Pul hám bankler oqıw qollanba

Pul massası–aylanıstaǵı naq pullar hám naq emes pullar aylanısındaǵı pullardıń jıyındısı. Bugingi kúnde bazar ekonomikası shárayatındaǵı mámleketlerdiń pul aylanısına tek ǵana banknota hám teńge kórinisinde emes, kredit, chek hám elektron azıwlar kórinisinde de qatnaspaqta. Sonıń ushın ekonomistler usı pullardı pul massası dep ataydı. Pul massası mámlekette áhmiyetli ekonomikalıq kórsetkish bolıp, onıń kólemi jámi jámiyetlik ónimniń kólemi menen teń salmaqlılıqta bolıwı zárúr.
Pul massasınıń muǵdarı hám onıń quramı Oraylıq Bank tárepinen qadaǵalanadı. Oraylıq Bank pul–kredit instrumentleri arqalı mámlekette pul massasınıń durıs ólshemin támiyinleydi.
Belgili bolǵanıńday, pul aylanısınıń áhmiyetli kórsetkishi bolıp pul massası esaplanadı. Pul massası–bul mámlekettegi pullardıń zapası. Ol puldıń háreketin támiyinleydi. Mámlekettegi hákimiyattaǵı, firma, bank, xalıq, schotlar, jolda, kosheleklardaǵı hám basqada barlıq pullardıń jıyındısı milliy pul massası túsinigin beredi. Ekonomikası rawajlanǵan mámleketlerde naq bolmaǵan pul aylanısı naq pul aylanısın áytewir artta qaldırǵan:
Milliy ekonomikada mámlekettiń, Kommerciyalıq bankler hám basqa finanslıq institutlardıń májbúriyatları pul sıpatında paydalanıladı. Pul operaciyalarınıń tiykarǵı kópshilik bólegi naq pulsız, chekler hám oǵan teńlestirilgen finanslıq aktivler járdeminde ámelge asırıladı.
Bunnan kórinip turǵanińday, pul massasınıń hár bir bólek agregatı óziniń likvidligi dárejesine kóre parqlanadı. Likvidlilik–bul túrli aktivlerdiń óz qunın joǵaltpastan (yaǵnıy eń kem ǵárejetler tiykarında) tezlik penen naq pulǵa aylana alıw imkániyatı esaplanadı. Pullar (metal teńge hám qaǵaz pullar) eń joqarı likvidlilikke iye boladı. Qárıydar ózi qálegen waqtında alıwı múmkin bolǵan bank esap betlerindegi pul amanatları da likvidli esaplanadı. Pul massası quramında tólem quralı wazıypasın orınlaw uqıplılıǵı páslew bolǵan aktivler qosılıp barıwı menen, olardıń likvidlilik dárejesi de kemeyip baradı.
Pul bazarı–bul mámlekettegi pul muǵdarı hám de procent stavkasınıń túrli dárejelerinde pul ǵárejetlerine bolǵan talap hám pul usınısınıń óz-ara qatnasın ańlatıwshı mexanizm.
Pul usınısı–bul bazarda pul sıpatında aylanısta bolǵan túrli formadaǵı finanslıq ǵárejetler, yaǵnıy pul agregatları jıyındısı bolıp esaplanadı. Mámlekettegi pul usınısı tiykarınan Oraylıq Bank tárepinen tártipke salınadı.
Pul usınısı tiykarınan Oraylıq Bank tárepinen tártipke salınsa da, ol ekonomikadaǵı barlıq usınıstı qamrap ala almaydı. Sebebi, bul proceske úy-xojalıǵı háreketleri hám de Kommerciyalıq banklerdiń siyasatı da tásir etiwi múmkin.
Kommerciyalıq bankler óz ıqtıyarında bolǵan aktivleri esabın jańa pullardı payda etiwi, yaǵnıy bank krediti sıpatında qarıydarlarǵa beriwi múmkin. Durıs, olardıń bul iskerligi Oraylıq Bank tárepinen ornatılıwshı májburıy zapas normaları arqalı sheklenedi.
Ózbekistandaǵı májbúriy zapas norması dinamikası, procentta

Ámel etiw múddeti	Yuridikalıq shaxslardıń talap qılıp alaman degenshe hám 1 jıldan artıq bolmaǵan múddetli depozitleri ushın	Yuridikalıq shaxslardıń múddeti 1 jıldan 3 jılǵa shekem bolǵan múddetli depozitleri ushın	Yuridikalıq shaxslardıń 3 jıldan artıq múddetli depozitleri ushın		Yuridikalıq shaxslardıń shet el valyutasındaǵı depozitleri ushın
1994 jıl 1 maydan	30			10		30
1995 jıl 1 yanvardan	25			10		25
1996 jıl 1 iyuldan	25			10
1997 jıl 1 dekabrden	20			10
2000 jıl 1 maydan	20
2005 jıl 1 fevraldan	15				5
2005 jıl 1 avgustten	15				8
2007 jıl 1 sentyabrden	13
2008 jıl 1 noyabrden	15
2009 jıl 1 sentyabrden	15	12	10,5		Shet el valyutasındaǵı depozitler ushın da usı normalar ornatılǵan
2020 jıldan	Bank strategiyasınan kelip shıqqan halda Kommerciyalıq banklerdiń ózleri belgileydi.

Yaǵnıy, Kommerciyalıq bank óziniń házirgi ǵárejetlerin qaplawı hám de klientler tárepinen kreditler qaytarılmawı qáwipiniń adın alıw maqsetinde málim muǵdardaǵı pul ǵárejetlerin zapas sıpatında saqlawı lazım. Aktivlerdiń qalǵan bólegi bolsa aylanısqa shıǵarılıp, ol málim múddetten soń jáne bankke qaytıwı hámde, májbúriy zapas normasınan artıqsha bólegi jáne aylanısqa shıǵarılıwı múmkin. Toqtawsız tárizde tákirarlanıwshı bul proces pul usınısı multiplikatorı delinedi.

Pul usınısı multiplikatorı–bul banktegi pul depozitleri qosımsha ráwishte ósken kóleminiń májbúriy zapaslar qosımsha kólemine qatnası bolıp, pul ǵárejetleriniń bir birlikke kóbeyiwi ekonomikadaǵı pul usınısınıń qanshaǵa ósiwin kórsetedi.
Pulǵa talap eki bólekten ibarat bolıwı múmkin:
1) almasıw ushın zárúr bolǵan pulǵa bolǵan talap;
2) aktivler satıp alıw ushın zárúr bolǵan talap.
Almasıw ushın zárúr bolǵan pulǵa talap xalıqtıń kúndelikli jeke mútájlikleri, kárhanalardıń xızmet haqı tólew, material, janılǵı hám usı siyaqlılardı satıp alıwı ushın kerek bolǵan pul muǵdarın ańlatadı. Xalıq hám kárxanalarga eki jaǵdayda almasıw ushın kóbirek pul talap qılınadı:
• bahalar óskende;
• óndiris kólemi kóbeygende.
Adamlar ózleriniń finanslıq aktivlerin hár qıylı formalarda, Mısalı, kórporaciya akciyaları, jeke yaki mámleket obligaciyaları formasında uslap turıwı múmkin. Demek, aktivler tárepinen, yaǵnıy investiciyalar ushın pulǵa talap ta bar boladı.
Pul massası xojalıq aylanısındaǵı naq pullı esap-kitaplardı xalıq, kárxanalar, mámleket, shólkem, institutlarǵa tiyisli satıp alıw hám tólew qurallarınıń jalpı kólemin ózinde ańlatadı.
Pul aylanısınıń belgilengen múddet hám belgilengen dáwir ushın muǵdarlıq ózgerislerin biliw ushın, sonday-aq, pul massası kólemi hám ósiw dinamikasın tártipke salıw boyınsha is-ilájlardı islep shıǵıw ushın túrli kórsetkishler (pul agregatları) den paydalanıladı. Mısalı, Rossiyada pul agregatların esaplaw sistemasın 1992-jıldan baslap qollana basladı.
Sanaatı rawajlanǵan mámleketlerdiń finanslıq statistikasında pul massasın anıqlawda tómendegi tiykarǵı pul agregatları toplamınan (toparlarınan) paydalanıladı: