Q. Y. Abbasova
-CI MÖVZU. CƏMIYYƏT ÖZÜNÜTƏNZIMLƏYƏN BÜTÖV SISTEMDIR
Yüklə 2,43 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- II BÖLMƏ SOSİAL FƏLSƏFƏ CƏMİYYƏTIN VARLIĞI HAQQINDA 7-CI MÖVZU. CƏMIYYƏT VƏ TƏBIƏT
|
6-CI MÖVZU. CƏMIYYƏT ÖZÜNÜTƏNZIMLƏYƏN BÜTÖV SISTEMDIR Cəmiyyət - sözün geniş mənasında maddi həyatın, canlı təbiətin bir hissəsi olan, tarixən inkişaf edən, insanların fəaliyyət formasıdır. Sözün dar mənasında isə - insan tarixinin müəyyən bir mərhələsi (kapitalizm, feodalizm) və ya konkret sosial orqanizmdir (Fransa cəmiyyəti, Avropa cəmiyyəti və s.) Müasir sosial fəlsəfi fikirdə cəmiyyət fərdlərin birgə fəaliyyəti forması kimi öyrənilir, sistem-struktur münasibətləri baxımından təhlil edilir, onun idarə-olunma problemlərinə geniş diqqət yetirilir. Cəmiyyət ayrı-ayrı insanların mexaniki məcmusu deyildir, sahmanlı struktura malik olan bütöv bir sistemdir. Cəmiyyətin bu münasibətdə izahında iki yanlış mövqe mövcuddur. Onlardan birincisi - sosial nihilizm - göstərir ki, yalnız ayrı-ayrı insanlar və fərdlər mövcuddur. İctimai əlaqələr və bütövlükdə cəmiyyət adlı reallıq yoxdur. Cəmiyyət anlayışı yalnız əlverişli olduğu üçün işlənilən fiksiyadır. Bu qəbildən olan individualist yanaşma anarxizmə gətirib çıxarır. Anarxizm isə cəmiyyətdə obyektiv ictimai əlaqələri, ictimai təşkilatların və dövlətin əhəmiyyətini inkar edir. İkinci yanlış baxış cəmiyyətdə kollektivizmin rolunu həddən artıq şişirdir. Onun tərəfdarları iddia edirlər ki, yalnız bütöv bir tam kimi götürülən cəmiyyət, dövlət mövcuddur. Ayrı-ayrı insanlar isə elə bir əhəmiyyət kəsb etmir, sadəcə olaraq ümuminin hissəcikləri kimi çıxış edirlər. Əslində real cəmiyyət son dərəcə müxtəlif tərəflərin, yarımsistemlərin və elementlərin (ayrı-ayrı insanların) qarşılıqlı əlaqəli sistemidir. Cəmiyyətdə insanlar sonsuz sayda əlaqələrdə və qarşılıqlı təsirdə çıxış edirlər. Nəticədə bütöv sistem, vahid orqanizm qərarlaşır. Cəmiyyətə sistemli yanaşma təsəvvürləri qədim olsa da, bu barədə bitkin təlimlər ilk dəfə XIX əsrin fəlsəfi fikrində yaranmışdır. Onun əsasları O.Kont, H.Spenser, K.Marks, E.Dürkheym, M.Veber, P.Sorokin, L.Bertalanfı, T.Parsons və başqa mütəfəkkirlər tərəfindən irəli sürülmüşdü r. Bu təsəvvürlərə görə sistem kimi götürülən cəmiyyətin elementlərini bu və ya digər sosial subyektlər, münasibətlər və institutlar təşkil edir. Cəmiyyət sistemini təşkil edən elementlər və yarımsistemlər keyfiyyətcə rəngarəngdir və çoxpilləli xarakter daşıyır. İctimai sistemdə münasibətlər çox mühüm yer tutur. Münasibət dedikdə cəmiyyəti təşkil edən subyektlər arasında müəyyən əlaqə və asılılıq başa düşülür. Məhz bu münasibətlər sayəsində insanlar cəmiyyətdə birləşirlər, ayrı-ayrı fərdlər vahid, tam formasında çıxış edirlər. İnsanlar arasında sabit və təkrarlanan münasibətlər, asılılıq tədricən onların sosial qruplar, təşkilatlar və institutlar formasında birləşməsini yaradır. Sosial sistem aşağıdakı xassələrinə görə təbiət sistemlərindən fərqlənir: Hər şeydən əvvəl göstərilməlidir ki, cəmiyyəti təşkil edən elementlər, yarımsistemlər və səviyyələr son dərəcə rəngarəngdir, onların funksiyaları, əlaqələri və qarşılıqlı münasibətləri çox mürəkkəbdir. Digər tərəfdən sosial sistemi təşkil edən elementlər öz keyfiyyətinə görə müxtəlifdir, burada təkcə maddi deyil, həm də ideal, mənəvi hadisələr vardır. Buna görə də onu tədqiq edərkən müxtəlif elmlərin (humanitar və təbiət elmlərinin) metodlarından kompleks şəkildə istifadə olunmalıdır. Sonra, sosial sistemin əsas elementi olan insanın unikal xarakteri onu təbiətdən fərqləndirir. Belə ki, insan öz fəaliyyətinin, davranışının forma və üsullarını sərbəst surətdə və geniş diapazonda seçə bilir. Bunun nəticəsində cəmiyyətin inkişafında qeyri-müəyyənlik dərəcəsi yüksək olur. Burada hadisələrin gələcək nəticələrini irəlicədən müəyyən etmək çox vaxt mümkün olmur. Nəhayət, sosial sistem özünün açıq xarakter daşıması ilə səciyyələnir. O qapalı deyildir. Sosial sistemin açıq olması o deməkdir ki, cəmiyyət daim ətraf mühit ilə maddələr, enerji və informasiya mübadiləsində olur. Buna görə də ictimai sistem qeyri-müvazinət vəziyyətində olan sistemlərlərdədir. Onun qeyri-müvazinət xarakteri həm də bunda ifadə olunur ki, sosial sistemə daxil olan yarımsistemlər və tərəflər öz səviyyəsinə görə eyni deyildir. Onlar arasında müəyyən fərqlər və dialektik ziddiyyətlər mövcuddur. Sosial sistemin açıq xarakteri və qeyri-müvazinətli olması onun əbədi həyatını təmin edir. Başqa sözlə deyilsə, kainatın istilik ölümü nəzəriyyəsi nəinki təkcə dünyaya münasibətdə, həm də cəmiyyətə münasibətdə də əsassızdır. Çünki sosial sistemin açıqlığı və qeyri-müvazinətliyi burada entropiyanın toplanmasına imkan vermir. Ətraf mühit və kosmos ilə daim qarşılıqlı təsir sayəsində burada fasiləsiz olaraq neqentropik (entropiyaya qarşı) proseslər baş verir. Bütöv orqanizm kimi götürülən cəmiyyət bir sıra xassələrə malikdir: özfəaliyyət (fəaliyyətin kənardan gətirilməməsi), öz-özünü təşkiletmə; özinkişaf (inkişaf mənbəyinin daxildə olması) və öz-özünə kifayət olması. Birinci üç əlamət həm bütövlükdə cəmiyyətə, həm də ayrılıqda onun hər bir sferasına və qruplarına aiddir. Dördüncü xassə isə yalnız bütöv bir tam kimi götürülən cəmiyyəti səciyyələndirir. Özünün özü üçün kifayət etməsi xassəsi o deməkdir ki, sistem öz fəaliyyəti ilə onun mövcudluğu üçün lazım olan şəraiti yarada və tələbatlarını ödəyə bilir. Bu keyfıyyət sosial sistemi onun ayrı-ayrı yarımsistemlərindən və tərəflərindən fərqləndirir. Başqa sözlə cəmiyyətin heç bir sahəsi, heç bir fəaliyyət növü ümumidən təcrid olunmuş halda normal yaşaya bilməz. Yalnız bütöv bir tam kimi götürülən cəmiyyət bütün fəaliyyət növlərinin, sosial subyektlərin və sosial institutların vəhdətini təmin etməklə öz-özünü təminetmə xassəsinə malikdir. Beləliklə, sosial sistem müxtəlif səpkilərə malikdir. Onu təhlil edərkən fəaliyyət növləri, sosial münasibətlər, sosial birlik formaları» ictimai institutlar mütləq nəzərə alınmalıdır. Cəmiyyətin son dərəcə mürəkkəb olması onu izah edən baxışların da müxtəlifliyini şərtləndirir. Sosial fəlsəfədə cəmiyyətin üç əsas nəzəri modeli geniş yayılmışdır: naturalizm, idealizm və materializm. Birinci mövqe, naturalizm (təbiət, təbii olan deməkdir) tarixən daha qədimdir. Onun mahiyyətini cəmiyyəti təbii-bioloji amillər (təbii sərvətlər, mühit, iqlim və sair) ilə izah olunması təşkil edir. Cəmiyyətə idealist yanaşma sosial həyatda əbədi ideyanın, dünya zəkasının, idealın, mənəvi amillərin müəyyənedici rol oynadığını sübut etməyə çalışır. Nəhayət, materializm cəmiyyətin izahında maddi amillərdən: sosial varlıqdan, maddi nemətlər istehsalından çıxış edir. Qeyd edək ki, bu üç baxış bir-birindən tam təcrid olunmuş halda mövcud deyildir. Onlar bir-birilə xeyli yaxındır və bəzən də çulğalaşmış şəkildə çıxış edir. Məsələn, naturalizmdə bəzən həm materializm ünsürləri (cəmiyyətin təbii izahı, mexanisizm, sosial darvinizm və sair), həm də idealizm (panteizm və hilozoizmin nümunəsində) əlaqəli şəkildə çıxış edir. Sosial fəlsəfədə insanların əvvəlki cəmiyyətdən irsən keçən və yeni yaranan birgə fəaliyyət üsulu, ictimai istehsal anlayışında ifadə olunur. İctimai istehsal anlayışı göstərir ki, cəmiyyət sadəcə təkrar istehsal və adaptasiya etmək deyildir. O ictimai həyatı həm də yaradıcılıq, öz istehsalı kimi səciyyələndirir. İctimai istehsal bir sıra həyati əhəmiyyətli sosial funksiyalar yerinə yetirir. Onlardan aşağıdakılar xüsusilə mühümdür: a) cəmiyyətin mövcudluğunun maddi həyat şəraitinin təkrar istehsalı; b) mənəvi həyat məhsullarının (ideyalar və ideologiyanın) mənəvi dəyərlərin, simvol və işarələrin istehsalı; v) ictimai fərdlər kimi insan nəslinin istehsalı; q) sosial əlaqələrin və münasibətlərin istehsalı. Məhz istehsal sayəsində insanların tarixi ictimai xarakter kəsb edir. Sosial şəraitin ayrı-ayrı tərəflərini istehsal etməklə insan həm də öz-özünü istehsal edır. Din, ailə, dövlət, hüquq, əxlaq, elm, incəsənət və sair təkrar istehsalın xüsusi növləridir. İnsanlar cəmiyyət daxilində öz həyatlarını təmin etmək üçün bir sıra funksiyalar (iqtisadi funksiya, zorakılıq üzərində nəzarət, biliklərin inkişaf etdirilməsi, özünüməhdudlaşdırma qabiliyyətinin inkişafı funksiyası) yerinə yetirməli olur. Qeyd edək ki, müxtəlif tarixi dövrlərdə həmin funksiyaların yerinə yetirilməsi səviyyəsi və onlarm ictimai həyatda rolu eyni deyildir. İctimai həyatın bütövlüyü problemi hələ qədim filosofların nəzər diqqətində olmuşdur. Sosial fəlsəfə tarixində cəmiyyətin sistemli quraşdırmaları haqqındakı ilk ideyaları Platon və Aristotelin təlimlərində tapmaq olar. Cəmiyyətin təşkili xüsusiyyətləri və əlamətlərini Platon cəmiyyətin siyasi təşkilinin forması olan dövlətin əsasında izah edirdi. Qarşılıqlı fəaliyyət və ünsiyyət nəticəsində yaranan dövlət insan tələbatlarının müxtəlifliyini, ictimai əmək bölgüsünü ifadə edir. Platonun bu fikrini Marks yüksək qiymətləndirmişdi. Ədalət prinsipi əmək bölgüsü sisteminin bütövlüyünü təmin edir, sosial struktur isə əmək bölgüsünün nəticəsi olaraq, dövlətin üz təbəqəsini təşkil edir və fəaliyyət göstərir. Sosial bərabərsizliyin aradan qaldırılması yolunu Platon "ideal dövlət" quruluşunda görürdü. Bu dövlətdə struktur ünsürlər arasında vəzifələr, insanların mənşəyinə görə paylanılır (qızıl, gümüş və mis qarışıqlarına uyğun); Doğrudur, onların mənşəyi bir növ əfsanə xarakteri daşıyır, lakin insanları buna inandırmaq lazımdır. Göründüyü kimi, Platon cəmiyyətdə ideologiya və utopiyanın rolunu başa düşürdü. Ədalətsizliyin, sosial iztirabların səbəbini xüsusi mülkiyyətdə görür və ümumiyyətlə şəxsi mülkiyyəti qəbul etmirdi. Aristotelin sosial-siyasi və iqtisadi baxışları quldarlıq cəmiyyəti şəraitində formalaşmışdı. O, cəmiyyətin vacib ünsürləri olan əmək bölgüsü, mübadilə, dəyərlərin növləri, dövlət və onun formaları, dövlətin quruluşu, sosial strukturu, idealları və dövlətin mənşəyi haqqında maraqlı fikirlər söyləmişdir. Aristotel cəmiyyətin ali məqsədini ümumi faydaya, xeyirxahlığa nail olmaqda görürdü. İnsan öz təbiətinə görə siyasi varlıqdır; "ailə-insanların birgə yaşayış formalarının ilkini və əbədisidir". Dövlət hakimiyyəti - ailə başçısının hakimiyyətinin davamıdır. Sonrakı dövrlərdə cəmiyyətin sistemli təşkili haqqında T Hobbsun, J.J.Russonun və Q.V.F.Hegelin ideyaları diqqəti cəlb edir. T.Hobbs cəmiyyətin yaranması səbəbini insanlar üçün faydalı olması zərurətində axtarırdı. O deyirdi ki, insanların ünsiyyətini özlərinin xeyrini güdmək, fayda axtarmaq ilə izah etmək lazımdır. Həm faydanı tapmaq, həm ləyaqəti ucaltmaq üçün başqalarının üzərində hökmranlıq etmək kimi vasitədən istifadə olunsa, daha yaxшı olar. Hökmranlığın qabağını kəsən qorxudur; qarşılıqlı qorxu isə insanların cəmiyyətdə birləşməsinin əsil səbəbidir. Qarşılıqlı qorxu nədən əmələ gəlir? Qismən insanların təbii bərabərliyindən, qismən isə onların bir-birinə qarşı olan acıq və hirsindən (sonuncu tələbat və mənafeləri ödəmək istəyindən irəli gəlir) törəyir. Təbii hüquq hamının hamıya qarшı müharibəsinə gətirib çıxarır, çünki özünü qorumaq arzusu insanı istənilən hərəkətə sövq edir. Bununla belə, məlumdur ki, mühariə bu hüququn əsası olan insanın özünü qoruyub saxlamaq istəyinə ziddir. Sülhün qorunması əsas təbii qanundur, çünki insanların təbii xüsusiyyətlərindən irəli gəlir. Təbii qanunlar əbədi və dəyişilməzdir, onlar vicdanın hökmünə tabe deyildir, buna görə də sülhün qorunub saxlanılmasını təmin edə bilmirlər. Adamlar bu qanunları pozmamaq üçün iradələrini vahid, hamınm üzərində hökmranlıq edən iradəyə tabe etmək zərurətinə gəlib çıxırlar. Bu isə, öz növbəsində, dövlətin yaranmasının ilkin шərtidir. İnsanları dövlətdə birləşdirən ya qorxu, ya da ümid olur. Dövlətdə azadlığın meyarı vətəndaşların və dövlətin xeyrini gözləmək tələbini ifadə edir. Hobbsun qəbul etdiyi dövlət forması monarxiyadır, monarx həm özünün, həm də vətəndaşların mənafelərini lazımi səviyyədə müdafiə edir. Beləliklə, Hobbs cəmiyyətin yaranması və inkişafının həm səbəblərini, həm də formalarnı araşdıraraq, xüsusi nəzəriyyə yaradıb. Bəzən buna "ictimai müqavilə" nəzəriyyəsi deyirlər. Bu ideyadan istifadə edən tədqiqatçılardan biri də J.J.Russo olub. Hobbs təbiət haqqındakı elmlərin metod və nəticələrini istifadə edərək, ictimai və mənəvi həyatın hadisələrini izah etməyə çalışırdı. Russo da təxminən bu yolla getmişdir. İnsan dünyaya azad gəlib, bəs necə olur ki, o, indi əli zəncirlidir? Necə olur ki, çoxluq azlığa tabedir? Russo bu suallara cavab verərək insanların cəmiyyətdə birləşmək zərurətini təbii şəraitin ağırlığında görürdü. Onun fikrincə insanlar öz acizliyini yalnız qüvvələrini birləşdirməklə aradan qaldıra bilərlər. Ümumi iradə, ümumi yaşayış şərti - hər kəsin hüququndan dövlətin xeyrinə payın ayrılması deməkdir. Russo cəmiyyətin quruluşunu canlı bədənə bənzədirdi, Onun başı hakimiyyət, bədən üzvləri isə insanlardır. O, qeyd edirdi ki, cəmiyyət müxtəlif ümumi maraqlar əsasında birləşən sosial qruplardan ibarətdir. Mənafelərin ziddiyyətliliyi qrupları və cəmiyyəti bəzən qarşı-qarşıya qoyur. Cəmiyyətin əsasını iqtisadi münasibətlər təшkil edir. Təbii vəziyyətdən ictimai vəziyyətə keçməsi insanların davranışındakı instinkti ədalət prinsipi ilə əvəz etdi. Nəticədə insan fəaliyyəti əxlaqi xarakter daşımağa başlayır, qabiliyyətləri inkişaf edir, təfəkkür dairəsi genişlənir, hissləri daha incə olur. İnsan, öz təbii azadlığını və hüquqlarıru itirir, əvəzinə isə vətəndaş və əxlaqi azadlıqları qazanır, özü-özünü idarə etmək imkanını əldə edir. Nəhayət, cəmiyyət həqiqi bərabərliyi yaradır, qüvvə və qabiliyyətinə görə fərqlənən insanlar cəmiyyətdə bərabər hüquqludur. Russonun dövlət, suverenitet və hakimiyyət bölgüsü haqqındakı ideyaları da böyük maraq doğurur. Cəmiyyətin yaranmasında təbii və vətəndaş hüquqların rolunu Hegel cəmiyyət və dövlətin nisbəti dialektikası baxımından işləyib hazırlamışdı. Vətəndaş cəmiyyəti --həyatın maddi şərait sahəsi, təbii zərurətin məhsuludur. Burada fərdlər öz maddi mənafeləri ilə bir-birinə bağlıdırlar. "Hüquq fəlsfəsi" əsərində Hegel vətəndaş cəmiyyətinin dövlətdən əvvəl yaranmasını təsdiqləyir. Cəmiyyətdə fərdlər və onların mənafeləri bir-birinə qarşı qoyulur, bununla belə ümumi məqsədə nail olmaq üçün hər bir kəsin mənafeləri vasitə kimi istifadə edilə bilər. Hegelin vətəndaş cəmiyyətində, real ictimai münasibətlər, sosial ziddiyyətlər göstərilir. Xüsusi mülkiyyətin azad inkişafı -vətəndaş cəmiyyətinin vacib şərtidir. Hər bir fərdin cəmiyyətdə vəzifələri olduğu kimi, cəmiyyətin də fərdə qarşı vəzifələri var. Cəmiyyətdəki ziddiyyətlərin əsasını fərdi, xüsusi və ictimai mənafelər və dövlət qaydaları arasındakı müxtəliflik təşkil edir. Dövlət daha yüksək inkişaf pilləsində duraraq, əxlaqi bütövlülük, azadlığın gerçəkləşməsi (bu da ideala, ağlın mütləq məqsədinə nail olmaq deməkdir) üçün çalışır. Hegel qeyd edirdi ki, fəlsəfə, təbiət qanunlarını olduğu kimi öyrəndiyi halda, hüquq və dövlət problemləri haqqında göstərişi fəlsəfənin özündən gözləyir. Əsil vəzifə burada -həqiqətin mümkünlüyünü başa düşməkdir. Təfəkkür və varlıq qanunları eyni olduğu üçün, bu elə ağlın, fəlsəfənin dərk etmək qabiliyyətindən irəli gəlir. Hər bir fərd öz zəmanəsinin övladı olduğu kimi, fəlsəfə də dövrün təfəkkürdə ifadə olunmuş ruhudur. Hobbs və Russonun dəyişilməz, sabit, təbii hüququ, Hegeldə dialektikanın inkişaf qanunlarına əsasən müsbət (vətəndaş) hüququnda tədricən gerçəkləşən azadlıq ideyası ilə əvəz olunur. Bəşər tarixi azadlığın dərkolunması tarixidir. Hüquq -azad iradənin varlığıdır. K.Marks və F.Engels cəmiyyətin insanların qarşılıqlı fəaliyyətinin məhsulu olduğunu qeyd edirdilər. Engels "Təbiətin dialektikası" əsərində yazırdı: İnsanlar öz əməllərini tələbatla yox, təfəkkür ilə izah etməyə vərdişlidirlər, əslində isə tarixi prosesin əsas məzmununu həqiqi həyatın istehsalı və təkrar istehsalı təşkil edir. Cəmiyyətin iqtisadi bazisi aparıcı rol oynayır, lakin bununla yanaşı tarixi inkişafa, onun formalarına üstqurumun müxtəlif tərəfləri: dövlət quruluşu, hüquqi formalar və onların insan şüurunda inikası, siyasi, hüquqi, fəlsəfi nəzəriyyələr, dini baxışlar -təsir göstərir. "İqtisadi hərəkat zərurətdir və öz yolunda bir çox təsadüflərlə üz-üzə gəlir. Cəmiyyətdə insanlar şüurlu şəkildə, məqsədyönlü fəaliyyət göstərirlər, bununla belə tarixin inkişafı daxili, ümumi qanunlara tabedir. Tarixdə təsadüfün rolu çox böyükdür, amma burada aparıcı rolu iqtisadi münasibətlər oynayır. İqtisadi münasibətlər dedikdə Marks və Engels əmək bölgüsü əsasında insanların yaşamaq üçün təşkil etdiyi istehsal üsulunu, mübadilə, bölgü və istehlakı nəzərdə tuturdular. Buraya əmək vasitələri, o cümlədən texniki və coğrafi şərait də daxildir. İnsan fəaliyyəti predmetli xarakter daşıyır, həqiqi fəaliyyət hissi, subyektivdir. Onlar "vətəndaş cəmiyyəti" anlayışını "insan cəmiyyəti" anlayışı ilə əvəz etdilər. Onların fikrincə, istehsal üsulu növləri tarixdə bir-birini əvəz edir, bunun aparıcı tərəfi - mülkiyyət formasıdır. İstehsal üsulunun iki tərəfini məhsuldar qüvvələr və istehsal münasibətləri təşkil edir. İctimai-iqtisadi formasiyanın əsasında istehsal üsulu forması durur, ona uyğun iqtisadi, siyasi, ideoloji və digər münasibətlər formalaşır və inkişaf edir, Tarixdə bir neçə formasiya mövcud olub: quldarlıq, feodalizm, kapitalizm. Formasiyaların bir-birini əvəz etməsinin əsas səbəbi - istehsal üsulunda baş verən dəyişikliklərdir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Russo insan cəmiyyətini canlı orqanizmə bənzədirdi. İngilis sosioloqu H.Spenser də bu ideya üzərində dayanaraq, cəmiyyətin sinfi quruluşunu, onun müxtəlif institutlarını, funksional fəaliyyətini canlı orqanizmin yaşamasına uyğunluğundan, təkamül yolu ilə uyğunlaşma qanununa əsasən irəliyə doğru getməsindən bəhs edirdi. Cəmiyyətdə strukturun differensiyalaşması, funksiyaların (vəzifələrin) də differensiallaşmasına gətirilə çıxarır. Sosial təkamül prosesləri təbii və əzəlidir, qarşısı alınmazdır, insan bu prosesləri yalnız təhrif edə və ya ləngidə bilər. Spenser, təkamülün mexaniki sxemini yaradarkən, müəyyən mənada struktur mürəkkəblik problemlərini həll etməyə çalışırdı. O, sosial differensiasiya və inteqrasiya proseslərinin nisbətini baшa düşürdü. E.Dürkheym də cəmiyyətdə təkamülçülük ideyalarını qəbul edərkən, onları struktur-funksional yanaşma ilə sıx əlaqədə götürürdü. O göstərirdi ki, cəmiyyət - inteqrasiya edilmiş bütövlükdür, onun hissələri qarşılıqlı asılılıq vəziyyətindədir, sosial reallıq özünəməxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Dürkheym, struktur -funksional təhlil metodlarından istifadə etməklə, hər hansı bir sosial hadisənin, sistemin müəyyən tələbatlara uyğun olub-olmamasını müəyyənləşdirməyə çalışırdı. Onun fikrincə ictimai əmək bölgüsünün başlıca vəzifəsi - ictimai həmrəyliyin əsasını yaratmaq, "kollektiv şüur" əsasında qarşılıqlı asılılığı möhkəmləndirməkdir. XX əsrin görkəmli sosioloqu T.Parsons, insan cəmiyyətinin formalaşması və inkişafının əsasını sosial fəaliyyətin müxtəlif formalarında görürdü. Ona görə insan fəaliyyəti bütöv bir sistemdir. Bu sistemdə müxtəlif işarə mexanizmləri (dil, dəyərlər), normalar (hamı tərəfındən qəbul edilmiş qaydalar) istifadə edilir, burada özbaşınalıq da mümkündür, çünki bir çox subyektiv iradələr və irrasional hərəkətlər bir-biri ilə toqquşa bilir. Parsonsun fıkrincə, cəmiyyət sistemində mədəni, sosial, şəxsiyyət, orqanizm yarımsistemləri fəaliyyət göstərir. O, mübadilə -dil, hakimiyyət, pul və s. vasitəsilə həyata keçirilir. Müxtəlif fəaliyyət problemləri (funksiyalar) vardır: adaptasiya (uyğunlaşma), məqsədə nail olma, inteqrasiya, strukturun bərpası, gərginliyin aradan qaldırılması. Onlar xüsusi yarım sistemlər vasitəsilə həll olunur (iqtisadi, siyasi, hüquqi, din, əxlaq, ailə, təhsil və s.). Fransa strukturalizminin başlıca nümayəndələrindən biri, etnoqraf və sosioloq K.Levi-Stros, insan və cəmiyyətin öyrənilməsində subyektiv yanaşmanı rədd edərək, "Fövqəl-rasionallıq" konsepsiyasını irəli sürmüşdür. Burada söhbət, Avropa sivilizasiyası tərəfındən unudulmuş, hissi və rasional başlanğıcların vəhdətinin bərpasından gedir. Levi-Stros mədəniyyətin və sosial quruluşların öyrənilməsində informasiya nəzəriyyəsi və struktur linqivistikanın bəzi metodlarından istifadə edərək, müxtəlif şüur formalarının (morfoloji, kollektiv psixoloji və s.) tarixi inkişafını təhlil edirdi. Strukturalizmin nümayəndələri iqtisadi cəmiyyətlərin, sosial sistemlərin, aləmin işarələr vasitəsilə qavranılan, sosial təşkilolunmaya məruz qalan sistemlər olduğunu qeyd edirlər. Belə (mədəni) aləmin elementləri kosmoloji kateqoriyalar və ya müxtəlıf əkslikləri ifadə edən anlayışlar təşkil edir (sağ-sol, yuxarı-aşağı, kişi-qadın, təmiz-natəmiz və s.). Levi Stros, əslində, yalnız «formal transtarixi strukturları» öyrənir, belə yanaşma hər hansı bir dinamika, sosial inkiafı rədd edir. Lakin o sabit struktur və mədəniyyətlərin inkişafının öyrənilməsində böyük fayda gətirə bilir. Digər Fransa filosofu, J.Derrida, strukturalizmə yaxın olan mövqedən çıxış edərək, Avropa mədəniyyətinin bütün formalarını, müxtəlif mətnlərin parçalanmasını, bunun daxilində aparıcı anlayışların tapılması yolu ilə öyrənməyə dəvət edir; bu anlayışların müxtəlifliyi, " mətnlərin başqalığını, parçalanmağını" ifadə edir. Söhbət yalnız nitq və dildən deyil, mədəniyyətin bütün təzahür formalarından gedir. Strukturalistlər insan həyatının öyrənilməsində, cəmiyyətin sistem münasibətlərinin, elementlər üzərində üstünlük təşkil etməsi prinsipinin vacibliyini qeyd edirlər. ƏDƏBIYYAT
II BÖLMƏ SOSİAL FƏLSƏFƏ CƏMİYYƏTIN VARLIĞI HAQQINDA 7-CI MÖVZU. CƏMIYYƏT VƏ TƏBIƏT İnsan cəmiyyəti təbiətin inkişafının müəyyən mərhələsində, onun özünəməxsus şəkildə davamı kimi yaranmışdır. Buna görə də sosial fəlsəfədə təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı münasibətləri məsələsi mühüm yer tutur. Bu mövzunun öyrənilməsi həm də aşağıdakı iki səbəblə bağlıdır: a) bütün dövrlərdə cəmiyyətin mövcudluğu və inkişafı təbiət ilə ayrılmaz əlaqədə baş verir. Bu mənada təbiət cəmiyyətin daimi və zəruri şərtidir, təbiətsiz cəmiyyət mövcud deyildir; b) müasir dövrdə təbiət-cəmiyyət - insan münasibətlərində gərginlik durmadan artmaqdadır. Ekoloji böhran sivilizasiyarın gələcək varlığını ciddi təhlükə altına alır, buna görə də onun həlli labüd və zəruridir. Bütövlükdə cəmiyyətin formalaşması və inkişafı aşağıdakı üç şərt sayəsində mümkün olur: təbii mühit, əhali artımı və insanların müxtəlif həyat fəaliyyəti formaları. Cəmiyyət ilə təbiət bir-biri ilə sıx vəhdətdədir. Onlar arasında müəyyən ziddiyyətlər də özünü göstərir. Bunlar həm təbiətin, həm də cəmiyyətin inkişafı üçün hərəkətverici qüvvə rolunu oynayır. Belə ki, insanlar qədimdən daim təbiətlə, təbiət qüvvələri ilə müəyyən mənada mübarizə prosesində inkişaf edirlər. Tarixin bütün dövrlərində bu və ya digər formada çıxış edən təbiət-cəmiyyət ziddiyyətlərinin həlli sivilizasiyanın inkişafına təkan verir. Cəmiyyət təbiətin sirrlərinə yiyələnmək və onun qüvvələrindən öz mənafeləri üçün istifadə etmək yolu ilə irəliləyir. Təbii ehtiyatlar cəmiyyətin sərvətidir. Bundan əlavə bütün dövrlərdə demoqrafik proseslərin inkişafı, əhalinin sağlamlığının təmin edilməsi təbii mühit ilə üzvi surətdə bağlıdır. Belə ki, iqlim, hava, su, ərzaq məhsulları və s. insanların həyat fəaliyyətinin bioloji göstəricilərinə, əmək qabiliyyətinə, bir sözlə işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı ilə əlaqədar olan bütün proseslərə mühüm dərəcədə təsir göstərir. Nəhayət, ekoloji amillər kompleksi həm də insanların psixoloji, əxlaqi-etik və estetik keyfıyyətlərinə, şəxsiyyətin ahəngdar inkişafına ciddi təsir edir. Təbiət-cəmiyyət münasibətləri məzmunca çox geniş olub, aşağıdakı əsas səpkiləri əhatə edir. Hər şeydən əvvəl bunu qeyd etmək lazımdır ki, təbiət insanın mövcudluğunun təbii şəraiti, onun fəaliyyəti üçün məkan etibarilə meydan rolunu oynayır. Bu səpki ən əsasdır və digər istiqamətlərin bir növ onun konkretləşmiş formalarıdır. Bununla yanaşı onlar xeyli dərəcə müstəqil xarakter daşıyır və onları ayrı-ayrılıqda qeyd etmək vacibdir. İnsanın təbiətə münasibətinin ikinci formasını qısa şəkildə idraki münasibət kimi göstərmək olar. Bu o deməkdir ki, insan bütün ömrü boyu təbiətin sirrlərini, onun qanunauyğunluqlarını dərk etməyə səy göstərir. Həmin istiqamət təbiətşünaslıq elmlərinin (təbiət haqqında elmlərin) yaranması və inkişafında daha əyani reallaşır. Üçüncü insan təbiətə həm də fəal, qiymətverici münasibət bəsləyir. Qeyd olunan səpki öz ifadəsini bunda tapır ki, insan təbiətə gözəllik mənbəyi, xeyirxahlıq, xoş niyyət mənbəyi kimi yanaşır. Nəhayət, son dövrlərdə insan-təbiət münasibətlərində prinsipcə yeni bir səpki formalaşmış və inkişaf etməkdədir. Bu səpki odur ki, insanda təbiətin qorunub saxlanması üçün getdikcə artan məsuliyyət hissi yaranır. Bu hiss daha çox inkişaf etməkdədir. Yuxarıda deyilənlər sübut edir ki, insanın təkcə fiziki həyatı deyil, həm də mənəvi həyatı təbiətlə sıx bağlıdır. Buna görə də təbiətin fəlsəfi anlaşılmasında onunla insanların istehsal fəaliyyəti arasında əlaqələr ilə yanaşı, həm də estetik, əxlaqi və qiymətverici tərəfləri araşdırmaq zəruridir. Təbiət ilə cəmiyyət arasındakı münasibətlərin xarakteri konkret-tarixi məzmuna malikdir. Bu mənada aşağıdakı tarixi mərhələləri ayırmaq olar: Birinci mərhələ ən qədim dövrü əhatə edir. Bu mərhələdə insanlar təbiətin hazır məhsullarından istifadə etməklə, ovçuluq və balıqçılıq ilə məşğul olurdular. Başqa sözlə mənimsəmə iqtisadiyyatının hökm sürdüyü həmin mərhələdə insanlar təbiət qüvvələrindən demək olar ki, tam asılı idilər. Buna görə də onlar təbiətə sitayiş edir, müxtəlif qurbanlar verməklə ondan rəhm diləyirdilər. Həmin dövrdə onların dünyagörüşündə fetişizm, cadugərlik və ovsunçuluq geniş yer tuturdu. İbtidai insan təbiəti ilahiləşdirir, yaşamağın mənbəyini ona itaət etməkdə görürdü. İkinci mərhələ təxminən 7-10 min il bundan əvvəl baş vermiş neolit inqilabı ilə başlanmışdır. Onun əsas məzmununu əkinçilik ilə maldarlığın bir-birindən ayrılması, oturaq həyata və yaradılan iqtisadiyyata keçilməsi təşkil edir. Artıq bu dövrdə insanlar təbiətin hazır nemətlərindən istifadə etməklə kifayətlənmir, lazım olan məhsulları və yaşayış vasitələrini özü istehsal etməyə başlayır. Bu bir tərəfdən ictimai inkişafa təkan verdi, digər tərəfdən cəmiyyət ilə təbiət arasında ziddiyyətlərin yaranmasına gətirib çıxartdı. Buna baxmayaraq təbiət ilə cəmiyyət arasındakı münasibətlər yüksələn xətt üzrə inkişaf edir və möhkəmlənirdi. Üçüncü mərhələ təxminən XVI-XVII əsrlərdən etibarən özünü göstərir. Onun əsas mahiyyətini maşınlı sənayeyə keçilməsi nəticəsində insanların təbiətə göstərdiyi təsirin güclənməsi təşkil edir. Cəmiyyətin sərəncamında olan texniki vasitələr təkmilləşdikcə sözün əsl mənasında təbiətin amansız istismarı baş verdi. Təbiətdən mərhəmət gözləmək, onu özünə ram etmək bu mərhələnin əsas prinsipini təşkil edir. Nəhayət, XX əsrin ortalarından etibarən təbiət cəmiyyət münasibətlərində keyfiyyətcə yeni, dördüncü mərhələ özünü göstərir. Onun səciyyəvi cəhətini müasir elmi-texniki tərəqqi şəraitində cəmiyyətlə təbiət arasındakı ziddiyyətlərin kəskinləşməsi təşkil edir. Bu öz ifadəsini müasir ekoloji böhranda, bəşəriyyətin gələcək mövcudluğunun təbii şəraitinin artmaqda olan təhlükəsində tapır. Fəlsəfi fikir tarixində təbiət-cəmiyyət münasibətlərinə dair çox müxtəlif fikirlər söylənilmişdir. Məsələn, İ.Kant hesab edirdi ki, həm təbiət, həm də insan bir-birilə zəruri, səbəb-nəticə əlaqələrinə daxildir. «Mühakimə qabiliyyətinin tənqidi» əsərində o yazırdı ki, dünyada üzvi və ya teleoloji münasibətlər təsadüfi, spontan (qəfil) hərəkətlər nəticəsində əmələ gəlir. Təbii proseslər üçün təsadüf, teleolojilər üçün isə zərurət xasdır. O belə hesab edirdi ki, dünyanın mexaniki, determinist strukturunu, teleoloji mənzərəsini əlaqələndirən amil-təsadüfdür. Hər hansı bir təsisat, o cümlədən cəmiyyət məhz təsadüf üzərində qurulur. Bu, üzvi və qeyri-üzvi aləmləri birləşdirən universal prosesdir. Kant «Səmanın ən ümumi nəzəriyyəsi və tarixi» əsərində, Nyuton mexanikasına əsaslanaraq, Yer kürəsinin əmələ gəlməsi haqqında kosmoqonik fərziyyəsini irəli sürdü. Bu fərziyyəyə görə Günəş sistemi böyük qaz və toz dumanlıqlarından əmələ gəlmişdir. Həmin proses formasız buludların fluktuasiyası, dəyişilməsi əsasında baş vermişdır. Beləliklə, Kant universal inkişaf nəzəriyyəsi əsasında özünün cəmiyyəti əhatə edən tarix fəlsəfəsini yaradır. İnsan nəsli, müəyyən bir yerdə yaranaraq, sonralar artır, inkişaf edir və genişlənərək bütöv bir sosiumu (cəmiyyəti) təşkil edir. İnsan və təbiətin qarşılıqlı əlaqəsi triada şəklində özünü göstərir: 1) ilk mərhələdə insan, nisbətən ahəngdar şəkildə təbii aləmə daxildir; bu zaman onun cismani-hissi tələbatları cüzi olduğu üçün, o, özünü xeyli dərəcədə xoşbəxt duyurdu (hətta ibtidai insan); 2) sonralar müəyyən gərginlik yaranmağa başlayır. Belə ki, insanlar, daha rahat ekoloji sığınacaq axtararaq, bir-biri ilə toqquşmalı olurlar. Onlar Yer üzünə səpələnirlər, nəticədə bir qrup qabiliyyətlər inkişaf edirsə, digərləri qapanırdı. 3) müasir mərhələdə -gərginlik daha da artır, onun uzun müddət davam edəcəyi gözlənilir, lakin gec-tez təbiət və cəmiyyət arasında ahəngdarlıq yaranacaqdır. Məqsədlər səltənəti olan cəmiyyət özünün təbiət ilə münasibətlərini ağıl və zəka əsasında harmonik şəkildə qurmağı bacaracaqdır. Hazırda qabaqcıl ölkələrin dövlətləri və xalqları bu yolda əhəmiyyətli addımlar atmaqdadırlar. Təbiət ilə cəmiyyətin münasibətlərinin izahında üç başlıca cərəyan mövcuddur: coğrafı cərəyan, üzvi məktəb və mədəni-tarixi cərəyan. Coğrafı cərəyan nümayəndələri hesab edirdilər ki, insan təbiətin bir hissəsi, onun ali təcəssümüdür, sosial fəlsəfə onu məhz bu cəpkidə də öyrənməlidir. Məsələn, Herder qeyd edirdi ki, insanın mənəvi və əxlaqi başlanğıcları onun təbiəti ilə bağlıdır, günəş sistemi ilə əlaqəli olan daha yüksək qanunlara tabedir. O, belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, «İnsan nəslinin tarix fəlsəfəsini göydən başlamaq lazımdır ki, o, özünə layiq adını qazansın». İnsanın təbiətdən asılı olması o dərəcədə güclü gözə çarpır ki, bunu heç sosial fəlsəfənin bir elm olmadığı vaxtda da başa düşüblər. Hələ Platon öz «Respublika» əsərində iqlimin cəmiyyətə təsirini qeyd etmişdi. Aristotel isə iqlimin insan təbiətinə və ictimai idarələrə təsirindən daha ətraflı bəhs edirdi. O, özünün «Politika» əsərində müxtəlif tayfaların xarakterinin yaşadıqları ərazilərin təbiətindən asılı olduğunu göstərərək IV kitabın VII fəslində yazırdı. «Soyuq ölkələrdə və Avropa qitəsində yaşayan xalqlar cəsarətli olıır; bununla belə, onlar texniki məharət və fərasət cəhətdən korluq çəkirlər, bəlkə buna görə onlarda azadlıq olsa da, dövlət təşkilatları yoxdur, qonşuların üzərində hökmranlığa qadir deyillər. Asiya xalqları isə, əksinə, məharət və fərasət qabiliyyətlərinə malik olsa da, cəsarətsizdirlər, daim əsarət və asılılıq vəziyyətindədirlər. Yunan tayfaları orta coğrafi vəziyyətdə olduqları üçün həm cəsarətli, həm də fərasətlidirlər, buna görə də yunanlar həmiшə azad olublar, dövlətçiliyə malikdirlər, vahid dövlət yaratmış olsaydılar, digər xalqlar üzərində hökmranlıq da edə bilərdilər». Bundan başqa Hipokrat bir qədər sonra isə Boden də iqlimin təsirini təsdiqləyirdi. Onun fikrincə, «Nə qədər dövlət varsa, bir o qədər də müxtəlif xasiyyətli insanlar vardır». XVIII əsrdə Monteskye, Herder, qismən Volter də cəmiyyət həyatında iqlimin rolundan geniş bəhs etmişlər. Monteskye qeyd edirdi ki, «Şimal ölkələrində xalqlar var ki, onların xeyli uğurları, kifayət qədər əxlaqi dəyərləri, açıq qəlbi var. Lakin cənuba doğru irəlilədikcə, siz mənəviyyat və əxlaqi dəyərlərdən uzaqlaşırsınız: ehtiraslar cilovlanmadıqca, cinayətlər artır, hər bir kəs özü üçün üstünlük qazanmaq istəyir, bu da, öz növbəsində, ehtirasları artırır. Mötədil iqlim şəraitində yerləşən dövlətlərdə xalqlar var ki, öz davranışında, mənfı və müsbət keyfıyyətlərin nisbətində sabit deyillər. Səbəbi - iqlimin özünün qeyri-müəyyənliyindədir». Eyni fikri müdafiə edən Volter də yazırdı ki, «Hindistanın təbiəti bir çox hallarda bizimkindən fərqləndiyinə görə hind əxlaqı da bizimkindən fərqlənməlidir». Boden də iqlimə böyük əhəmiyyət verirdi. O, iqlimin qüdrətli təsirinə həm də torpağı, qidanı və «təbiətin ümumi mənzərəsini» əlavə edirdi. Boden soniıncu amilin insan təxəyyülünə, o cümlədən, dini təsəvvürlərin yaranmasına təsirini xüsusi olaraq öyrənirdi. O, «Sivilizasiya tarixi»nin ikinci fəslində aydın və inandırıcı şəkildə aşağıdakı müddəaları irəli sürür: «Avropadan kənarda olan mədəni ölkələrdə təbiətin qüvvələri daha təsirli olub».İkinci müddəa: «Bu qüvvələr böyük zərər gətirdilər, əvvəla, sərvətlər qeyri-bərabər bölünüb, sonra da ki, mənəvi qüvvələr düzgün istifadə olunmayıb, çünki insan daim ancaq fantaziyanı oyada biləcək əşyalara diqqət yönəltməli olub. Keçmişin ibrət dərsini öyrəndiyimizə görə boynumuza alaq ki, qeyri-Avropa ölkələrində elə həddlər çəkilib ki, onları heç bir millət aşa bilmir. Avropanın özündə isə təbiət o qədər zəngin və əzəmətli, torpağı münbit olmasa da, iqlimi soyuq, təbiətin ümumi görünüшü kasad olsa da, Avropalı insan, təxəyyülün məhsulu olan inanclardan uzaqlaşa bildi. Sərvətləri bərabər paylamasa da, nisbi bərabərliyə nail olmağı bacardı. Daha qədim tarixə malik olan mədəni ölkələr isə bunu bacarmadılar. Məhz bu səbəbə görə Avropada tarixin inkişafı - təbiətin üzərində insanın hökmranlığının yaradılması tarixi olubsa, Avropadan kənarda bunun əksi özünü göstərmişdir». XIX əsrin II yarısında coğrafi mühitin insana təsirindən bəhs edən Ratsel belə yazırdı: «Xarici mühit özünün, həm mənfı, həm də müsbət təsiri ilə şüurumuzun qarşısında canlanır, qiymətləndirilir. Bu təsirin birinci olduğunu həm məntiq, həm də ədalət baxımından qeyd etmək düzgün olar. Aydındır ki, ibtidai adamlar əsasən isti və soyuq ərazilərdə yaşamışdılar». Monteskyenin fikrincə ölkənin iqlimi, torpağı və coğrafi vəziyyəti hətta müxtəlif dövlət hakimiyyəti və qanunvericilik formalarının səbəbidir, insanların psixologiyasını və xarakterini müəyyən edir. İsti iqlimdə yaşayan xalqlar qocalar kimi zərif kövrək olurlar, soyuq sərt iqlimdə yaşayanlar isə gənclər kimi igid olurlar1. Qeyd olunmalıdır ki, coğrafi cərəyan sosial fəlsəfə tarixində böyük bir dövrü əhatə edərək, bu elmin inkişafına əsaslı şəkildə təsir göstərmişdir. O təbii hadisələrin qiymətləndirilməsində təbiətşünaslıq sahələrinin nailiyyətlərindən də istifadə etmişdir. Monteskye, Herder və Bokl isə hətta tarixin qanunauyğunluqlarını dərk etməyə çalışmışlar. Monteskye yazırdı: «Hər hansı bir monarxiyada onu ucalda və ya məhv edə biləcək ümumi əsaslar var; onlar həm mənəvi, həm də təbii ola bilər; hər bir təsadüfı hadisə və ya hərəkət bu əsaslarla bağlıdır; məsələn, əgər böyük dövlət müəyyən bir döyüşdə məhv olubsa, bunun daha ümumi səbəbi vardır ki, nəticədə həmin dövlət süqut edir. Bir sözlə, ümumi axar ayrı-ayrı təsadüflər üzərində hökmranlıq edir». Bokl da özünün başlıca vəzifəsini tarixi dəqiq elmə çevirmək, onu təbiətşünaslığın səviyyəsinə çatdırmaqda görürdü. «Sivilizasiyanın tarixi» əsərində o, belə yazır: «Mən tarix üçün başqalarının təbiətşünaslıqda etdiyini etmək istəyirəm. Təbiətin ən anlaşılmaz və düzgün olmayan hadisələri əbədi və dəyişilməz qanunlar ilə uzlaşdırılır. Bu, ona görə mümkün olur ki, qabilıyyətli, yorğunluğun nə olduğunu bilməyən adamlar təbiəti, onun qanunlarmı dərk etməyə çalışıblar. Belə bir tədqiqatı cəmiyyətdə də aparmaq lazımdır. Tarixi faktlar ümumiləşdirilə bilərmi? Bu suala birmənalı hə! - deyə bilməyənlər başa düşməlidirdər kı, hər dövrün bu məsələyə münasibəti heç də müsbət olmayıb. Tarixin tərəqqi yolu ilə inkişafı zamanı qanunauyğunluğa, qaydalara inam artır: elə hadisələr də vardır ki, onlar bu qanunlara sığmır, lakin, bu, o demək deyil ki, bunu nə vaxtsa biz izah edə bilməyəcəyik. Tədqiqatçılar buna olan inamı itirmirlər və çətinliklərdən çəkinmirlər; çətinliklər isə sosial hadisələrin mürəkkəbliyindən irəli gəlir». Coğrafi determinizm cərəyanının nümayəndələri həm də intellektual faktorun rolunu qeyd edirdilər. Söhbət insan amilindən gedir. İnsan təbii mühit faktorundan istifadə edərək təbiətin üzərində hökmranlıq edir. Bokl insan xasiyyətini belə səciyyələndirirdi: «Bəd adamların hərəkətləri əsasən şər, yaxşı adamların hərəkətləri - əsasən xeyir gətirir, onların hər ikisinın tənzimləndiyi yerdə isə bərabərləşmə baş verir. Hər bir yeni nəsil əvvəlki fəaliyyətin nəticələrini məhv edir, yenilərini yaradır. Lakin böyük şəxsiyyətlərin ixtiraları ölməzdir, elmi kəşflər - dindən, siyasi partiyadan və s. fərqli olaraq, əbədi yaşayır». Coğrafi determinizm nümayəndələri insanların intellektual, yəni elmi fəaliyyətini cəmiyyətin tərəqqisinin əsası hesab edir, bu amilə yüksək qiymət verirdilər. Qeyd etmək lazımdır ki, coğrafi məktəb müxtəlif inkişaf mərhələlərindən keçmişdir. Həmin məktəbi təmsil edən baxışlar müasir dövrdə də davam etməkdədir. Bunu geopolitika nəzəriyyəsi və siyasəti sübut edir. Bu nəzəriyyə işğalçılıq siyasətini təbii-coğrafı amillərlə əsaslandırmağa çalışır. Həmin nəzəriyyənin müəyyən mənfi cəhətləri də vardır: onun nümayəndələri təbiət qüvvələrini kor, məğlubedilməz, qaçılmaz kimi qiymətləndirir və göstərirdilər ki, onlar insanların taleyini müəyyən edən amildir. Məsələn Bokl qeyri-Avropa xalqlarının təbiət tərəfindən əbədi cəhalət və əsarətə məhkum olunduğunu söyləyirdi. Bu fikirlə razı olmayanlar isə - yəhudi xalqının hər bir dövrdə, hər bir iqlimdə öz milli xüsusiyyətlərini qoruyub saxladığı faktını misal gətirirdilər. Başqa bir nöqsan bu idi ki, coğrafi determinizm nümayəndələri təbii və ictimai qanunlar arasında fərqi unudur, tarixdə dəyişiləni, inkişaf edəni yox, daim və vaxtaşırı, eyni formada təkrarlananı axtarırdılar. Tarix onlar üçün bir növ təbiətşünaslığa çevrilmişdi. Belə ki, Bokl Ketlenin əxlaqi statistikasını, geniş şəkildə tarixi qanunların mümkünlüyünü sübut etmək üçün istifadə edirdi. O, az qala tarixi qanunauyğunluğu, ətraf mühitin hadisələrinə uyğun şəkildə müntəzəm təkrarlanan tarixi hadisələrdə axtarırdı. Sonra, coğrafi cərəyanın nümayəndələri tarixi qanunlara - sosiologiya, antropologiya və hətta psixologiyanın qanunlarını da daxil edirdilər. Belə halda inkişaf prinsipi tarix fəlsəfəsindən uzaqlaşdırılır. Ümumiyyətlə, təbii mühiti, iqlimi, sabit və dəyişilməz hesab etmək olmaz. Burada dəyişikliklər bir qədər ləng olduğu üçün açıq müşahidə edilə bilməsə də, təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqəsi tarixi onu sübut edir ki, tarixdə coğrafi amilin rolu çox böyükdür. Təbii mühit cəmiyyətin inkişafının zəruri əsasını, müqəddəm şərtini təşkil edir. Tarixi prosesin baş verə bilməsi üçün əhali ilə yanaşı təbii mühitin də olması çox vacibdir. Qeyd edək ki, K.Marks «Kapital» əsərində coğrafı şəraiti tarixi hərəkatın «imkanı» adlandırmışdır. Bu o deməkdir ki, yalnız fəal tarixi amil (insan) həmin imkanı tarixi gerçəkliyə çevirir. Coğrafi mühitin cəmiyyətin inkişafına passiv təsir göstərməsinə baxmayaraq, bu təsir, heç də, Boklun hesab etdiyi kimi, yalnız müəyyən dövrlər və ya Avropa və Amerikanın qabaqcıl xalqlarında və həm də onların yaşadıqları müəyyən mədəniyyət pillələrində baş vermir. Əslində bu təsir fasiləsiz və əbədidir. Bir çox minilliklər bundan əvvəldə olduğu kimi indi də qızmar günəş, şimalın soyuğu insanlara böyük təsir göstərir. Təsərrüfat, iqtisadi baxımdan Yer kürəsinin insan tərəfindən mənimsəniməsi artdıqca cəmiyyət ilə təbiətin qarşılıqlı əlaqəsi və asılılığı daha da güclənir. Buna görə də bəşəriyyətin gələcəyi naminə təbii mühitin qorunması zəruri olur. Müasir şəraitdə sosial-ekoloji mühitin vəziyyəti əvvəlki dövrlərdə olduğundan daha çox narahatlıq doğurur. Ətraf mühitin qorunmasına qayğı göstərmək hazırda ən mühüm siyasi və sosial problemlərdən birinə çevrilmiş, qlobal xarakter almışdır. İndi ekoloji böhran digər qlobal problemlər ilə vəhdətdə çıxış edərək, beynəlxalq həyata əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir, bəşəriyyətin gələcək mövcudluğunu ciddi təhlükə altına alır. Bu təhlükə haradan irəli gəlir? Hər şeydən əvvəl göstərilməlidir ki, hazırda insan fəaliyyəti öz miqyasına görə planetar hadisəyə çevrilmişdir. Bu fəaliyyətin hüdudları durmadan artır və getdikcə qeyri-məhdud xarakter alır. İnsan fəaliyyəti təkcə biosferanı əhatə etməklə məhdudlaşmır, o tədricən kosmik fəzanı da qavramaqdadır. Digər tərəfdən bizi əhatə edən biosferanın indiki məhsuldarlıq imkanları ilə ictimai inkişafın artan tələbatı arasında ziddiyyətlər durmadan kəskinləşir. Onların həll edilməsi üçün isə cəmiyyətin malik olduğu elmi-texniki potensialı, habelə insanların təsərrüfat iqtisadi fəaliyyətini məqsədyönlü surətdə istiqamətləndirmək tələb olunur. Nəhayət, müasir dövrdə bəşəriyyəti əhatə edən təbii mühitdə mənfi istiqamətdə baş verən dəyişikliklər insan ilə ətraf mühit arasında tarixən qərarlaşmış olan müvazinəti getdikcə daha çox pozur. Nəticədə dünyanın hər yerində dərin ekoloji böhran təhlükəsi yaranır. Müasir elmi-texniki inqilab da cəmiyyət ilə təbiət arasındakı münasibətlərdə ciddi dəyişikliklər yaradır. Belə ki, müasir elmi-texniki inqilab şəraitində sürətlə genişlənməkdə olan istehsal fəaliyyəti biosferaya, bütövlükdə təbii mühitə mənfi planda təsir göstərən qüdrətli amilə çevrilir. Elm, texnika inkişaf etdikcə texnosfera ilə biosfera arasındakı ziddiyyətlər kəskinləşir. Müasir texniki vasitələr və intensiv texnologiya şəraitində, insanların təbiətə müdaxiləsi durmadan artır, təbiətin sərvət mənbələrindən ölçüyə gəlməz dərədəcədə istifadə etmək imkanı yaranır. Lakin təbiətin «istismar» edilməsi gücləndikcə bir tərəfdən cəmiyyət inkişaf edirsə, digər tərəfdən gələcək nəsillərin həyat fəaliyyətinin təbii əsaslarının məhv edilməsi üçün təhlükə yaranır. Ekoloji böhran təhlükəsi bizim respublikamızdan da yan keçmir. Azərbaycan keçmiş SSRİ miqyasında kimyalaşmanın mənfi təsirinə ən çox məruz qalan regiondur. Uzun illər ərzində torpağa verilən gübrələrin miqdarı müəyyən olunmuş normalardan çox-çox artıq olmuşdur. Bu, torpağın korlanması, ətraf mühitin və suyun çirklənməsi ilə nəticələnmişdir. Bir çox iri kimya obyektlərinin fəaliyyət göstərdiyi Sumqayıtda ekoloji böhranın göstəriciləri yolverilməz həddi aşıb keçmişdi. Qəbələ RLS-nın fəaliyyəti respublikamızın şimal-qərb zonası rayonları üçün əsl təhlükə mənbəyinə çevrilmişdir. Uzun müddət ərzində Ermənistanın ərazi iddiaları, uydurma Dağlıq Qarabağ problemi, ölkəmizin ərazisinin beşdən birindən çoxunun işğal olunması burada ekoloji vəziyyətə ağır zərbə vurmuşdur. Müstəqillik əldə etdikdən sonra Azərbaycanda ekoloji təhlükənin aradan qaldırılması və ətraf mühitin təmizlənməsinə dair uzunmüddətli proqram həyata keçirilir. Görkəmli rus alimi V.I.Vernadski təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı fəaliyyəti nəticəsində yaranmış, biosferin davamı olan noosferdən bəhs edərək yazırdı: insan öz fəaliyyəti nəticəsində biosferin yeni, geoloji vəziyyətini, yeni, mədəni, biokimyəvi enerjini, yəni noosferi yaradıb. Biosfer və onun obyektləri haqqında olan elmlər (təbii, humanitar, texniki) -milyonlarla yeni-yeni faktları tapıb sistemləşdirir. Bu vəziyyət XV-XVII əsrlərdə yaranaraq, indiyə qədər sürətlə davam edir. Nəticədə biosferdə yeni vəziyyət - noosfer (ağıl sferi, sahəsi), baş verir. Vernadski qeyd edirdi ki, biosferin əsası - canlı təbiətdir. Canlı maddələr və cansız materiya arasında bir uçurum var. Canlı maddə sərbəst enerjinin daşıyıcısı və yaradıcısıdır; bu enerji - biokimyəvi xarakter daşıyır, bütün biosferi əhatə edir və demək olar ki, onun tarixini müəyyən edir. O, kimyəvi elementlərin miqrasiyasnı yaradır, onun həcmini, geoloji əhəmiyyətini göstərir. Canlı maddələri əhatə edən hüdudlar daxilində son 10 min ildə bu enerjinin yeni forması yaranmış və sürətlə artmaqdadır. Homo-sapiens nəslinin fəaliyyəti, adi, canlı maddənin biokimyəvi enerjisinin təsirindən çox-çox kənarlara çıxaraq, kimyəvi elementlərin yeni miqrasiyasına səbəb olmuşdur. Vernadski bunu insan mədəniyyətinin enerjisi adlandırırdı; məhz bu enerji noosferi yaradır, o, orqanizmlərin psixiki fəaliyyəti ilə bağlıdır. Beynin inkişafı nəticəsində yaranan ağıl biosferin noosferə keçməsinə səbəb olmuşdur. Bunun üçün bir neçə yüz milyon il vaxt lazım gəlmişdir. Vernadski, I-ci və II-ci dünya müharibələrinin tarixi hadisələr ilə yanaşı, həm də geoloji hadisələr olduğunu subut etməyə çalışmışdır. O, qeyd edirdi ki, tarixçilər, digər humanitar elmlərin nümayəndələri, bəzən də bioloqlar -biosferin qanunları ilə hesablaşmır, insanın, sərbəst yaşayan, hərəkət edən, öz tarixini yaradan bir varhq olduğunu göstərirlər. Əslində isə insan təbiətdən ayrılmazdır, qidalanmaq, nəfəs almaq zərurəti - bunu sübut edir. Nəzərdə tutaq ki, biosfer anlayışını ilk dəfə olaraq Lamark (XIX əsr) istifadə etməyə başlamışdı. Həyat - kosmik hadisədir. Yer üzündəki canlı həyat onun çəkisinin cüzi bir hissəsini təşkil edir; təkamül prosesi yalnız canlıya aiddir, özü də müəyyən istiqamət üzrə gedir, bunun antropogenezə doğru getməsini bir çox alimlər təsdiqləyirlər. Hal-hazırda tarixi proses insan fəaliyyəti ilə müəyyən olunur, bəşəriyyət, insan nəsli, qüdrətli geoloji amilə çevrilmişdir. Odur ki, biosferin də, insanın xeyrinə qurulması problemi artıq həll olunmaqdadır. V.Vernadski ilə yanaşı «noosfer» ideyasını qəbul və inkişaf etdirənlərin sırasında E.Le-Rua və T.de Şardeni də göstərmək lazımdır. T.de Şarden, antropoloji problemlərə toxunaraq, qeyd edirdi ki, insan təbiətdən ayrılandan sonra öz qarşısına təbiəti fəth etmək məqsədini qoyur. Fərdləşmə- istər ayrı bir şəxsiyyət, istər millət və ya irq səviyyəsində - noosferin həqiqi miqyasını bizdən gizlədir, yer üzündə ruhun əmələ gəlməsinin bioloji izahı yolunun qabağını kəsir. Məsələ bundadır ki, dünyanın bütün elementləri bir-birinə təsir göstərir, müdaxilə edərək, öz «radial qüvvələrini» cəm edirlər. İnsanlarda belə təsir daha güclüdür (sosiallaşma). Buraya təşkilatın «tanqensial enerjisini» də əlavə etmək lazım gəlir. Yer səthinin dairəvi, yumru olması biosferin inkişafı üçün çox əhəmiyyətli olmuşdur. İnsan nəsli dalğavari şəkildə Yer üzündə yayılmağa, inkişaf etməyə başladı, ərazi məhdudluğu onu yığcam formada fəaliyyət aparmağa vadar edir. İnsanın şüuru oyanır, genişlənir, təsiretmə radiusu artır, əmək bölgüsü, istehsal vasitələrinin inkişafı, nəqliyyat və rabitənin yaranması bu imkanları daha da artırır, eqosentrist idealları puç edir. «Hər kəs özü üçün» prinsipi yox, hamının bir istiqamətdə inkişafı və mənən yeniləşməsi baş verir. Geniş üfüqlü gələcəkdə biz yalnız bəşəriyyəti, onun tərəqqisini görməliyik. Teyar de Şarden insan nəslinin bütövlüyündə kosmik kökləri də görür (məkan-zaman baxımından). Onun fikrincə, bk birliyin fiziki əsası da var. Söhbət, fərdi reallıqla yanaşı olan kollektiv reallıqdan gedir. İnsanın xüsusi əlaməti isə - onun ruhu, özünüdərki və fəaliyyətıdir. Daha sonra burada elmi qeyd etmək lazımdır. Elm - insan ilə əkizdir. Düşünmək - dünyanı qeydə almaq yox, həm də ondakı bütövlülük əlamətini aşkarlamaq deməkdir. Şarden göstərirdi ki, kollektiv təfəkkür, adamlara irəliyə doğru addımlamağa kömək edir; alimlərin ən böyük arzusu isə -təkamülün hərəkətverici qüvvəsi olan əsas enerjini tapmaqdır. Düşünən hissəciklər olan insanların canlı birləşməsi suprareallığı, meqasintezi yaradır. Onu düşündürən belə bir universum, noosfer, fövqəl şüurdur. Burada iki proses gedir - bir-birindən uzaqlaşma və eyni zamanda, kütləviləşmə; bunların qarşısmı almaq üçün dünyanın dəyişilməz, universal mahiyyətini - yəni enerjini, yeni Allahı tapmaq lazımdır. Kollektivə, universuma doğru irəliləyərək, biz təkamülün kulminasiyasına (son həddinə) hansısa ali şüur səviyyəsində nail ola bilərik. Omeqa nöqtəsində qovuşan məkan və zaman insaniləşir, fövqəlinsaniləşir, burada universum və fərdlər bir-birinə qovuşur. Noogenezin nəticəsində Omeqada şüurun sintezi, konverqensiyası gedir. Təbiət və cəmiyyətin vəhdətini həm də müasir dövrdə yaranmış ekoloji böhranda görmək olar. Sivilizasiya insan cəmiyyətini hara aparır? Bu suala A.Peççei «İnsani keyfiyyətlər» adlı məruzəsində cavab verməyə çalışır. «Roma klubunun» başçısı A.Peççei müasir dövrün ekoloji fəlakət qorxusundan yazaraq, qeyd edir ki, sənaye, elmi və texniki inqilablar sivilizasiyarın qarşısında bir sıra problemlər yaradır. Əhalinin sürətlə artması, fövqəldövlətlər və geridə qalmış ölkələr arasında uçurumun dərinləşməsi, elmi-texniki inqilabın gözlənilməz sosial nəticələri insan nəslini böyük bir seçim qarşısında qoyur: özünüməhvə doğru getməli və ya arzu və istəkləri ödəmək üçün tam şərait yaratmalı. Peççeiyə görə sürətlə silahlanmanın artması, meşələrin qırılması və digər faktlar sübut edir ki, insan, dünyaya özünün gətirdiyi yeniliklərlə uzlaşa bilməsə, öz insani keyfiyyətlərini təkmilləşdirməsə, sivilizasiyanın nəhəng potensialından faydalı şəkildə istifadə edə bilməz. O, uzun illər bu problem üzərində düşündüyünü qeyd edərək, yazır ki, mədəni təkamül, dəyişikliklər insan həyatını dəyişdirə bilər; bunun üçün insan qlobal məsuliyyət hiss etməli, öz hərəkətlərinin nəticələrini qiymətləndirməyi bacarmalıdır. İnsanlarda bu qabiliyyət və imkanları uzun illər boyu formalaşdırmaq lazımdır. Hazırda vəziyyət gərgindir, insan nəslinin gələcəyi böyük şübhə altındadır. İnsanı dəyişdirə biləcək Yeni Humanizm yaradılmalı, bu Humanizm inqilabi xarakter daşımalı, yaradıcı və cazibədar olmalıdır. İnsan nəslinin keyfiyyət və qabiliyyətlərini əsaslı şəkildə dəyişdirmək (yaxşılaşdırmaq!) lazımdır. Yeni Humanizmin başlıca keyfıyyətləri - qloballıq hissi, ədalətə məhəbbət və zorakılığa qarşı dözümsüzlük olmalıdır. Bu məqsədlərin öhdəsindən gəlmək üçün insanı, onu bütün imkanlarını öyrənmək lazımdır, çünki həm problemlərin mənbəyi, həm də ümid və arzularımız - insanın özüdür. Nədənsə insan varlığının yalnız maddi, bioloji tərəfləri öyrənilir! Digər bir vacib məsələ - insan nəslinin bütövlüyü və dünyanın vahidliyi məsələsidir. Mədəni və siyasi rəngarənglik insan cəmiyyətini daha zənginləşdirir, inteqrasiya, qarşılıqlı asılılıq elə artıb ki, yaşamaq üçün yalnız birləşmək və inkişaf etmək lazımdır. Sistemlilik konsepsiyası - qloballığın ifadəsi və nəticəsidir. Qloballığın digər aspekti də vardır -öncəgörmə (qabağı görmə), layihələndirmə. İnsan, öz gələcək məqsəd və vəzifələrini çox aydın təsəvvür etməlidir, özü də bu bütöv kainat, məkan miqyasında olmalıdır. Hazırda beynəlxalq münasibətlər miqyasında xalqların qarşılıqlı asılılığı durmadan artır. Bu mənada təkcə milli maraqlara qapanmaq insanların xilası yolunda başlıca əngəldir. Hərbi xərclər, diplomatiya, kəşfiyyat və digər xidmətlərin bürokratik aparatları - yerli hakimiyyətinin məhdud maraq və mənafelərinə xidmət edir. Peççei belə bir qənaətə gəlir ki, hər bir dövlətın, millətin, fərdin gələcəyi yeniləşməlidir. Bu yeniləşmə hər kəsin iştirakının dərəcəsindən asıhdır. Yalnız bu yolla ekoloji böhranı aradan qaldırmaq mümkündür. ƏDƏBIYYAT
Yüklə 2,43 Mb. Dostları ilə paylaş:
|