bə

 

orbital 

qab

ıq 

M 

±m 

0,195

 

±0,01 

0,318

 

±0.03 

0,211

 

±0,02 

0,627

 

±0.04 

0,131

 

±0,01 

0,641

 

±0.05 

1,141

 

±0,11 

0,382

 

±0.03 

0,598

 

±0,06 

1,245

 

±0.12 

0,386

 

±0,04 

2,867

 

±0.26 

0,623

 

±0,04 

0,427

 

±0.04 

0,486

 

±0,03 

2,463

 

±0.22 

2,381

 

±0,24 

3,040

 

±0.27 

P 

 

<0.05

 

 

<0.001

  

<0.001

 

 

<0.001

 

 

<0.01

 

 

<0.001

 

 

<0.05

 

 <0.001

  

>0.05

 

% 

 

163 

 

297 

 

489 

 

34 

 

208 

 743  

69 

 

507 

 

128 

sensor 

motor 

qab

ıq 

M 

±m 

0,309

 

±0,03 

0,323

 

±0.03 

0,153

 

±0,02 

0,659

 

±0.05 

0,323

 

±0,02 

0,541

 

±0.04 

0,999

 

±0,11 

0,359

 

±0.02 

0,854

 

±0,08 

1,272

 

±0.09 

0,42

 

±0,05 

1,622

 

±0.13 

0,599

 

±0,04 

0,414

 

±0.03 

0,516

 

±0,04 

2,358

 

±0.17 

2,517

 

±0,28 

3,035

 

±0.25 

P 

 

>0.05

 

 

<0.001

  

<0.001

 

 

<0.001

 

 

<0.05

 

 

<0.001

 

 

<0.05

 

 <0.001

  

>0.05

 

% 

 

105 

 

431 

 

167 

 

36 

 

149 

 386  

69 

 

457 

 

121 

limbik 

qab

ıq 

M 

±m 

0,249

 

±0,02 

0,291

 

±0.02 

0,243

 

±0,03 

0,541

 

±0.04 

0,545

 

±0,04 

0,536

 

±0.04 

1,299

 

±0,13 

0,401

 

±0.03 

0,743

 

±0,05 

1,032

 

±0.10 

1,022

 

±0,08 

2,495

 

±0.21 

0,650

 

±0,05 

0,454

 

±0.04 

0,555

 

±0,04 

2,499

 

±0.14 

2,595

 

±0,18 

3,158

 

±0.27 

P 

 

>0.05

 

 

<0.001

  

>0.05

 

 

<0.001

 

 

>0.05

 

 

<0.001

 

 

<0.05

 

 <0.001

  

>0.05

 

% 

 

117 

 

223 

 

98 

 

31 

 

139 

 244  

70 

 

450 

 

122 

hipota- 

lamus 

M 

±m 

0,214

 

±0,02 

0,209

 

±0.01 

0,182

 

±0,02 

0,704

 

±0.06 

0,318

 

±0,03 

0,404

 

±0.03 

0,886

 

±0,07 

0,349

 

±0.02 

0,82

 

±0,06 

0,845

 

±0.08 

0,329

 

±0,03 

1,141

 

±0.09 

0,891

 

±0,08 

0,204

 

±0.01 

0,418

 

±0,03 

2,040

 

±0.15 

2,513

 

±0,22 

2,508

 

±0.22 

P 

 

>0.05

 

 

<0.001

  

>0.05

 

 

<0.001

 

 

>0.05

 

 

<0.001

 

 

<0.001

 

 <0.001

  

>0.05

 

% 

 

98  

387 

 127 

 

39 

 

103 

 

347 

 

23 

 

488 

 

99 

be

yi

n- 

cik

 

M 

±m 

0,196

 

±0,02 

0,164

 

±0.01 

0,132

 

±0,02 

0,495

 

±0.03 

0,366

 

±0,03 

0,427

 

±0.04 

0,863

 

±0,08 

0,167

 

±0.01 

0,164

 

±0,02 

0,418

 

±0.03 

0,502

 

±0,03 

0,977

 

±0.08 

0,922

 

±0,08 

0,486

 

±0.03 

0,633

 

±0,05 

2,258

 

±0.19 

1,922

 

±0,11 

3,999

 

±0.30 

P 

 

>0.05

 

 

<0.001

 

 

>0.05

 

 

<0.001

  <0.001

 

 

<0.01

 

 

<0.01

 

 

<0.01

 

 

<0.001

 

% 

 

84  

375 

 117 

 

19 

 

255 

 

195 

 

53 

 

357 

 

208 

 

61

Rəşidova və Ağayev

 

 

Prenatal Ont

ogenezin 

İki M

ərh

əl

əsind

ə 

62 

 

C

ədv

əl 2

. M

ay

al

anm

a döv

rü

nd

ə hi

poksi

yay

a 

m

əruz qalm

ış

 a

ğ siçovu

llar

ın b

aş

 bey

ni

ni

n m

üxt

əl

if

 nahi

yə

lə

ri

ni

n,

 to

xum

a, m

it

oxo

nd

ri

 v

ə sito

zo

l su

bfrak

siyalar

ında piruvat

kinaza (PK) 

ferm

en

tin

in

 x

üsu

si 

fə

all

ığ

ı (

µ

M N

ADH

/1

 q

 tə

zə

 bey

in t

oxu

m

as

ın

ın ç

əki

si

nə

/1

 d

əq.,/

1 m

q z

ülala, 

λ=

34

0 nm

, 25°C

,  

M

±m

, n=6)

 

Beyin 

nahiy

ə-