Pul, kredit va banklar

9-mavzu: Kreditning turlari va shakllari 
 
9.1. Kreditning shakllari va turlari 
9.2. Davlat krediti. 
9.3. Bank krediti 
9.4. Ist’emol (ipoteka) krediti 
9.5. Tijorat krediti 
9.6. Xalqaro kredit 
 
9.1. Kreditning shakllari va turlari 
Iqtisodiy adabiyotlarda, iqtisodchi olimlar va mutaxassislar  tomonidan 
kreditining  turlari  va  shakllari  xususida  turlicha  fikr  yuritiladi  va  talqin 
etiladi.  Masalan,  O’zbekistonlik  olima,  professor  Sh.Abdullaeva  kreditning 
shakllari  xususida  aniq  fikrlarni  bayon  etmagan  bo’lsada,  uning  turlarini 
“qisqa  muddatli  kreditlash”  va  “uzoq  muddatli  kreditlash”dan  iborat 
ekanligini  ta’kidlaydilar
37
,  xuddi  shuningdek,  rossiyalik  iqtisodchi  olimlar 
ham  kredit  shakllari  bo’yicha  turlicha  fikrlarni  ilgari  suradilar.  Shu  bois, 
ushbu paragrafda kreditning turlariga atroflicha to’xtalishga qaror qildik. 
Kreditning  turlari  asosan  uning  mohiyatini  aniqroq  tushunish 
imkoniyatini  beradi.  Shu  bilan  birga,  ta’kidlash  joizki,  kreditning  nafaqat 
turlari  va  shakllari  o’rtasida,  balki  tasniflanishi  ham  ulardan  ajralgan  holda 
o’rganilishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.  
Kredit an’anaviy ravishda qator belgilarga qarab tasniflanishi mumkin. 
Xususan, kredit qarzdor va kreditor toifasi bo’yicha (1), kreditni taqdim etish 
muddatiga qarab (2) va kreditni berish shakllariga (3) qarab tasniflanadi.  
Agar kreditning bu tartibda tasniflanishiga e’tibor qaratadigan bo’lsak, 
asosan  bunday  tasniflanish  kredit  sub’ektlari  o’rtasida  vujudga  keladigan 
iqtisodiy  munosabatlar  jarayonida  yuz  beradi.  Shuningdek,  uning  e’tiborli 
jihati material qiymatni o’zida aks ettirganligi bo’lib, amaliyotda taqdim etish 
bilan bog’liq holatlarni o’zida namoyon etishi hisoblanadi. 
Yuqorida  qayd  etilganlarga  va  iqtisodiy  adabiyotlardagi  manbalarga 
tayanib,  kreditning  a)  tovar,  b)  pul  va  v)  aralash  shakllari  mavjudligini 
ta’kidlash mumkin. 
Kreditning tovar shakli uning juda oddiy shakli hisoblanib, kredit bilan 
bog’liq  dastlabki  munosabatlar  aynan  ushbu  shakl  doirasida  rivojlangan. 
                                                           
37
 Abdullaeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar. –T.: “Iqtisod – moliya”, 2007, 181 – b.  

---

Mavjud iqtisodiy adabiyotlarda bayon etilishicha, kreditning  tovar shaklida u 
asosan  buyum  ko’rinishida  taqdim  etilib,  qarzdor  kreditorning  kreditini 
qoplashda xuddi shu miqdordagi buyumni unga qaytargan. Manbalarga ko’ra, 
kreditning  ushbu  shakli  antik  jamiyat  davrida,  qadimgi  Rimda  vujudga 
kelgan va rivojlangan
38
.  
Hattoki,  o’sha  davrning  huquqshunoslari  “ssuda”  va  “kredit”  iqtisodiy 
kategoriyalari o’rtasidagi bir – biriga o’xshashlik va farqlar xususidagi ayrim 
fikrlarni  ilgari  surishgan.  Ma’lumki  ushbu  masala  hozirgi  kunda  ham 
iqtisodchi  olimlar  va  mutaxassislar  o’rtasidagi  munozarali  holatlardan 
hisoblanadi.  Bir  guruh  olimlar,  “ssuda”  va  “kredit”  o’rtasida  jiddiy  farqlar 
mavjud emasligini ta’kidlashsa, ikkinchi guruh olimlari buni inkor etishadi.  
E’tiborli  jihati  shundaki,  Rimda  o’sha  davrning  huquqshunoslari 
“ssuda”  va  “kredit”  (qarz)  o’rtasidagi  farqni  quyidagicha  izohlab  berishga 
urinishgan.  Ularning  fikricha,  ssudada  qarzdor,  ya’ni  tovar  shaklida  kredit 
oluvchi  kreditni  qaytarishda  undan  olgan  aynan  shu  tovar  yoki  buyumni 
kreditorga taqdim etishi zarur bo’ladi.  Masalan, qarzdor kreditga otni olgan 
bo’lsa,  ushbu  kreditni  qaytarishda  aynan  shu  ot  unga  qaytarilishi  zarur 
bo’ladi. 
Kreditda esa tovar shaklida olingan kreditning o’rniga shunga o’xshash 
turdagi  tovar  bilan  qaytarilishi  mumkin  ekanligini  e’tirof  etishadi.  Masalan, 
tovar  shaklida  olingan  bug’doyning  o’rniga  shu  navdagi  va  miqdordagi 
bug’doy yoki boshqa mahsulot bilan qaytarilishi kredit sifatida  tavsiflanadi. 
Iqtisodiy  adabiyotlarda  kreditining  tovar  shaklidagi  jihatlari  bo’yicha 
ham  fikrlarning  xilma  –  xil  ekanligining  guvohi  bo’lish  mumkin.  Yuqorida 
kreditning  tovar  shakliga  berilgan  tasnifdan  farqli  o’laroq,  professor  
V.A.Shchegortsova  tahriri  ostida  nashrdan  chiqqan  darslikda
39
,  kreditning 
tovar  shaklida  mashina,  stanok  va  boshqa  jihozlarga  to’lovni  kechiktirish, 
ularni ijraga va hatto lizinga berish ekanligi haqidagi fikrlar ilgari suriladi.  
Fikrimizcha, bu erda rossiyalik olimlar kreditning tovar shaklini uning 
turi bilan aralashtirib yuborgan. Kreditning tovar shakli kishilar o’rtasida pul 
munosabatlari  vujudga  kelib,  to’liq  taraqqiy  etgan  vaqtgacha  qo’llanilgan, 
keyinchalik ushbu kredit pul – tovar ko’rinishida qo’llanilgan.    
                                                           
38
Dengi, kredit, banki: Ucheb. – 2 – e izd., pererab. i dop./pod red. V.V.Ivanova, B.I.Sokolova. –M.: TK Velbi, 
izd – vo Prospekt, 2008. –S. 517. 
 
39
 Dengi, kredit, banki: Uchebnik dlya vuzov. Pod. red. prof. Shchegortsova V.A. –M.:YuNITI – DANA, 2005. 
–S. 181. 

---

Jamiyatda  tovar  –  pul  munosabatlarining  rivojlanishi  va  mehnat 
taqsimotining  taboro  takomillashuvi  kreditning  tovar  shakli  zamirida  uning