2. Yer resurslarini boshqarishda nazorat uslublari va bosqichlari
Boshqarishning predm etiga yerdan foydalanishni tashkillashtirish jarayoni, u
m a’lum hududiy chegara doirasidagi axolining xilm a-xil e ’tiyojlarini ta ’minlaydi.
Extiyojlar yerdan foydalanishning boshqarishga tegishli bo'lgan turli-tuman
usullarini qo'llashni taqozo etadi.
Bunday usullarga quyidagilar kiradi:
■Yerdan foydalanuvchi chegarasi qam rovida hududiy tashkillashtirishni amalga
oshirish;
■Yerdan
foydalanish jarayonining
muxandislik
ta ’minoti
(muxandislik
kommunikatsiyalari);
■Yer uchastkasining huquqiy maqomini
0
‘m atish (mulkchilik, foydalanish
maqsadi, ijara, chegaralash, saqlash vazifasi v a boshqalar);
■Yerdan foydalanishning turlari (foydalanishga ruxsat berilganligi) va
yo'nalishlarini o'rnatish;
■Yerdan foydalanishda samarali iqtisodiy v a ekologik texnologiyalarini tadbiq
etish;
■ Yerning tabiiy va iqtisodiy holatining taxlili;
■Yeming miqdor va sifat holatiga va maqomiga ta ’sir k o ‘rsatadigan boshqa
tadbirlar.
Yerlarni m uhofaza qilish-yerlam ing muhofazasiga yo'naltirilgan moddiy va
moliyaviy choralarni ta ’minlab berishga 0 ‘zbekistonning hozirgi bosqichdagi ishlab
chiqarish kuchlariga monand ravishdagi ishlab chiqarish munosabatlarini tashkil
etish. Yer kodeksining 28-m oddasiga binoan yerlarni m uhofaza qilish v a ulardan
oqilona foydalanish yoMga qo'ygan yer munosabat sub’ektlariga bir qator iqtisodiy
rag'batlantirish m e’yorlari belgilangan.
Yerlarni m uhofaza qilishning texnologik tadbirlari- yerlarni muhofazalashda
yuqori unum dorlikka erisha oladigan texnologik jarayonlarni ta ’minlab beruvchi
uslub va uslublarni ishlab chiqish va tadbiq qilish choralari. M asalan, jarlangan va
130
texnogen buzilgan yerlarni tubdan melioratsiya va rekultivatsiya qilishning ilmiy
asoslangan usullarini yaratish.
Yerlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanishning huquqiy
ta’minlash usullari- yerlarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanishning
samarali y o'llari qo'llashni ta ’minlaydigan huquqiy choralar yig‘indisi. Ushbu usullar
yer munosabati sub’ektlari uchun huquqiy imkoniyatlar yaratish va tartibga
solishning kompleks huquqiy choralarning yaratishning huquqiy normalar tavsifi va
yo‘nalishlari orqali am alga oshiriladi.
Y erlarning m uhofaza qilishning iqtisodiy rag'batlantirish tadbirlari-tuproq
unumdorligini saqlash va uning qayta ishlab chiqarish qobiliyatini tiklash hamda
yerlarni salbiy antropogen jarayonlardan saqlashga yerdan foydalanuvchilar,
ijarachilar va mulkdorlaming ijobiy faoliyatlarining moddiy-moliyaviy q o ‘llab
q u w a tla bo‘yicha tadbirlar komleksi. Ularga: yer solig'i va ijara to ‘lovi b o ‘yicha
imtiyoz berish, imtiyozli kredit berish, davlat byudjeti hisobidan moddiy yordam
ko‘rsatish, yerlarni m uhofaza qilish borasidagi kapital mablag1 va qonun xujjatlarida
ko'rsatilgan boshqa tadbirlar kiradi.
Yer nazorati-yer resurslarini muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanishga
qaratilgan yer qonun xujjatlari normalaridagi talablami davlat organlari, jam oat
birlashmalari ham da vakolatlangan idoralar va shaxslar yer munosabatlari sub’ektlar
tomonidan bajarilishini tekshirish.
Davlat yer nazorati (inspeksiyasi)-davlatning mahalliy hokimiyat va maxsus
vakolatli organlarining yer munosabati qatnashchilari (sub’ektlar) ning yer
uchastkalaridan foydalanish va ularni muhofaza qilishga doir faoliyatlarini tekshirish.
Davlat yer nazorati (nadzor)-davlatning maxsus vakolatli organ (prokuratura)
tomonidan yer munosabatlari sub’ektlari (jumladan davlat organlari va mansabdor
shaxslar) faoliyati yer qonun xujjatlariga mosligini tekshirish (Prokuratura
to ‘g ‘risidagi qonunning 3-moddasi).
Jam oat yer nazorati-yerlarni muhofaza qilish va ulardan samarali foydalanish
borasidagi yer qonunchiligi talablariga rioya etishni nodavlat notijorat tashkilotlari
va fuqarolarni o‘zini-o‘zi boshqarish organlari
tomonidan tekshirish (Nodavlat
131
notijorat tashkilotlari to ‘g ‘risidagi qonunning 7-moddasi va Yangi tahrirdagi
fuqarolarini o ‘zini-o‘zi boshqarish organlari to ‘g ‘risidagi qonunning 10 moddasi).
Y er nazoratini axborotlash shakli-ogohlantiruvchi va jazolovchi choralarni
qoMlash
m aqsadida davit nazoratining yer munosabati sub’ektlarining yer
qonunchiligi talablarini bajarilishlariga doir zaruriy m a’lum otlam i yig'ish va ulami
um um lashtirishga qaratilgan tekshirim turi.
Yerdan foydalanishdagi qonunbuzarlik uchun jinoiy javobgarlik-Jinoat kodeksi
(14-m odda), Yer kodeksi (90-modda) va um um e’tiro f etilgan xalqaro huquq
norm alarida k o ‘rsatilgan jinoyatning ham ma belgilarini o 'zid a aks ettirgan jazoga
sazovor qilish.
Yer to ‘g ‘risidagi qonun xujjatlarini buzish hollari aniqlangan taqdirda,
m ahalliy davlat organlariga yer uchastkalarini olib qo ‘yish, shu jum ladan, yer ijarasi
shartnom asini muddatdan oldin bekor qilish, shuningdek, yerdan foydalanishni
cheklash va to'xtatib q o ‘yish to ‘g ‘risida m ateriallar taqdim etish huquqi berilgan.
> Yer qonunchiligini bartaraf etish to ‘g ‘risida ogohlantirish xati
> Y er qonunchiligi m a’m uriy huquqbuzarligi to* g 'risida bayonnom a
> Y er qonunchiligi buzilishi haqida ishni ko'rib chiqishga kelishi uchun
chaqiriq qog'ozi
> M a’m uriy huquqbuzarlik to ‘g ‘risidagi ishni k o ‘rib chiqish to ‘g ‘risida
bayonnom a
> Yer qonunchiligi buzilganlik uchun m a’m uriy javogarlikka tortish
to ‘g ‘risida qaror
Boshqarish
tizimini
vujudga
keltirish
vaqtida
axborot
oqimlarining
kamchiliklari:
1 .turil xil strukturalar to ‘playdigan bir xildagi axborotlar utishining paralleligi
(xatto bir strukturaning turli xil elementlari ham)
2. axborotlar shakllanish vaqtida mushtaraklikning yo'qligi har qaysi struktura
tizimning rejali va hisobot ko'rsatkichlaridan, normativ spravochki m a’lumotlaridan
xujjatlar formasi va hakozalardan foydalanadi. Axborotning bir xil massiv
132
ko'rinishlari har xil davriyligi (har kuni, har oyda, har kvartalda) bilan bir necha
marta namoyon boMadi. Mohiyatiga k o ‘ra bu bor axborot oqimining izchil
takrorlanishidir.
3. Axborotning takrorlanishi. Axborotning bir xil massiv ko ‘rinishlari har xil
davriylik bilan (har kuni, har oyda, har kvartalda) bir necha marta namoyon bo'ladi,
M oxiyatiga k o ‘ra bu bir axborot oqimining izchil takrorlanishidir;
4. axborotning kechikishi. Boshqaruvchilik qarorning qabul qilinishi, axborotga
ishlov berish, uzatish vaqti vaqt bo'lishi kerak, uning davomida boshqariladigan
obyektga qaytarib bo‘lmaydigan jarayon ro ‘y berishi mumkin;
5. axborot to ‘plash shartlari va yagona talabning y o ‘qligi tufayli tez-tez ro ‘y
berib turishi, axborotning toMaligi va ishonchliligining yetarli emasligi;
6. axborotlar hajmining ortiqchaligi oqibatida ham xarakteri bo‘yicha, ham
xajmi bo'y ich a m a’lumotlar va xabarlaming tartibsizligi;
7. m a’lumotlarga ishlov berish va olishning har xil muddatlari va uslublari
sababli axborotlarini taqqoslab b o ‘lmasligi;
Y er resurlarini umumiy davlat boshqarilishini-davlat m ablag'i hisobidan butun
jam iyat m anfaatida davlatning hukumat organlari amalga oshiradilar. Shuning uchun
bu organlar qabul qilgan qarorlar yer munosabatlarining barcha sub’ektlari uchun
majburiydir. Davlat boshqarilishi davlatning xududiy ustunligi huquqiga asoslangan
va mamlakatnng barchalariga tarqatiladi. Davlat turli xil toifadagi fondining yerlariga
farmoyish berish, foydalanish, egalik qilish bo'yicha o ‘zining vakolatligini
realizatsiya qilinishini ta’minlaydi. Bunday holda davlat yer sababi bo‘yicha
fuqarolik-huquqiy munosabatlarda, bu munosabatlarning boshqa ishtirokchilari kabi,
ishtirok etadi.
Yerdan foydalanishni boshqarish uslublari yuqorida bildirilgan fikrlami
inobatga olgan xolda takomillashtirish iqtisodiy isloxotlarni amalga oshirish
sam aradorligi yanada ortiradi deb hisoblaymiz.
133
|