Q o d IL o V, Q. O d IL o V umumiy elektrotexnika va elektronika asoslari

6.2. 0 ‘zgarmas tok mashinasining ishlash tartibi
Mexanik energiyani elektr energiyasiga aylantirib beradigan 
mashinalar generator deyiladi. Agar generator o'zgarmas tok ishlab
53
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chiqarsa va uni tashqi zanjiiga bersa, unday mashinalami o'zgarmas 
tok mashinasi deb ataladi. Bunday generatoming prinsipial tuzilishi
6 .2 .1-rasmda ko'rsatilgan
6.2 1-rasm
O'zgarmas tok gencratorining ishlash qoidasi.
Agarda o ‘zgarmas magnit maydonida simli g'altakni aylan- 
tirilsa, u holda magnit maydoni g'altak o'ram larini kesib o ‘tib, 
u la rd a o 'z g a ru v c h a n e le k tr y u ritu v ch i kuch hosil q ilad i. 
G eneratorning kollektorlariga yopishtirilgan c h o ‘tkalar orqali 
o‘zgaruvchan elektr yurituvchi kuchni o ‘zgarmas elektr yurituvchi 
kuchga aylantiriladi. Agarda g'altak o ‘ramlariga kollektordagi 
cho'tkalar orqali o'zgarmas tok manbaini ulasak, u holda g‘altakdan 
o 'tg a n elek tr toki o'zg arm as m agnit m aydoni bilan o 'za ro
munosabatda bo‘lib, mexanik energiya hosil qiladi va yakor aylana 
boshlaydi. Buni elektr energiyani mexanik energiyaga aylantirish 
deyiladi. Bunday m ashinalar o ‘zgarmas tok dvigatellari deyiladi. 
Bunday o'zgarm as tok elektr dvigatelini dunyoda birinchi bo'lib 
rus olim i, akadem ik Boris Sem yonovich Yakobi 1834-yilda 
yasagan. 0 ‘zgarmas tok generatorlari va dvigatellari yer yuzining 
hamma mamlakatlarida ishlatiladi.
6.3. 0 ‘zgarmas tok mashinalarining uyg‘otish sistemalari
Uyg'otish o ‘ramini tashqi manba elektr tokidan ta'm inlash 
mumkin. Bu manba akkumulyator batareyasi ham bo'lishi mumkin.
54
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Bunday uyg'otish sistemasiga ega bo'lgan m ashina uyg'otish 
sistemasi mustaqil bo‘Igan mashina deyiladi. Agarda mashinaning 
uyg‘otish sistemasi o‘zida tayyorlangan elektr tokidan foydalansa, 
u holda mashina o ‘zini-o‘zi uyg'otuvchi mashina deyiladi 0 ‘zgarmas 
tok mashinalarining uyg‘otish sistemalari o ‘zini-o‘zi uyg'otish 
bo‘yicha yakordagi o'ram larga ulangan sxemalar har xil bo‘ladi.
6.3.1-rasm da mumkin boMgan uch xil uyg'otish sistemasi 
ko'rsatilgan.
6.3 l-rasm.
0 ‘zgaTmas 
tok 
m ashinalarining 
uch xil uyg'otish 
sistemasi:
a
—parallel uyg'otish o'rami; i —ketma-ket uyg'otish sistemasi; 
J
araiash
uyg‘otish sistemasi.
Agarda uyg‘otish ch o ‘lg‘amlari yakoming o'ramlariga parallel 
ulangan bo'lsa, u holda bunday uyg‘otish sxemasi mashinalami 
parallel uyg‘otish mashinalari deyiladi. Bunday sxemada uyg‘otish 
o ‘ramiga xuddi parallel ulangan zanjirga o ‘xshab tokning kam qismi 
oqib o ‘tadi. Uyg‘otish toki va elektr tarmoqlaridagi iste’molchilarga 
oqayotgan tokning yig‘indisi mashinaning ishlab chiqarayotgan
55
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

to ‘liq toki hisoblanadi. Parallel uyg‘otish o ‘ramining qarshiligi 
yakor o'ram ining qarshiligidan bir necha o ‘n marta ko‘p bo‘ladi.
Agarda mashinaning uyg‘otish o ‘rami yakorning o ‘rami bilan 
ketm a-ket ulangan bo ‘lsa, u holda bunday sxemali uyg‘otish 
mashinasi ketm a-ket ulangan uyg‘otish mashinasi deyiladi. Bu 
holda uyg‘otish o ‘rami qalin simdan bo‘lib, qarshiligi esa juda kam 
bo‘ladi, chunki hamma tok uning uyg‘otish o ‘ramidan o ‘tadi. Agarda 
uyg'otish o'ram i ikkita ch o ‘lg‘amdan iborat bo'lsa, bu holda biri 
yakor o'ram iga parallel, ikkinchisi esa yakor o'ram iga ketma-ket 
ulanadi, bunday mashinalarni uyg‘otish o ‘ramlari aralash boMgan 
mashinalar deb ataladi.