Psixologiya” fakulteti “ijtimoiy va iqtisodiy fanlar” kafedrasi

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI





MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETINING JIZZAX FILIALI
“PSIXOLOGIYA” FAKULTETI
“IJTIMOIY VA IQTISODIY FANLAR” KAFEDRASI
“BIZNES ETIKASI” FANIDAN

MUSTAQIL ISH


Topshirdi: 140-20 guruh talabasi A. Suyunov


Qabul qildi: B. Muxtorov
Jizzax 2023


Mavzu: Spinozaning axloqiy ta’limoti.
Reja:

1. 
   Benedikt Spinozaning axloqshunoslik borasidagi qarashlar.
   
2. 
   Spinozaning Etika kitobi.
   
3. 
   Spinozaning fikricha axloqning 5 qismi.
   

Insonga har tomonlama madaniy, erkin shaxs sifatidagi munosabat bu davrda muayyan tarzda yangilandi; uni ijodiy shaxs deb talqin va tahlil etish kontseptsiyasi yuzaga keldi. Inson aql-idroki axloqning manbai va axloqiy targibotning asosi deb hisoblandi. Axloq esa insonning fikrlovchi mavjudot sifatidagi holati tarzida ta‘riflandi. Niderlandiyalik faylasuf Benedikt (Baruh) Spinoza (1632-1677) axloqshunoslik borasida ratsional qarashlarni himoya qildi va yanada yuksak bosqichga olib chiqdi. Spinozaning asosiy falsafiy g’oyalari uning eng muhim va yetuk asari – «Etika» da bayon qilingan. Spinoza falsafiy tizimining asosida yagona substansiya haqidagi ta’limot yotadi. Haqiqat faqat bitta substansiya bo’lsa, uning atributi tabiat yoki fikrlash va uning ommaviylashgani, deb bilardi. Xudo to’g’risidagi qarashlarni Spinoza Kartezian tizimi atributlari bilan bog’laydi. «Xudodan boshqa hech qanday substansiya mavjud emas», deydi. «Etika» ning birinchi qismi 14- tasdiqda «Xudodan boshqa substansiya yo’q, bo’lishi ham mumkin emas, bo’lmaydi ham, bunday tushunchaning o’zi yo’q» . Bundan shunday xulosa kelib chiqadi; Borliqning mavjudligi Xudodan, Xudosiz hech narsa mavjud bo’lmaydi. Qayd etilgan fikrdan ko’rinib turibdiki, Spinoza Xudo degan substansiyani mutlaqlashtiradi. Uning nazarida , Xudo va substansiya bir- biriga qo’shilib, unga hukmdor hamdir, u o’zgarishlar sabablarining markazida turadi. Xudo (substansiya ) to’g’risidagi uning ta’limoti «Etika»ning dastlabki qismida qator boshqa muhim holatlarni o’zida mujassamlashtirgan holda ifodalangan. Substansiya o’zidan-o’zi davomiydir. Uning har bir atributini Spinozaning tasavvuricha «o’zi-o’zidan» deb tushunish lozim. Cheksiz va mukammal substansiya, tabiiyki qandaydir harakatni, qandaydir o’garishni inkor etadi. U o’zining axloqiy qarashlaridan kelib chiqqan holda davlat aql-zakovat bilan qurilishi kerak, degan talabni qo’yadi.fuqarolari yaxshi fazilatlarga ega bo’lmasa ham, deydi Spinoza, doimo qo’rquvda yashamasliklari uchun davlat muntazam g’amxo’rlik qilishi lozim. Niderlandiyalik faylasuf Benedikt (Barux) Spinoza (1632 — 1677) axloqshunoslik borasida Dekartning ratsional qarashlarini davom ettirdi va yanada yuksak bosqichga olib chiqdi. U ning bu jihatdan «Xudo, inson va uning baxti haqida qisqacha risola» (1660), «llohiyot va siyosat risolasi» (1670) va «Axloqshunoslik» (1677) asarlari diqqatga sazovordir.

Spinoza Xudoni — tabiat, tabiatni — Xudo tarzida talqin etadi. X udo — yagona substansiya (javhar), barcha hodisalar va yakka narsalarning ilk asosi. U abadiylik va cheksizlikka ega, yaratilmagan ham da hech qachon yo‘qolmaydi. Unga ikki belgi — sifat xos: biri — ko‘lam , ikkinchisi — tafakkur. Y a’ni tabiatda nam oyon boMgan Xudo, substansiya, azaliy va oliy ong. Substansiya o ‘zi uchun o‘zi sababdir, deydi mutafakkir. U substansiya va uning sifatlarini talqin etishda modus tushunchasini kiritadi. Modus deganda faylasuf substansiyaning olamdagi ko‘pdan ko‘p rang-barang hodisalar va narsalar ko‘rinishida nam oyon bo‘luvchi holatini tushunadi. Faylasuf substansiya va uning sifatlarini — yaratuvchi tabiat, moduslarni esa yaraluvchi tabiat deb ataydi. Demak, substansiya olamning yagona ibtidosi sifatida o ‘zi uchun ham , olamdagi turli xil narsa va hodisalar uchun ham sababdir, ya’ni birinchi sababdir. Ana shu birinchi sababsiz olamdagi narsa va hodisalarning mavjud bo‘lishi yoki ifoda topishi mumkin emas. Substansiya o ‘z-o zining sababchisi sifatida erkin, ayni paytda, oqibat sifatida zaruriyatdir. Erkinligi uning abadiy qudratini, zaruriyati uning abadiy mavjudligini anglatadi. Biroq, uning erkinligi erkin ixtiyor emas, balki erkin sababdir. Bu fikrlar 0 ‘rta asrlar musulmon Sharqi falsafasidagi, xususan, Forobiy, Ibn Sino singari mutafakkirlar qarashlaridagi vujudi vojib (zaruriy vujud) tushunchalarini eslatadi. Zero, Spinoza Maymoniy, Ibn Izro singari yahudiy allomalarning ijodini puxta o'rgangan edi. Bu mutafakkirlar esa Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Xayyom, G ‘azzoliy kabi faylasuflar qarashlarini o‘ziga xos talqin etgan. Spinoza bilishni zaruriyat doirasida ko‘radi. Agar biz tuyg‘ular sababini ularning zaruriyati doirasida bilsak, ular bilan murosa qilsak, ulardan kamroq iztirob chekamiz. M asalan, barcha bolalar dastlab yurolmasliklari va gapirolmasliklarini bilganlari uchun bu holat bilan murosa qiladilar hamda uni odatiy deb qabul etadilar. Demak, ruh narsalarga qanchalik zaruriyat sifatida qarasa, tuyg‘ular ustidan shunchalik kuchliroq hukmron bo‘ladi va ulardan kamroq aziyat chekadi. Ya’ni insonning erki o‘z tuyg'ularini bilish va ular ustidan hukm ronlik qilishdadir. Aqlning qudrati shaxs erkini belgilaydi.
Etika-shubhasiz, falsafa tarixidagi eng buyuk kitoblardan biri, chunki u mutlaqo o'ziga xos, mislsiz ta'limotni chuqur va o'ylangan holda taqdim etadi: Spinozaning falsafiy tizimi.
Faylasuf tizimni yaratgan "cheklanmagan ratsionalizmni oqlash va asoslash istagidan kelib chiqqan", Ferdinand Adquije deb yozadi va qo'shimcha qiladi:
“Spinoza mutlaq ratsionalizmni e'tirof etgan... O'z navbatida, men hech bir falsafiy tizim haqiqatni noma'lum va sirli narsalarga joy ajratmasdan anglay olmaydi, deb hisoblayman. Spinoza ikkalasini ham o'z tizimidan chiqarib tashladi. Boshqacha qilib aytganda, u bizni Xudo o'ylagandek fikrlashga o'rgatish uchun harakat qildi.
Spinozaning asarlari, garchi an’anaviy lotin tilida yozilgan bo‘lsa ham, avvalgi barcha falsafiy ta’limotlarga mutlaqo mos kelmasligiga shubha yo‘q. U Dekart bilan faqat o'z dalillarini "geometrik" asoslash istagi bilan bog'langan. Axir, to'liq ism Etika - geometrik vositalar bilan ko'rsatilgan axloq,- kitob esa qat'iy tizim bo'yicha yozilgan. U ta'riflar, aksiomalar, postulatlar, teoremalar va ularning isbotlaridan iborat, scholia (heh. tushuntirishlar. - Eslatma. per.), xulosalar (xulosalar. - Eslatma. per.), so‘zboshilar bilan ta’minlangan. Barcha dalillar va tushunchalar qat'iy belgilangan, tartibda joylashtirilgan va bir-biri bilan bog'langan.
Bunday rasmiylashtirilgan tuzilma muallifga ibratli falsafiy tizim yaratish imkonini berdi. Albatta, Spinoza falsafani matematik jihatdan qat'iy fanga aylantirish istagida bo'lgan yagona odam emas edi. Kant ham shunga intilgan. Ammo nemis faylasufi, birinchidan, keyinroq yashagan, ikkinchidan, u hech qachon o'z tizimida to'liq izchillikka erishmagan. Bundan tashqari, u o'z-o'zidan narsa va hodisa haqidagi o'z ta'limotiga zid bo'lib, imonni yordamga chaqirdi. Ko'pgina boshqa faylasuflar ham "tizim" yaratishga harakat qilishgan. Ammo hech kim Spinoza ta'limotini ajratib turadigan qat'iylikka erisha olmadi. Hatto eng yaxshi tuzilgan falsafiy tizimlarda ham ko'pincha qarama-qarshiliklar, noaniqliklar, taqiqlangan va noma'lum zonalar mavjud. Bu maqsadga erishishga ham uringan va erisha olmagan Xaydegger Spinoza tizimi tarixdagi eng buyuk falsafiy tizimlardan biri ekanligini tan oldi.
Spinozaning fikricha axloq 5 qismdan iborat: