Psixologiya va ijtimoiy munosabatlar

O’smirlik davri eng murakkab va shu bilan birga muhim taraqqiyot bosqichidir. Ilk o’smirlik 11-13 yoshni, katta o’smirlik — 14 — 15 yoshlarni o’z ichiga oladi. Bu davrning eng muhim hislati shundan iboratki, u bolalikdan o’spirinlik, kattalikka, yoshlikdan etuklikka o’tish davridir.
O’smirlik — organizm taraqqiyotidagi shiddat va notekislik bilan xarakterlanib, bu davrda tananing intensiv tarzda rivojlanishi va suyaklarning qotishi ro’y beradi. Yurak va qon tomirlar faoliyatida ham notekislik bo’lib, bu ham bola fe’lining o’zgaruvchan, dinamik va ba’zan noma’qulliklar va noqulayliklarni keltirib chiqaradi. Bular albatta asab tizimiga ham o’z ta’sirini ko’rsatib, bola tezga achchiqlanadigan yoki tormozlanish yuz berganda anchagacha depressiya holatidan chiqolmaydigan tushkunlikda qolishi ham mumkin.
O’smir jismoniy taraqqiyotini belgilovchi asosiy omil jinsiy balog’at bo’lib, u nafaqat psixik, balki ichki organlar faoliyatini ham belgilaydi. Shu bilan bog’liq xolda ongli jinsiy mayllar, shu bilan bog’liq noxush his — kechinmalar, fikrlar paydo bo’ladiki, bola ularning asl sababini ham tushunib etolmaydi. Psixik taraqqiyotning o’ziga xosligi shundaki, u muttasil rivojlanib boradi, lekin bu rivojlanish ko’plab qarama-qarshiliklarni o’z ichiga oladi. Bu taraqqiyot o’quv jarayonida kechgani uchun ham to’g’ri tashkil etilgan o’quv faoliyati bola psixikaning muozanati va uning turli fikr — o’ylardan chalg’ishiga zamin yaratadi. Ayniksa, diqqat, xotira, tafakkur jarayonlari rivojlanadi. Ayni shu davrda bola mustaqil ravishda fikrlashga intila boradi. Chunki bu davrda u ko’proq o’z fikr-uylari dunyosida mushohada qilish, olam va uning sirlarini bilishga, nazariy bilimlarni ko’paytirishga intiladi. Buning sababi — yana o’sha kattalikka o’tish bo’lib, bolada o’ziga xos «kattalik» hissi paydo bo’lib, bu narsa uning gapirishi va fikrlashlarida ham ifodalanadi. Shuning uchun ham maktabda berilgan mustaqillik va to’g’ri tashkil etilgan o’qish sharoitlari, samimiylik muhiti unda mustaqil fikrlashiga katta imkoniyatlar ochishi va undagi ijodiy tafakkurni rivojlantirishi mumkin. Shunga bog’liq tarzda o’smirning o’z falsafasi, o’z siyosati, baxt va muhabbat formulasi yaratiladi. Mantiqan fikrlashga o’rganishi esa unga o’zicha aqliy operastiyalarni amalga oshirish, tushunchalar va formulalar dunyosida harakat qilishga majbur qiladi. Bu o’ziga xos o’smirlik egostentrizmining shakllanishiga — butun olam va uning qonuniyatlari unga bo’ysunishi kerakday fikrning paydo bo’lishiga olib keladi. Shuning uchun ham aynan o’smirlik paytida bolalar o’z ota-onalari bilan hadeb tortishaveradilar. Aniq bir to’xtamga kelolmasa ham tortishish biror firkni izxor qilish ehtiyojining o’zi unga juda yoqadi.
Shunday bo’lishiga qaramay, o’smirlik yuqorida ta’kidlanganidek, qarama — qarshiliklarga boy davrdir. Uni ba’zi olimlar «krizislar, tanazzullar» davri ham deb ataydilar. Sababi — bola ruhiyatida shunday inqiroziy holatlar ko’p bo’ladiki, u bu inqirozni bir tomondan o’zi hal qilgisi keladi, ikkinchi tomondan, uni hal qilishga imkoniyati, kuchi va aqli etishmaydi. Masalan, «kattalik hissiga» to’skinlik qiladigan omillardan biri — bu ularning o’z ota — onalaridan moddiy jihatdan qaramligi. Ruhan qanchalik o’zlarini katta deb his qilmasin, o’smir maktabga ketayotib, onasidan yoki otadan pul so’raydi, ular esa bolaga bolalarcha munosabatda bo’lib, ozginagina pul beradilar. Ikkinchidan, kattalarday bo’lishni xohlaydi, lekin qiz bola onasining, o’g’il bola otasining kiyimini toshoyna oldida kiyib ko’rsa, baribir yarashmaydi. Ya’ni, tashqi ko’rinishdagi kamchiliklar — hali qaddu-qomatning kelishmaganligi, uning ustiga yuzlari va tanasida paydo bo’ladigan noxush toshmalar uning ruhan salbiy hislarni boshdan kechirishiga olib keladi. Ya’ni, bu yoshni «arosat» yoshi ham deb atash mumkin, chunki katta bo’lib katta emas, bola ham emas. Shularning barchasi o’smirlik davridagi ruhiy tug’yonlarga sabab bo’ladi. Lekin shularga qaramay, bola o’zi bilib, bilmay o’z aqliy salohiyatini o’stirishga intiladi, chiroyli fikrlashga tashna bo’ladi va bu — uning psixik taraqqiyotidagi eng muhim o’zgarish hisoblanadi.
O’smir shaxsning takomillashuvi va shakllanishiga turtki bo’lgan omillardan biri — o’quv faoliyati motivlaridagi sifat o’zgarishidir. Kichik maktab yoshidagi boladan farqli, o’smir endi faqat bilimlar tizimiga ega bo’lish, o’qituvchining maqtovini eshitish va «5» baholarni ko’paytirish uchun emas, balki tengkurlari orasida ma’lum ijobiy mavqeni egallash, kelajakda yaxshi odam bo’lish uchun o’qish motivlari ustivor bo’lib boradi. Lekin ¹I.V. Dubrovinaning bergan ma’lumotlariga ko’ra, o’quv faoliyati motivlari orasida umuman bilish, yangi bilimlarga ega bo’lish motivi kuchsiz bo’lgani sababli, ular maktabga borgisi kelmaydi, o’qishga og’rinib kelib, salbiy emostiyalar va havotirlik hislarini boshdan kechiradilar (o’rtacha 20% o’quvchilar). Bu kattalarning o’smir bilan ishlashini qiyinlashtiradi.
O’smirning shaxs sifatida taraqqiyotida ikki xil holat ko’zatiladi: bir tomondan, boshqalar, tengqurlar bilan yaqinrok aloqada bo’lishga intilish, guruh normalariga bo’ysunish, ikkinchi tomondan, mustaqillikning oshishi hisobiga bola ichki ruhiy olamida ayrim qiyinchiliklar ko’zatiladi. O’zgalarni anglash bilan o’z- o’zini anglash o’rtasida ham qarama-qarshiliklar paydo bo’ladi. Ko’pincha o’smir o’z imkoniyatlarini yuqori baholaydi, boshqalar esa uning kuchi, irodasi va salohiyatiga ishonchsizlik bilan qaraydi. Lekin shunday bo’lsa-da, o’zini nima qilib bo’lsa ham hech bo’lmaganda tengqurlar jamiyati tomonidan tan olinishiga erishishga intiladi va ular bilan muloqot hayotining ma’nosiga aylanib qoladi. Agar mabodo o’smir shu davrda biror sabab bilan tengqurlari jamiyati tomonidan inkor qilinsa, u bunga juda katta mudxish voqeaday qaraydi, maktabga bormay qo’yishi, hattoki, suistidal harakatlar (o’z joniga qasd qilish) ni ham sodir etishi mumkin.
O’smirlik davridagi qiyinchiliklarning oldini olishning eng ishnochli va foydali yo’li — bu uning biror narsaga turg’un qiziqishiga erishish, faoliyat motivlarini mazmunliroq qilishdir. Masalan, shu davrda texnikaga qiziqib qolgan bola qiziqishini qondirish shart-sharoitining yaratilishi, bekor qolmasligiga erishish, har bir harakatini rag’batlantirish, unga bir ish qo’lidan keladigan odamday munosabatda bo’lish katta pedagogik ahamiyatga ega. Uning qiziqishlarini bila turib, oldiga yangidan yangi maqsadlar qo’yish — bola shaxsining rivojiga asosdir. Shundagina uning o’z «Men»i to’g’risidagi tasavvurlari ijobiy, o’z-o’ziga bahosi ob’ektiv va adolatli bo’ladi, o’zining nimalarga qodirligi va kim ekanligi haqida yaxshi fikrlar paydo bo’ladi.
¹{I.V. Dubrovinaning kitobidan}