Q. Rahmonov Sh. K. Narbayev Z. M. Muqimov yer resurslarini boshqarish

3. Yer kadastrini yuritish mexanizmi, uning axborotlaridan foydalanish
Yer kadastri yer resurslarini boshqarish tizimida mustaqil va maxsus o'rinni 
egallaydi. Buning xususiyati shundan iboratki, boshqarish umumiy 
tizimining 
(podsistemoy) tizim osti b o 'la turib, ayni vaqtda, yer resurslarini boshqarishning 
samarasi uchun zaruriy axborot asosi b o'lib xizmat qiladi. 
Uning m a’lumotlari 
yerdan foydalanishni prognozlashtirish, loyihalashtirish, yerdan foydalanishni 
ratsionalizatsiya qilishda iqtisodiy rag'batlantirish va yer baxslarini yechish uchun 
foydalanish mum kin bo'ladi va zarur ham. O 'z navbatida yer kadastrini yuritish yer 
resurslarini o'rganish va kartografiya qilish, boshqarishning boshqa muhim
75

---

vazifalarini, 
birinchi 
navbatda 
yerdan 
foydalanishni 
rejalashtirish 
va 
loyihalashtirishni amalga oshirish natijalari m a’lumotlariga asoslanadi.
M am lakatim izda yer kadastridan tashqari tabiat resurslari kadastri, o ‘rmon, 
suv va boshqa turdagi kadastrlar yuritiladi.
Biroq, aynan, yer kadastri o 'zin in g yagona davlat yer zaxirasi obyektiga esa 
va barcha yer toifalari to ‘g ‘risida m a ’lum otlam i saqlaydi. U zarur darajada boshqa 
turdagi kadastrlar m a’lumotlarini um um lashtiradi. Bu uni tabiat resurslari kadastrlari 
tizimida, markaziy o 'ringa q o ‘yadi. 
Shuning uchun yer kadastrini yuritish yer 
resurslarini boshqarishning 
mustaqil 
vazifasi 
sifatida qaramoq kerak. Uning 
mazmunini boshqa turdagi maxsus kadastrlar bilan bog“ lamaslik kerak.
Yer kadastrining 
tarixiy 
rivojlanishi 
shuni 
k o ‘rsatadiki, uning asosiy 
mohiyatini ijtimoiy-iqtisodiy 
form atsiyaga 
muvofiq keladigan ishlab chiqarish 
munosabatlarining ayrim usullarini aks ettiradi. Formatsiyaning almashishi yer 
kadastrining 
maqsadli 
tayinlanishini tubdan o ‘zgarishiga olib keladi. 
Yer 
kadastrining um um iy vazifasi yerlarning huquqiy xolati, x o ‘ja lik foydalanishi, tabiiy 
holatining miqdor va sifatini tavsifini har tom onlam a aniq berishi kerak, davlatning 
direktiv, rejali va xo‘jalik organlarini tegishli axborotlar bilan ta ’m inlashdan iborat.
Umumiy vazifalarni yechish, 
bevosita ayrim vazifalarini hal etish bilan 
erishiladi: yerdan foydalanishni ro'yxatga olish, yerning miqdor va sifatini hisobga 
olish; ulam ing umumlilik qobiliyati o'lchash ( tuproq va yerni baholash). Bu yer 
kadastrining ichki, xususiy vazifalaridir. U nga nisbatan tashqi vazifalar bo'lib, 
uning aloxida vazifalar, yechilishi va zarur ham ulam ing asosiylari 0 ‘zbekiston 
Respublikasining 
yer qonunchiligi asoslarining maqsadida umumiy tarzda 
ta ’riflangan.
Yer kadastri uslublar tizimi yordam i bilan yuzaga chiqadi. 
U o ‘ziga 
quyidagilami kiritadi:
a) yer 
kadastri 
va unga ishlov berish uchun boshlang'ich axborotlami 
(dastlabki m a’lumotlar) olish (hisobga olish) uslublari;
b) yer kadastrining pirovard natijalarini ishlab chiqish, y a’ni xususan yer 
kadastrli axborot (yer kadastrli m a’lum otli) uslublari;
76

---

v) umuman yer kadastri predmetining "chiqishiga" 
realizatsiya qiladigan 
(aslida yer kadastrining uslubi) yer kadastrining uslubidir.
Yer kadastrining dastlabki m a’lumotlarini hisobga olish uchun, hududni 
maxsus taftish qilish, grafikli, xo'jalik uslublar asosiylari b o'lib hisoblanadi. Ulardan 
xujjatli va 
grafiklari olingan axborotning m a’lumoti (umumlashtiruvchi) uslubi 
sifatida foydalaniladi.
Q ishloq xo'jaligi korxonalari ishlab chiqarish faoliyati haqida yer kadastri 
maqsadi uchun to'plangan ko'plab m a’lumotlarga ishlov berishning asosiy sifatida 
statistikadan foydalaniladi.
A slida yer kadastrli m a’lum otlam ing 
ishlab 
chiqishning asosiy uslubi 
bo'lib 
hisobli-normativ 
m atem atik-statistik uslublar xizmat qiladi (variatsion 
statistikasi uslublari korrelyatsion v a regrission taxlillar va boshqalar).
Davlatning tadbiri sifatida yer kadastrini tashkil etish o 'z ichiga quyidagi 
faoliyat turlarini tegishli organlarga kiritadi.
1) Y er kadastri b o'yicha normativ xujjatlar qonunlarini ishlab chiqish;
2) Yer kadastrini 
amaliy 
yurgizish 
asosini 
belgilaydigan y o 'l-y o 'rik
ko'rsatadigan uslubiy xujjatlar va m ateriallar ishlab chiqish;
3) Davlatning yer kadastrli xujjatlarini ishlab chiqish.
Ishlab chiqarish (texnologik) yer kadastrli jarayon umuman quyidagi 
bosqichlar bo'yicha amalga oshiriladi (ish turlari).
1) Yerdan foydalanishni ro'yxatga olish.
2) Yer miqdorini hisobga olish;
3) Yer sifatini hisobga olish;
4) Tuproqni bontirovka qilish;
5) Yerni iqtisodiy baholash;
6) Yer kadastrli hujjatlar majmuasini yurgizish.
Yer kadastrining tizimiga, uning tarkibiy qismi sifatida yerdan foydalanishni 
ro'yxatga olish, 
yerning miqdori va sharoitini hisobga olish. 
Yerni iqtisodiy 
baholash va tuproqni bonitirovka qilishlar kiradi.
77

---

Davlat yerdan foydalanishni ro'yxatga olishi yerdan foydalanish huquqini 
yuridik jihatdan rasm iylashtirishdir. Yerni ro'yxatga olish obyekti yerdan aniq 
foydalanuvchilarga taqdim etilgan 
barcha 
yer b o'ladi. Yerni 
ro'yxatga olish 
birligining asosi b o 'lib yerdan foydalanishga xizm at qiladi. 
Foydalanish huquqi 
obyekti 
sifatida yerdan foydalanish ro'yxatga olinadi. Yerdan foydalanishni 
ro'yxatga olish, yem ing huquqiy nizomini o'rnatadi va aks ettiradi. Uning bevosita 
vazifasiga huquqiy nizomning tavsiflari va xujjatni rasmiylashtirishlar qayd etiladi.
Yerni hisobga olish yerdan foydalanishni ro'yxatga olishdan keyin yer kadastri 
tarkibiy qism ining ikkinchisidir. Uning obyekti O 'zbekiston Respublikasi chegarasi 
doirasidagi barcha yerlar b o'lib hisoblanadi. Yer hisobga olish birligining asosiysi 
xo'jalik obyekti sifatida yerdan foydalanish bo'ladi.
Yerni hisobga olish vazifasi yer sifati va tabiiy xolati, fazoviy joylashishi, 
x o'jalik olib borishda foydalanishi, mansublik, (maydon) miqdori haqida muntazam 
yangilanib turadigan m a ’lumot, saqlash, ishlab chiqish tashkil etadi.
Yerni hisobga olish m a’lumotlari yem i muhofaza qilish va foydalanish, 
uning xolatini yaxshilash bo'y ich a tadbirlarni rejalashtirish, yer tuzilishini amalga 
oshirish va yerdan foydalanish uchun nazorat o'm atish uchun zarur. Shuningdek 
yer resurslarini boshqarishning boshqa vazifalarini yechish uchun ham zarur. Yer 
kadastri tizim ida u 
yem i iqtisodiy baholash va tuproqni bonitirovka qilishning 
zaruriy asosiy b o 'lib nam oyon bo'ladi.
Davlatning yem i 
hisobga olish yagona tizimi o 'zig a bir-biri bilan o'zaro 
uzluksiz bog“ langan 
ikkita 
ayni 
vaqtda 
nisbatan mustaqil yer (maydonlari) 
miqdorini hisobga olish va yer sifatini hisobga olish tizim ostini kiritadi.
Yer m iqdorini hisobga olish yer toifalari va yerdan foydalanuvchilar guruhi 
(yagona davlat zaxirasi), ayrim yerdan foydalanuvchilar, yer m ulklari bo'yicha olib 
boriladi.
Y er sifatini hisobga olib borish quyidagicha bo'ladi:
a) layoqatlilik toifasi va yer turkumlari bo'yicha;
b) unum dorlikka ta ’sir ko'rsatadigan tuproqning mexanik tarkibi va belgilari