Psixologik xizmat va uning samaradorligi

PSIXOLOGIK XIZMAT VA UNING SAMARADORLIGI PSIXOLOGIK XIZMAT VA UNING SAMARADORLIGI
Reja:
1. Psixologik xizmatning kelib chiqishi tariyxi
2. Ta’lim sohasida psixologik xizmat
3. Psixologik xizmat nazariyasi va amaliyotidagi zamonaviy tendensiyalar va muammolar
Foydalanilgan adabiyotar:

Psixologik xizmat AQShda 1800 yillardan boshlab rivojlana boshladi.AQShning birinchi amaliyotchi psixologlari o`z-o`zini tarbiyalash muammosini o`rgangan eksperimental psixologlar edilar. Amerika maktablarida aqliy taraqqiyot koeffitsientini aniqlash keng tarqalib, keyinchalik "Gaydens" xizmatining rivojlanishiga olib keldi.

Fransuz maktab psixologiyasining otasi Alfred Bine bo`lib, u bu sohada 1894 yildan ish boshlagan. 1905 yilda Fransiya ta'lim vazirligi Binega umumiy dastur bo`yicha o`qiy olmaydigan bolalarni tekshirish muammosi bilan murojaat qiladi va shu tariqa aqliy taraqqiyotda orqada qolgan bolalarni ajratadigan Bine-Simon testi yaratildi. 1909 yilda Fransiyada maktab psixologik xizmati tashkil etiladi. 1970 yilda Fransiyada psixologik-pedagogik yordam guruhlari psixologik xizmatning asosiy turini tashkil etdi1. Bunday guruhlar maktab psixologiyasi bo`yicha bir mutaxassis, ta'lim psixologiyasi bo`yicha bir mutaxassis, psixomotor rivojlanish bo`yicha bir mutaxassisni o`z ichiga oladi. Bunday brigada 800-1000 o`quvchiga xizmat qiladi, bir maktabda joylashib, bir necha maktabga xizmat qilishi mumkin.
1985 yilda Fransiya pedagog-psixologlarining funktsiyalari aniqlab berildi. Pedagog-psixolog shaxsning har tomonlama rivojlanishi uchun qo`lidan kelganbarcha ishlarni qilishi kerak, bunda u bu ishlarga o`qituvchilarni va ota-onalarni ham jalb etishi mumkin. Pedagogik psixolog o`z ishida lozim topsa, maktab va oila tarbiyasiga qarshi chiqishi mumkin, deb maxsus ta'kidlangan.
Ko`pchilik Sharqiy Yevropa mamlakatlarida maktab psixologik xizmati tuman yoki viloyat psixologik-pedagogik markazlari shaklida tashkil etilgan. Masalan, 1980 yilda Chexoslavakiyada tarbiya masalalari bo`yicha modda maktab to`g`risidagi qonunga kiritildi. Psixologik xizmatning asosiy mazmuni – sog`lom shaxsning o`sishini ta'minlash, shaxs rivojlanishidagi turli qiyinchiliklarni korreksiya qilish, kasb tanlash muammolaridir. Chexoslavakiyadagi psixolog maslahatchining asosiy funktsiyasi psixodiagnostik faoliyatdan iboratdir.
Sobiq sovet psixologiyasida bolalar tarbiyasi va ta'limida psixologiyadanfoydalanish borasida urinishlar pedologiya doirasida vujudga keldi. Pedologiya rivojlanayotgan va o`sayotgan shaxsning barcha biologik va ijtimoiy xususiyatlarini qamrab oluvchi fandir. 1936 yilda pedologik qarashlarni to`xtatish haqida qaror qabul qilindi, shu bilan birga rus psixologlari amalga oshirayotgan bola psixologiyasidagi ijobiy izlanishlar ham to`xtab qoldi. Faqat 60 yillarning oxiriga kelib, psixologlarning maktab ishida amaliy ishtirok etishi qayta tiklandi.
Sobiq Sovet Ittifoqida birinchi bo`lib Estoniyada 1975 yilda maktabda psixologik xizmat tashkil etildi (rahbari X.I.Liymets, Yu.L.Sierd bo`lib, tarbiyasi qiyin o`smirlar uchun maxsus maktablarda ish olib bordilar). Rossiyada 1982 yilda maktablarda psixolog shtati ochildi. Rossiyada I.V.Dubrovina psixologik xizmatning rivojlanishiga ulkan ulush qo`shgan, u ushbu mavzuda doktorlik dissertasiyasini yoqlagan va bir qancha asarlar muallifidir.1984 yilda Moskvada sobiq sovet ittifoqida sovet ittifoqida psixologiya institutida "SSSRda psixologik xizmat muammolari bo`yicha I umumittifoq anjumani bo`lib o`tdi. Anjumanda maktabda psixologik xizmat sektsiyasi ham ish olib bordi.
Psixologik xizmatning respublikamizdagi holati. Psixologik xizmat-ijtimoiy psixologik muammo sifatida talqin qilinar ekan, barcha rivojlangan mamlakatlardagi kabi, O`zbekistonda ham mazkur psixologik xizmat muammosining qay tariqa va qanday ilmiy-tashkiliy asoslarda bartaraf etilayotganligini o`rganish, tahlil qilish va talqin qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, Respublikada psixologik xizmatga oid olib borilayotgan nazariy-ilmiy va amaliy-uslubiy tadqiqotlar ko`lamiga ma'lum tartibda baho bermay turib, O`zbekistonda psixologik xizmatni yanada takomillashtirish va rivojlantirish masalasi haqida fikr mulohaza yuritib bo`lmaydi.
O`zbekistonda psixologik xizmat tarkib topishining dastlabki ildizlari va intihosi asrimizning 30-yillaridagi pedologiya fani va pedologik xizmat faoliyatlariga borib taqaladi. Mazkur yillarda ta'lim jarayonini tashkil etish va rivojlantirish o`quvchi va o`qituvchi faoliyati bilan bog`liq psixologik omillarga asoslangan va bu talaygina yaxshi natijalar ham bergan. Biroq, afsuski, o`sha davrda sobiq ittifoq mafkurasi va xalq ta'limi o`rtasida paydo bo`lgan ayrim ob'ektiv va sub'ektiv ziddiyatlar oqimi umumta'lim maktablari uchun muhim ahamiyat kasb etgan pedologik xizmat ildiziga bolta urdi va uni rasmiy tarzda yo`qqa chiqardi. Natijada, pedagogik psixologiya yo`li bilan bajariladigan barcha ishlar maktabda faqat pedagogik yondashuvlar asosidagina amalga oshirildi. Shunday bo`lsa-da, O`zbekistondagi umumta'lim tizimi bilan bog`liq izlanishlar va tadqiqotlar to`xtab qolgani yo`q. Ayniqsa, P. I. Ivanov, V. E. Chudnovskiy, M.G. Davletshin, M. Vohidovlar tomonidan ishlab chiqilgan qator ilmiy va metodik tavsiyalar maktabda psixologik xizmat tatbiqini yaratish uchun ma'lum darajada asos bo`lib keldi. Binobarin, 70-80-yillarda Toshkent Davlat Universiteti psixologiya kafedrasi olimlari tomonidan ijtimoiy psixologik tadqiqotlarning hayotga tatbiqini amalga oshirish maqsadida talaygina mehnat jamoalarida psixologik xizmat tizimi joriy qilindi va Respublikamizda ilk bor qator mehnat va ishlab chiqarish jamoalarida inson va mehnat faoliyati, shaxs va shaxslararo munosabatlar, ishchi va rahbar, ruhiyat va rentabellik, rahbar va jamoa psixologiyasi bilan bog`liq ilmiy-amaliy ishlar olib borildi. Shuningdek, 60-70 yillarda O`zbekiston Pedagogik Fanlar Ilmiy Tekshirish instituti xodimlari P.P.Zimin, V.A.Tokareva, M.Sh.Rasuleva, M.Dadajonovlar tomonidan maktabda psixologik xizmat tatbiqini o`rganishga oid qator izlanishlar, amaliy tadbirlar olib borildi. Ayniqsa, 1966 yilda Chirchiq shahrida axloqiy tarbiyaga oid,1973 yilda Andijonda oilaviy tarbiyaga oid, Samarqandda taniqli psixolog N.A.Menchinskaya ishtirokida aqliy taraqqiyot muammolariga oid olib borilgan izlanishlarni alohida qayd etish mumkin.
1989 yilda O`zbekistonda amaliyotchi psixologlarning yetishmasligi sababli Nizomiy nomli TDPIda amaliyotchi psixologlar tayyorlash fakulteti ochildi. O`zbekistonda psixologik xizmatning rivojlanishida M.G.Davletshin, E.G`.G`oziev, B.R.Qodirov, G`.B.Shoumarov, V.M.Karimova, Sh.R.Baratov,E.N.Sattarov, F.S.Ismagilova, Z.T.Nishanova, N.S.Safaev, F.I.Haydarov, S.X.Jalilova va boshqalar hissa qo`shganlar. 1998 yilda Sh.R.Baratov "Ta'lim tizimida va ishlab chiqarishda psixologik xizmatni tashkil etishning psixologik xususiyatlari" mavzusida doktorlik dissertasiyasini yoqlagan.

1.2 TA’LIM SOHASIDA PSIXOLOGIK XIZMAT

Ma'lumki, psixologiya fanida aynan psixologik xizmat muammosiga bag`ishlangan va uning barcha yo`nalishlarini batafsil bayon etishga qodir ilmiy adabiyotlar yetarli bo`lmasa-da, bugungi kunda fan olamida va jamiyat taraqqiyotida psixologik xizmat muammosining zarurligini ko`rsata oluvchi va uning "metodologik ildizlarini" asoslab bera oluvchi ilmiy tadqiqodlarni alohida qayd etish mumkin2.
Mazkur adabiyotlarni tahlil qilar ekanmiz, ulardagi psixologik xizmat metodologiyasiga taalluqli ayrim umumiy jihatlarni ijtimoiy psixologiya fani nuqtai nazaridan tadqiq qilishimizga to`g`ri keladi.
Chunonchi, barcha tadqiqotchilar ham ijtimoiy psixologiyaning metodologik tamoyillariga amal qilgan holda psixologik xizmat uchun muhim bo`lgan u yoki bu jihatni nazariy-ilmiy tarzda asoslab beradilar. Bular ichida psixologik xizmatning muvaffaqiyatli tashkil etilishi uchun muhim nazariy-ilmiy ahamiyat kasb etuvchi ijtimoiy psixologik vazifalarni aniqlashga qaratilgan tadqiqotlarni (G.M.Andreeva, B.D.Parigin, T.V.Snigireva, A.V.Filippov, P.N.Shixirev, V.A.Yadov) ta'kidlash joiz. O`zbekistonlik psixologlardan M.G.Davletshin, V.M.Karimova, B.R.Qodirov, G`.B.Shoumarov, E.G`.G`oziev, Sh. R.Baratovlarni alohida qayd etish mumkin. Bu esa psixologik xizmatning bugungi kundagi ayrim dolzarb jihatlari, muammolari va uning yechimlari haqida o`ylashga, fikr mulohaza yuritishga va vazifalarni belgilab olishga nazariy-ilmiy va metodologik manba sifatida yordam beradi, deb o`ylaymiz. Ijtimoiy psixologiya metodologiyasi, tamoyillari va vazifalarini belgilashga qaratilgan tadqiqotlar mazmunida psixologik xizmat muammosining ham ma'lum ma'noda yashirinib yotganligini ko`ramiz.
Gap shundaki, har bir fanning rivojlanishi yangi dalillar asosida ilmiy yo`nalishni ochib beruvchi metodik qurilmalarning tuzilishi bilan bevosita bog`liqdir. Chunki, aniq metodologiya bo`lmagan sohada aniq amaliy natijalar ham bo`lmaydi. Zero, ijtimoiy psixologiya fanining yana bir muhim yangi vazifasi psixologik xizmat metodologiyasi bilan bog`liq nazariy, amaliy va empiric yo`nalishdagi tadqiqotlar ko`lamini belgilashning bugungi kungacha nechog`lik hal qilinayotganligini tahlil qilishga to`g`ri keladi. Bu borada psixologiya olamida hanuzgacha mukammal tarzda ishlab chiqilgan, rasmiy tarzda tan olingan yagona ilmiy yo`nalish yoki kontseptsiyaning qabul qilinmaganligi ayon bo`lsa-da, ilg`or g`arb psixologlari, Markaziy hamdo`stlik Davlatlari psixologlari, O`zbekiston psixologlari tomonidan olib borilgan va olib borilayotgan (eksperimental izlanishlarga yo`l ochib berilayotgan) fan olami uchun o`ziga xos salohiyatga va nufuzga ega bo`lgan tadqiqotlar mavjudki, ular qaysidir jihati bilan psixologik xizmat modeli, uning psixologik himoya vositasi sifatidagi mohiyati, ahamiyati hamda ijtimoiy istiqbollari haqidagi ilmiy-amaliy tasavvurlarimizni shakllantirishga asos bo`lib xizmat qilishi mumkin. Ilmiy adabiyotlardan bizga ma'lum bo`lishicha ijtimoiy psixologik xizmat metodologiyasining umumiy yo`nalishlari G`arb ijtimoiy psixologiya namoyondalari tadqiqotlarini quyidagicha izohlash mumkin: ahamiyat kasb etadi. Maslouning fikricha, insonning barcha tug`ma potentsial imkoniyatlari faqatgina ijtimoiy shart-sharoitning yaratilishi bilan ro`yobga chiqishi va kamol topishi mumkin. Albatta, mazkur fikrlarning nechog`lik haqiqat ekanligini bugungi kunda har bir insonning o`ziga xos va uning ijtimoiy taraqqiyotini ta'minlashga xizmat qiluvchi imkoniyatlari ko`lamini o`rganish hamda tarbiyalashni asosiy vazifa qilib olgan psixologik xizmatning tashkil etilishini muntazam kuzatishlarimiz natijalari tasdiqlab turibdi.
A.Maslou fan olamida o`ziga xos "motivatsion tizimning ierarxik modeli"ni yaratdiki, unga muvofiq individ xulq-atvoridagi ijtimoiy jihatdan muhim bo`lgan yuqori ehtiyojlarning yo`nalishi quyi extiyojlarning qay tariqa qondirilishi asosidagina tarkib topishi mumkin. Bu jarayon quyidagi tartibga ega.
Darhaqiqat, mazkur ierarxik tizim motivatsiyaning ilmiy jihatdan asoslab berilishi birinchidan, ijtimoiy psixologiyadagi ehtiyojlar va motivlar bilan bog`liq qator tadqiqotlarga hamohang bo`lsa, ikkinchidan, mazkur yo`nalishdagi psixologik xizmat metodologiyasini yaratish uchun alohida istiqbolga ega.Chunki, psixologik xizmatda insonning ijtimoiy ehtiyojlari muammosi ilmiy jihatdan to`g`ri talqin qilinishi va to`g`ri yo`naltirilishi lozim. Bu borada qator taniqli sotsiolog, psixolog va faylasuflar tomonidan e'tirof etilgan ilmiy mulohazalarga tayanish mumkin. Masalan, D.N.Uznadzening "... ehtiyoj tushunchasi ... tirik organizm uchun zarur bo`lgan va ayni paytda qo`lga kiritilmagan barcha narsalarga taalluqli" va M.S.Kagan, A.V.Margulis, E.M. Etkindlarning "ehtiyoj – kerakli narsalarning yetishmaslik oqibati", V.A.Yadovning "ehtiyoj – inson shaxsi va organizm faoliyati uchun kerak bo`lgan zarurat hamda yetishmovchilik mahsuli", L.I.Bojovichning "ehtiyoj – individ organizmi va u shaxs taraqqiyoti uchun muhim bo`lgan zarurat"3, A.V.Petrovskiyning "ehtiyoj – jonli mavjudot hayot kechirishining konkret shart-sharoitlariga uning qaramligini ifoda etuvchi va bu shart-sharoitlarga nisbatan uning faolligini vujudga keltiruvchi holat" kabi fikrlari shaxs taraqqiyotini ta'minlash yo`lida ehtiyojlarning biologik va ijtimoiy uyg`unligini hisobga olgan holda psixologik xizmatning navbatdagi vazifalarini belgilash imkonini beradi.
Psixologik xizmat metodologiyasini yaratishda insonning hissiy holatini tushunish va uning o`z mehnati mahsullaridan ijtimoiy qoniqish jarayonini tahlil qilish, rivojlantirishga bag`ishlangan ayrim tadqiqotlarning o`rni hamda istiqboliga ham alohida e'tiborni qaratish lozim. Masalan, F.Xersberg va uning izdoshlari tomonidan mehnat faoliyatini tashkil etishdagi emotsiogen farqlanish mexanizmlari tadqiq qilindi. Mazkur izlanish mahsuliga ko`ra mehnat faoliyatini tashkil etishda ijodiylik, mustaqillik, o`z-o`zini bilish, rivojlantirishga qaratilgan tadbirlarga e'tibor berilsa, shaxs faoliyati unumdorligiga ijobiy ta'sir etuvchi hissiy kechinmalarni va aksincha, faqat texnik jarayondangina iborat bo`lgan mehnat sharoiti yaratilsa, shaxs faolligiga salbiy ta'sir etuvchi hissiy kechinmalarning namoyon etilishi kuzatiladi.
Darhaqiqat, faoliyatning bajarilishiga nisbatan ijobiy-hissiy kechinmalar shakllantirilmas ekan, faoliyat mahsuli ham insonning o`z faoliyatidan ijtimoiy ma'nodagi qoniqishi ham nihoyatda past saviyada bo`ladi. Psixologik xizmat esa, bizningcha, xuddi ana shu yerda o`z ta'sirini, ya'ni faoliyatdan ijtimoiy qoniqish jarayonini ma'lum darajada yuqori saviyaga ko`tara olish san'atini ko`rsatishi lozim.
Ishchi xodimlarning mehnatdan qoniqish muammosi ustida olib borilgan ayrim tadqiqotlar natijasi psixologik xizmatning metodologik modelini loyihalashtirishga xizmat qilsa ajab emas.
Masalan, sobiq sovet psixologiyasi olimlari (N.F.Naumova, A.G.Zdravomislov, V.A.Yadov, V.P.Rojin, T.P.Bogdanova, E.A.Klimov, T.A.Kitvel) mehnatdan qoniqish jarayonini shaxsning munosabatlari motivlari, o`z-o`zini baholash ustanovkasi kabi ijtimoiy psixologik mezonlar bilan belgilanishini tavsiya etadilar va buni o`zlarining qator empirik tadqiqotlarida asoslab beradilar. G`arb ijtimoiy psixologiya olamida, ayniqsa Amerika psixologlari nazdida esa mehnatdan qoniqish "qator ijtimoiy ustanovkalarning o`zaro bir-biriga chambarchas bog`liqligi", "mehnat jarayonini sub'ektiv baholash bilan bog`liq emotsional holatlarning namoyon bo`lishi" sifatida talqin qilinadi va mehnat faoliyatining ijtimoiy qimmatini oshirishga qaratilgan psixologik xizmat uchun muhim ilmiy-amaliy tavsiyalar beriladi. "Mehnatdan qoniqish"ni ijtimoiy psixologik jarayon sifatida tadqiq qilgan ayrim psixologik tadqiqotlarni psixologik xizmatning metodologik vazifalaridan kelib chiqqan holda qayd etishimiz mumkin. Binobarin, vengriyalik psixologlar I.Balint va M.Muraning tadqiqotlarida psixologik xizmat vazifasini aniqlashga qaratilgan shaxslarning o`z ishidan qoniqishini ta'minlash va o`z ishidan (ya'ni o`z faoliyatidan) qoniqmaslik holatini bartaraf etish yo`llari ko`rsatiladi. Shuningdek, bu olimlarning ilmiy talqinicha, har bir ishchi-xodimning o`z ishidan qoniqishi uning kayfiyatini, faolligini ta'minlasa, ishdan qoniqmaslik esa korxonada yuz beruvchi ayrim favqulotda baxtsiz hodisalarning kelib chiqishiga sabab bo`ladi.
Psixologik xizmat metodologiyasi uchun individual psixologik farqlanish nazariyasining yaratilishini va bu borada o`nlab yirik tadqiqotlarning mavjudligini muhim manbalardan biri sifatida hech mubolag`asiz e'tirof etish mumkin. Differentsial psixologiyaning mahsuli bo`lgan bu yo`nalish, dastavval, nemis psixologi V.Shtern nomi bilan bevosita bog`liqdir. U o`zining 1901-yilda yozgan "Individual farqlanish psixologiyasi haqida" nomli asarida har bir individning o`ziga xos psixologik olami mavjudligini eksperimental tarzda tadqiq qiladi. F.Gal'ton, A.Bine, F.Lazurskiy, R.Kettell kabi olimlar bu sohada yangi bir yo`nalishni kashf qildilar. Shundan so`ng differentsial psixologiya har bir individ yoki guruhdagi qiziqishlar, ustanovkalar, hissiy qo`zg`alishlarni o`lchash va farqlash ob'ekti sifatida maydonga chiqdi.
Psixologik xizmat metodologiyasi uchun ahamiyatli tomoni shundaki, har bir individ yoki shaxsning o`zigagina xos psixologik parametrlarini aniqlash va tegishli ilmiy mulohaza yurita olishga xizmat qiluvchi kompleks testlar, usullar, metodikalar majmuasi yaratildi4.
Binobarin, chet el ilg`or psixologiyasida psixologik xizmat metodologiyasi uchun muhim o`rin tutuvchi quyidagi yo`nalishlarga asos solindi:
1) Ch.Spirmen tomonidan "ikki omil" nazariyasi yaratildi. Bu nazariyaga muvofiq insonning har bir faoliyatida barcha faoliyatlar uchun umumiy bo`lgan (1- omil) va aynan mazkur faoliyatga mos bo`lgan (2-omil) barcha xususiyatlar o`zaro bog`liqlikda tadqiq qilinadi. Tadqiqotchi ushbu omillarning inson va faoliyat uyg`unligini ta'minlash uchun zarur bo`lgan psixologik mohiyati va mazmunini ochib beradi.
2) L.Terstoun, Dj.Gilford tomonidan yaratilgan "Multifaktor" nazariyasiga binoan birlamchi aqliy qobiliyatlar (idrok tezligi, xotira assotsiatsiyalari va hokazo) ning har bir individdagi tarkib topganlik ko`lami tadqiq qilindi va shu asosda har bir shaxs faoliyatiga alohida yondashuvni taqozo etuvchi psixologik xizmatning metodologik tamoyillari ishlab chiqildi. Umuman, psixologiyada individual farqlanishning 56 xil yo`nalishidagi tipi ma'lum va mashhur. Masalan, ob'ektiv va sub'ektiv tip (dastavval, A.Bine tajribalarida qayd etilgan) fikrlovchi faol tip (A.M.Djordantu bo`yicha), ratsionalistlar va empiriklar (U.Djems tadqiqotlari bo`yicha) "chuqur-tor" va "mayda-keng" tip, (G.Gross ma'lumotlari bo`yicha), nazariy, iqtisodiy, estetik, ijtimoiy, siyosiy, diniy tiplar (E.Shpranger tadqiqotlari bo`yicha); shizotimik va tsiklotimik tiplar (E.Krechmer tadqiqotlari bo`yicha); visserotonik, somatomik, serebrotonik tiplar (U.Sheldon bo`yicha); ekstrovert va introvert tiplar (K.T.Yung va G.Yu.Ayzenk ma'lumotlari bo`yicha) haqidagi empirik ma'lumotlarning qayd etilishi, shular jumlasidandir.
B.M.Teplov, V.S.Merlin, V.D.Nebilisin, E.A.Golubeva, B.R.Qodirov va ularning shogirdlari tomonidan olib borilgan empirik tadqiqotlar mazmuni ijtimoiy psixologiya psixologik xizmat uchun muhim bo`lgan har bir shaxsning (individning) tabiiy va tug`ma sifatlarini, oliy nerv faoliyatining o`ziga xos qobiliyat elementlarini va unga ta'sir etuvchi ta'lim-tarbiya, tashqi muhit va faoliyatning nechog`lik tashkil etilish jarayonini mukammal o`rganish va uni ijtimoiy maqsadlar asosida rivojlantirish yo`llarini belgilash uchun katta imkoniyat yaratdi. Mazkur imkoniyatlar avvalambor insondagi u yoki bu faoliyatni bajarishga bo`lgan iqtidor kurtaklarini o`rganishni va shu asosda shaxs faolligini kamol toptirish uchun asos sifatida xizmat qilishi mumkin.
Shunga muvofiq maxsus tadqiqotlar shuni tasdiqlayaptiki, faoliyatni muvaffaqiyatli tashkil etish uchun individual xususiyatlar, ayniqsa, har bir shaxs temperamenti hamda individual uslubiga ham bog`liq. Ayniqsa, mehnat va o`quv faoliyati jarayonida ushbu holatni kuzatish, tahlil qilish va rivojlantirish bilan bog`liq usullar majmuasining ishlab chiqilishi psixologik xizmatning muhim vazifasi ekanligidan dalolatdir.
Shaxs faoliyatiga individual yondashuv yo`nalishi bilan bog`liq psixologik xizmatning ma'lum metodologik tamoyillarini ilmiy-tadbiqiy jihatdan asoslab beruvchi olim N.S.Leytes ma'lumotlariga qaraganda, asab tizimi nisbatan kuchsiz bo`lgan kishilarda ko`pincha bir xildagi ishning bajarilishida ma'lum afzalliklar borligi aniqlangan, ularning yuqori sezgirligi ta'sirlanuvchanlik muvaffaqiyatini ta'minlaydi, lekin u yoki bu faoliyat jarayonidagi favqulotda va kuchli qo`zg`aluvchilar asosida namoyon bo`luvchi vaziyatlarda kuchsiz tipdagi kishilar aynan o`zlarining fiziologik xususiyatlariga ko`ra ishni uddalay olmay qolishlari mumkin.
Chunonchi, asab tizimi tipi ancha kuchli bo`lgan kishilar bir xil, ancha sust tipdagi kishilar esa boshqa xil vazifalarni bir muncha oson hal qiladilar. Asab tizimining kuchi bo`yicha farqlanadigan kishilar bir xildagi vazifani hal etishga ko`pincha har xil yo`llar bilan borishlari kerakligini N.S.Leytes o`z asarlarida har tomonlama asoslab berdiki, bu psixologik xizmatda hisobga olinishi mumkin bo`lgan muhim jarayondir. Zero, faoliyat unumdorligi insonning o`z potentsial imkoniyatlari ko`lamidan oqilona foydalanishning mahsulidir. E.A.Klimov, V.S.Merlin, V.M.Rusalov B.M.Teplov tadqiqotlarida ham shaxs temperamenti asosida uning mashg`ul bo`lgan u yoki bu faoliyatni muvaffaqiyatli bajarishdagi individual uslubning belgilanishi zarurligini ilmiy jihatdan asoslab beruvchi ma'lumotlar bor.
Umuman, yuqorida qayd etilgan olimlarning umumiy fikr-mulohazalariga ko`ra individual uslubning shaxsda darrov paydo bo`lmasligi, balki ko`pincha stixiyali tarzda (ya'ni, individual-hissiy asab sifatlari yordamida) paydo bo`lishi qayd etiladi. Demak, har bir shaxsga psixologik xizmat davomida o`z imkoniyatlari va faoliyat talabi uyg`unligini ta'minlash yo`llarini izlash asosida yondashilsa, mazkur shaxs faoliyatidagi individual uslubning tarkib topishi tobora rivojlanib, takomillashib boradi. Bu esa, o`z navbatida shaxs va jamiyatning ijtimoiy taraqqiyotiga ijobiy ta'sir etmay qolmaydi.
V.M.Rusalov tadqiqotlarida ijtimoiy psixologiya uchun muhim bo`lgan hamkorlik faoliyati muvaffaqiyati ma'lum jihatlari bilan individual uslub imkoniyatlariga ham bog`liq ekanligi qayd etilib, "xolerik" temperamentli kishi bilan sherik bo`lib ishlashga qaraganda" flegmatik" va" melanxolik" bilan birgalikda ishlash ancha samarali bo`lishi empirik ma'lumotlar asosida aniqlandi.
Demak, muassasadagi amaliy psixolog har bir shaxs faoliyati hamkorligini tashkil etish jarayonida ushbu imkoniyatlarni hisobga olishi orqali ijtimoiypsixologik yutuqlarga erishishi mumkin. Professorlar E.G`oziev, J.Ikromovlarning "XX asr va shaxs kamoloti" mavzusidagi ma'lumotlarida ham psixologik xizmat ko`rsatishda muhim ahamiyat kasb etuvchi individ, shaxs va sub'ekt taraqqiyotining tadqiqotida quyidagi holatlarga jiddiy e'tibor berish zarurligi uqtiriladi.
Darhaqiqat, har bir insonning o`z individual olamida sodir etilayotgan barcha ma'naviy, ruhiy kechinmalarini u yashab turgan jamiyat istiqbollariga mos tarzda tadqiq qilmay turib, shaxs va faoliyat, shaxs va jamiyat, shaxs va individuallik o`rtasidagi ijtimoiy mutanosiblikni ta'minlab bo`lmaydi. Zero, psixologik muhofaza vositasi sifatida tadqiq qilinayotgan ijtimoiy psixologik himoya falsafasi ham shuni taqozo etmoqda. Insonning individuallik darajasi yana shu bilan ifodalanadiki, undagi faoliyatning usullari va vositalari hech qachon tayyor holdagi barcha uchun bir xil umuminsoniy tajribalardan iborat bo`la olmaydi. Har bir inson o`z individual sifatlari va filogenezdagi xususiyatlari (ijtimoiy individuallashuvning shakllanishi) asosida ijtimoiy faollik taqozo etgan faoliyatning mustaqil sub'ektiga aylanib boradi. Bu bilan jamiyat har bir individning o`z hayotiy poydevori uchun muhim bo`lgan "g`isht"ni o`zi barpo etishida ijtimoiy shart-sharoit yaratib beradi. Bunday shart-sharoit esa har bir shaxsning umumiy va maxsus individual imkoniyatlari ko`lamini ijtimoiy-psixologik jihatdan tahlil qilish va tobora kamol toptira borish yo`llarini izlash asosidagina qaror toptirilishi mumkin. Shunga muvofiq, shaxs va faoliyat uyg`unligini ta'minlashga xizmat qiluvchi ijtimoiy psixologik muhofaza omili sifatida "muvaffaqiyatli individual uslub" omili va uni ifodalovchi 3 mezon :
1) faoliyat va sub'ektiv hissiy kechinmalar mutanosibligi;
2) faoliyat va individual imkoniyatlar mutanosibligi;
3) faoliyat va shaxsga qo`yilgan talablar mutanosibligi kabi sifatlar belgilandi va bu sifatlarning har bir shaxsda (o`quvchi yoki ishchi- xodimda) nechog`lik tarkib topa borayotganligini o`rganish, tahlil qilish vazifasini psixologik xizmatningasosiy yo`nalishlaridan biri sifatida qabul qilindi.
Shunday qilib, psixologik xizmatning metodologik asoslari sifatida talqin qilingan mazkur fikr-mulohazalar ijtimoiy psixologiya fanining quyidagi amaliytatbiqiy yo`nalishlariga bugungi kunning eng dolzarb muammolari sifatida qarashni taqozo etadi. Xuddi ana shu yo`nalishlar O`zbekistonda psixologik xizmatning bugungi holati va o`ziga xos istiqbollariga baho berishda ma'lum nazariy hamda metodologik manba sifatida xizmat qiladi.
1.2 PSIXOLOGIK XIZMAT NAZARIYASI VA AMALIYOTIDAGI ZAMONAVIY TENDENSIYALAR VA MUAMMOLAR

Transakt tahlil. (E.Bеrnning transakt tahlili )

E.Bеrn ildizi psixoanalizga taqaluvchi taniqli kontsеptsiyani yaratdi. Biroq E.Bеrn kontsеptsiyasi shaxsning o`zi va boshqalar bilan munosabatini dasturlovchi xulqatvor kognitiv sxеmalarini aniqlash va bеlgilashga urg`u qiluvchi ham psixodinamik, ham bixеviorial yondashuvlar, g`oyalar va tushunchalarni o`zida mujassam etgan.
Zamonaviy transakt tahlil – shaxs nazariyasini, kommunikatsiyalar nazariyasini, bolalar rivojlanish nazariyasini o`z ichiga oladi. Amaliyotda u alohida odamlar bilan ishlashdan tashqari er-xotin, oilalar va turli guruhlarni korrеktsiyalash tizimini tashkil etadi.
Bеrn bo`yicha shaxs tuzilishi(strukturasi) uch “Mеn” yoki “Ego-holatlar”ning mavjudligi bilan xaraktеrlanadi: “Ota yoki ona”, «Farzand», “Katta”. “Ota yoki ona” – shartlar, talab va ta’qiqlarning intеriorizatsiyalashgan ratsional mе’yorlari bilan namoyon bo`luvchi “Ego-holat”. “Ota yoki ona” – bu bolalikda ota-onadan yoki boshqa obro`li shaxslardan olingan ma’lumot bo`lib, o`z ichiga xulq-atvor qoidalarini, ijtimoiy mе’yorlarni, u yoki bu vaziyatda amalga oshirish mumkin bo`lgan va mumkin bo`lmagan mе’yor va ta’qiqlardir. Ota-ona ta’siri ikki yo`nalishda amalga oshadi: birinchisi, “Mеndеk qil” shiori ostida olib boriluvchi bеvosita yoki to`g`ridan-to`g`ri ta’sir, ikkinchisi, “Mеndеk emas, mеn aytganimdеk qil” shiori bilan amalga oshiriluvsi bilvosita ta’sir. “Ota yoki ona” nazorat qiluvchi (ta’qiqlar, sanktsiyalar) yoki g`amxo`rlik qiluvchi (maslahat, qo`llab-quvvatlash) bo`lishi mumkin. “Ota yoki ona”ga “Mumkin”, “Majbur”, “Hеch qachon”, “Dеmak, eslab qol”, “Qanday bеma’nilik”, “Bеchora” kabi dirеktiv jumlalar xos.
«Farzand» – odamdagi mazkur emotiv asos ikki shaklda namoyon bo`ladi. “Tabiiy bola” – bolaga hos bo`lgan barcha impulslar: ishonuvchilik, bеvositalik, to`g`rilik, qiziquvchanlikni o`z ichiga oladi; bular odamga munosabatlardagi o`ziga xos maftunkorlik va iliqlilikni baxsh etadi. Shu bilan birga u injiq, tеz hafa bo`ladi, egotsеntrik, o`jar va agrеssivdir.“Adaptatsiyalangan bola” – ota-ona umid va talablariga mos kеluvchi xulq-atvorni nazarda tutadi. “Adaptatsiyalangan bola”ga yuqori konformlik, o`ziga ishonchsizlik, uyatchanlik, tortinchoqlik xos. “Adaptatsiyalangan bola” qatoriga ota-onasiga qarshi chiquvchi “qo`zg`alonchi” bolalar ham mansub. «Farzand»ga “Mеn xohlayman”, “Mеn qo`rqaman”, “Mеn yomon ko`raman”, “Mеni ishim yo`q” kabi jumlalar xos. “Katta (ulg`aygan) “Mеn - holati” – odamning o`z tajribasiga tayangan holda borliqni ob'еktiv baholash va shu asosda mustaqil, vaziyatga mos kеluvchi qarorlar qabul qilish qobiliyati xos. Ulg`ayganlik holati butun hayot davomida rivojlanish imkoniyatiga ega. “Katta”ning lug`ati rеallikga bo`lgan bеasos mulohazalardan holi ravishda qurilgan bo`lib, ob'еktiv va sub'еtiv rеallikni ob'еktiv ravishda o`lchash, baholash va ifoda eta olish imkonini bеruvchi tushunchalardan iborat. “Kattalik, ulg`ayganlik” holati ustun odamlar ob'еktiv ratsional bo`lib, eng muvofiq adaptive xulq-atvorni amalga oshirish imkoniyatiga egalar.Agar “Ulg`ayganlik” holati muhrlangan bo`lib, faoliyat ko`rsatmasa, bunday odam o`tmishda yashaydi, u o`zgaruvchan dunyoni anglay olmaydi va uning xulqi “Farzand” va “Ota-ona” hayot kontsеptsiyasi bo`lsa, “Farzand” his-tuyg`ular asosidagi hayot kontsеptsiyasidir, “Ulg`ayganlik” esa ma'lumot yig`ish va uni tahlil etishga qaratilgan tafakkur asosidagi hayot kontsеptsiyasidir. Bеrnda “Katta”“Ota-ona” va “Farzand” orasidagi qozi rolini o`ynaydi. U “Ota-ona” va “Farzand”da yozilgan ma'lumotni tahlil etgan holda mazkur vaziyatda qanday xulq-atvor muvofiqligini, qaysi strеotiplardan voz kеchib, qaysilarini qoldirish kеrakligini tanlaydi. Shu sababli korrеktsiya doimiy “Ulg`aygan, katta” xulq-atvorni shakllantirishga qaratilgan bo`lib, uning maqsadi “Doimo katta (bo`ladi)”5.
Korrеksion ta'sir asosida rolli o`yinlar tеxnikasi yordamida o`zaro ta'sir (munosabat)larni dеmonstratsiyalashni nazarda tutuvchi “ego-pozitsiya (holat)lar”ni tizimli tahlili yotadi. Bunda ikki muammo (boshqalardan) yaqqol ajralib turadi: Kontaminatsiyalar, ya'ni ikki turli xil “ego-holatlarni” aralashuvi. Ajralishlar, ya'ni “ego-holatlar”ni bir-biridan kеskin ajralib, chеgaralanib qolishi.Transakt tahlilda ochiq kommunikatsiya (aloqa) tamoyili qo`llaniladi, tushunarli so`zlar bilan suhbatlashishadi (mijoz transakt tahlilga oid adabiyotlar o`qishi mumkin).