Q. Y. Abbasova

İkincisi, mənəvi fəaliyyət məqsədyönlü xarakter daşıyır. Bu o deməkdir ki, insanların mənəvi tələbatlarını və mənafelərini ödəməyə yönələn fəaliyyəti daim müəyyən məqsəd güdür. Məqsəd dedikdə təkcə mövcud olan başa düşülmür. O həm də fəaliyyətin gələcək, arzu olunan ideal obrazı deməkdir. Məqsədyönlülük mənəvi fəaliyyətə sosial fəaliyyətin mühüm bir növü kimi baxmaq imkanı verir. Bu keyfiyyət həm də onıın özünəməxsusluğunu göstərmək üçün vacibdir.

Mənəvi fəaliyyətin daxili məzmununda iki başlıca tərəf vardır: 1) mənəvi-nəzəri fəaliyyət, yəni şüur məhsullarının nəzəri istehsalı; 2) mənəvi-praktiki fəaliyyət. Sonuncu fəaliyyət növü təsir göstərilən obyektin təkcə fikrən deyil, həm də praktiki dəyişdirilməsi ilə bağlıdır. Məsələn, təhsildə və tərbiyə prosesində bir tərəfdən şüurda insanın obrazı yaranır, digər tərəfdən isə onun yetişməsinə praktiki təsir göstərilir. Buna görə də o mənəvi-praktiki fəaliyyət hesab olunur.

Mənəvi fəaliyyətin hər iki növü mənəvi tələbatları ödəməyə (biliyin artmasına, şüurun və davranış mədəniyyətinin yüksəlməsinə) yönəlmişdir. Bu ümumi cəhət ilə yanaşı onlar arasında müəyyən fərqlər də vardır. Belə ki, mənəvi-nəzəri fəaliyyətdə ideya və baxışlar, təsəvvürlər və dəyərlər yaradılır. Mənəvi-praktik fəaliyyət isə yaradılmış mənəvi məhsulların insanların şüuruna yeridilməsi, onların təhsil səviyyəsinin yüksəltməsi və dünyagörüşünün genişlənməsi ilə bağlıdır. Əgər birinci növ fəaliyyətin nəticəsi xalis ideal fikir məhsulları, mənəvi dəyərlərdirsə, ikinci növdə əsas söhbət həmin nıəhsulların insan tərəfindən mənimsənilməsindən, insanın onlara yiyələnməsindən gedir.

Beləliklə, mənəvi-praktiki fəaliyyətin əsas nəticəsi təkcə şüurun deyil, həm də şüurun daşıyıcısı olan subyektin dəyişdirilməsidir.

Mənəvi fəaliyyətin spesifık cəhətləri onun özəyini təşkil edən mənəvi istehsalda daha aydın görünür.

Mənəvi istehsal ideyaları, baxışları, təsəvvür və dəyərləri, ictimai şüurun bütün konkret formalarını yaradır. Mənəvi dəyərlərin bu formaları mənəvi istehsalın müxtəlif sahələrinin məhsuludur. Mənəvi istehsalın mühüm bir xüsusiyyəti bundadır ki, o müəyyən ixtisaslaşdırılmış xüsusi qruplar tərəfindən həyata keçirilir. Məsələn, elmi işlə, bədii yaradıcılıqla, incəsənətlə, rəssamlıq və memarlıq ilə məşğul olmaq üçün xüsusi hazırlıq keçmək lazım gəlir. Lakin bu cəhəti həddən artıq şişirtmək olmaz. Çünki mənəvi istehsala həm də geniş xalq kütlələrinin çoxtərəfli yaradıcılığı (eposlar, xalq təbabəti, adət və ənənələr və s.) daxildir.

Mənəvi istehsal aşağıdakı xüsusiyyətlərinə görə də maddi istehsaldan fərqlənir. Əvvəla, maddi istehsalın yaratdığı məhsullar utilitar (həyati fayda) xarakter daşıyır. Onlar müəyyən maddi tələbatları ödəyir və istehlak olunduqda yenidən istehsalın artmasına kömək edir (əlbəttə, dolayısı ilə). Mənəvi dəyərlərin istehsalı ilə onların istehlakı arasında isə bu cür sıx əlaqə yoxdur. Belə ki, mənəvi istehsal ilə onun istehlakı arasında böyük vaxt ayrılığı ola bilir.

Məsələn, biz XII əsrdə yaşamış Nizaminin yazdığı poemaları, yaxud da Əcəminin sənət əsərlərini bu gün də istehlak edirik. İkinci, maddi istehsalın əksər məhsulları yalnız bir dəfə və yaxud da nisbətən qısa müddət ərzində istifadə olunur (məsələn, ərzaq məhsulları, geyim paltarı, məişət əşyaları və s.). Bundan fərqli olaraq mənəvi məhsullar istehlak edildikdə tükənmir. Onlar praktiki olaraq bütün dövrlərdə istehlak olunur.

Üçüncü, mənəvi istehsalın məhsulları bir qayda olaraq, öz yeniliyi və unikallığı ilə seçilir (məsələn, yeni bədii əsər, yeni elmi bilik, yeni film, incəsənət əsəri və sair). Maddi istehsal sahəsində isə məhsulların növ və keyfiyyətinin dəyişilməsindən daha çox onun təkrar istehsalı baş verir.

Dördüncü, mənəvi istehsalın bir sıra məhsulları maddi formalarda təcəssüm olunurlar (kitablar, film lentləri, incəsənət əsərləri və s.). Həınin məhsullar, maddi formadan asılı olmayaraq, müstəqil yaşaya bilirlər. Buna görə onlardan uzun müddət istifadə etmək mümkün olur. Bununla yanaşı nəzərdə tutulmalıdır ki, mənəvi dəyərlərin bir qismindən onların bilavasitə yaradılması prosesində istifadə oluna bilir (məsələn, xanəndələrin oxuduğu mahnılar, rəqqasların oynadığı rəqslər və s.). Bu halda mənəvi fəaliyyətin məhsulları onların yaradıcılarından kənarda çıxış etmir.

Beşinci, mənəvi istehsalın məhsullarını qoruyub saxlamaq və geniş yaymaq üçün cəmiyyətdə xüsusi institutlar və təşkilatlar şəbəkəsi fəaliyyət göstərir (məktəblər, klublar, kitabxanalar, teatrlar və s.). Bu müəssisələrin vəzifəsi təkcə mənəvi sərvətləri qorumaq və təbliğ etməklə bitmır. Onlar həm də yeni-yeni mənəvi nemətlər yaradırlar.

Nəhayət, mənəvi istehsal intellektual əməyə əsaslanır. Doğrudur bu hal müəyyən qədər maddi istehsalda da özünü göstərir. Lakin maddi istehsal sahəsində insanların bu əməklə məşğul olmaları bir çox cəhətdən xarici zərurət üzündən (yaşayış vasitələri əldə etmək üçün) baş verir. Bundan fərqli olaraq mənəvi istehsalda əmək və məşğuliyyət xeyli dərəcədə azad, müstəqil və könüllü xarakter daşıyır.

Mənəvi həyat sisteminin mühüm bir tərəfini mənəvi tələbatlar təşkil edir. Mənəvi tələbatlar burada o dərəcədə böyk rol oynayırlar ki, çox vaxt onları mənəvi həyatın genetik əsası kimi qiymətləndirirlər. Lakin nəzərdə tutulmalıdır ki, mənəvi tələbatlar özü-özlüyündə deyil, yalnız mənəvi həyatın digər tərəfləri ilə qarşılıqlı təsirdə öz rolunu yerinə yetirir.

Mənəvi tələbatlar dedikdə insanların elmə, mənəvi ünsiyyətə və zənginləşməyə, bədii estetik yaradıcılığa olan tələbatları başa düşülür.

Mənəvi tələbatlar konkret-tarixi xarakter daşıyır. Cəmiyyət, onun mənəvi fəaliyyəti və istehsalı inkişaf etdikcə mənəvi tələbatlar da artır və təkmilləşir. Belə ki, mövcud mənəvi nemətlər əsasında tələbatların ödənilməsi sadəcə olaraq həmin tələbatları təkrar yaratmaqla məhdudlaşmır. Bu prosesdə həm də yeniləri meydana gəlir. Ümumiyyətlə, tələbatlar ilə istehsal arasında dialektik vəhdət mövcuddur. Bu öz ifadəsini mənəvi tələbatlar ilə mənəvi istehsal arasındakı münasibətlərdə də tapır. Bir qayda olaraq mənəvi tələbatların səviyyəsi və miqyası mənəvi istehsal ilə müəyyən olunur.

Lakin mənəvi tələbatlar heç də həmişə mənəvi istehsalın ardınca getmir, müəyyən hallarda onu qabaqlaya da bilir. Bu həm kəmiyyət baxımından (məsələn, poliqrafik bazanın zəif olması üzündən tələb olunan miqdarda kitabların və digər çap məhsullarının buraxılmaması), həm də keyfiyyət baxımından (mənəvi dəyərlərə olan tələbatı ödəyəcək dərəcədə məhsul istehsal etməyin qeyri-mümkünlüyü) özünü göstərə bilir. Qeyd olunmalıdır ki, mənəvi tələbatların mənəvi istehsala nisbətən sürətlə artması və onlar arasında ziddiyyətlərin baş verməsi müəyyən mənada mütərəqqi hadisədir. Belə ki, o mənəvi həyatın inkişafının mühüm hərəkətverici qüvvəsi rolunu oynayır.

Mənəvi tələbatların təbiəti və mahiyyətini izah edərkən birinci növbədə onların obyektiv şərtləndiyi göstərilməlidir. Bu o deməkdir ki, tələbat subyektin (insanın) təkcə şüurunun məhsulu deyildir. Onun əsasları insanın digar şəxslərlə real əlaqələri və münasibətlərində, sosial mühitdə formalaşır. Hər bir tələbat subyektin özü ilə məhdudlaşmır, onunla həmin tələbatın obyekti arasındakı münasibəti ifadə edir. artıq bu faktın özü göstərir ki, tələbatlar öz məzmununa görə obyektivdir.

Mənəvi tələbatların obyektiv xarakter daşıması onların şüur ilə sıx bağlılığını inkar etmir. Belə ki, onların inkişaf səviyyəsi və yerinə yetirilməsi keyfiyyəti bir çox cəhətdən məhz şüur amillərinin təsirindən asıh olur.

Mənəvi tələbatlar bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Hər şeydən əvvəl onlar bir qayda olaraq asudə vaxtda ödənılir. Buna görə də mənəvi tələbatların yerinə yetirilməsi insanların asudə vaxtının miqdarı və onun səmərəli təşkili səviyyəsindən asıhdır.

Mənəvi tələbatların ikinci bir xüsusiyyəti onların sosial mənafelərlə və insanların dünyagörüşü ilə daha sıx bağlı olmasındadır.

Sonra, mənəvi tələbatlar təkcə mövcud mənəvi dəyərlərlə məhdudlaşmır (maddi tələbatlar bir qayda olaraq predmetlərlə məhdudlaşır). Onlar həm də yaradıcı fəaliyyətin özünə olan tələbatları ifadə edir. Məsələn, müəyyən bir incəsənət əsərinin qavranılmasına olan tələbatın ödənilməsi gedişində həm də yeni yaradıcılığa tələbat yaranır.

Nəhayət, mənəvi həyat insanların fəaliyyətinin digər sahələri (maddi, ictimai-siyasi, ailə-məişət və s.) ilə çulğaşmış olduğundan, mənəvi tələbatlar müəyyən qədər həmin sahələrdə də çıxış edir. Bu onu sübut edir ki, mənəvi həyat insanların həyat fəaliyyətinin spesifik üsulu kimi cəmiyyətin digər sferalarında da təzahür edir, onlardan keçərək özünü göstərir. Buna görə də həmin sferalarda mənəvi tələbatların ödənilməsi (məsələn, əməyə olan tələbat, ictimai-siyasi fəaliyyətə olan tələbat) eyni zamanda hərn də mənəvi həyatın iradəsi kimi çıxış edir.

Mənəvi tələbatlardan danışarkən onlarm təsnifatı məsələsinə də diqqət yetirmək lazım gəlir. Qeyd edək ki, ümumilikdə sosial tələbatları qruplaşdırarkən istifadə olunan prinsiplər və meyarlar (fəaliyyət növlərinə görə təsnifat, subyektlərin keyfiyyətlərinə görə aparılan təsnifat) burada da tətbiq olunur. Məsələn, fəaliyyət növlərinə görə mənəvi tələbatları aşağıdakı formalara ayırırlar: intellektual əməyə və ona yaradıcı münasibət göstərməyə olan tələbat, ictimai-siyasi fəaliyyətə tələbat, dünyagörüşü və idrakı genişləndirməyə olan tələbat, bədii yaradıcılığa, mənəvi və estetik yetkinləşməyə olan tələbat, insanlarla ünsiyyətə olan tələbat və s.

Tarixi prosesdə tələbatlar artmağa doğru meyl edir. Bu o deməkdir ki, cəmiyyət inkişaf etdikcə onun üzvlərinin mənəvi tələbatları da durmadan, hüdudsuz olaraq genişlənir və dərinləşir.

Mənəvi həyatın strukturunda mənəvi istehlak da əhəmiyyətli rol oynayır. Mənəvi istehlak mənəvi nemətlərin mənimsənilməsi, istifadəsi prosesidir. Mənəvi istehlak bir sıra xüsusiyyətlərə malikdir. Birinci, mənəvi dəyərlər maddi dəyərlərdən fərqli olaraq istehlak edildikdə yox olmur, əksinə insanın mənəvi dünyasını daha da zənginləşdirir. İdeyalar, baxışlar, bədii obrazlar və digər mənəvi dəyərlər istehlak prosesində insanın mənəvi keyfıyyətlərini yüksəldir. Çünki mənəvi istehlakın məqsədi insanın yaradıcı qüvvələrini və qabiliyyətlərini inkişaf etdirməkdir.

İkinci, mənəvi istehlak prosesi müəyyən mənada həm də istehsal deməkdir. Belə ki, hər bir oxucu, tamaşaçı və ya dinləyici mənəvi dəyərləri istehsal etdikdə onları öz həyat təcrübəsi nöqteyi-nəzərindən mənalandırır. Bu halda istehlak prosesi insanın zəkası və hissləri ilə, onun daxili aləminin fəallığı ilə bağlı olur. Başqa sözlə desək yaradıcı xarakter daşıyır. Bu mənada mənəvi istehlaka həm də mənəvi istehsal kimi yanaşmaq olar. Sonra, cəmiyyətdə yaranmış mənəvi nemətləri geniş yaymaq və insanları onları istehlak etməyə öyrətmək üçün bir sıra sosial institutlar və təşkilatlar fəaliyyət göstərir. Onlar mənəvi istehlakın normal baş verməsini təmin etmək funksiyasını yerinə yetirirlər.

Yuxarıda qeyd olundu ki, mənəvi tələbatlar insanların asudə vaxtlarında ödənilir. Bu daha çox mənəvi istehlaka aiddir. Xüsusilə də bədii dəyərləri mənimsəmək üçün, incəsənət əsərlərinin nümayiş etdirildiyi kino, teatr və konsertlərdə iştirak etmək, sərgilərə baxmaq üçün kifayət qədər asudə vaxta malik olmaq tələb olunur.

Mənəvi həyatın ahəngdar fəaliyyət göstərməsi və inkişafı üçün onun yuxarıda göstərilən bütün tərəfləri (mənəvi fəaliyyət, mənəvi istehsal, mənəvi tələbat və mənəvi istehlak) arasında uyğunluğun təmin olunması zəruridir. Onlar bir-birilə sıx vəhdətdə və dialektik qarşılıqlı təsirdə çıxış edir. Buna görə də mənəvi istehlak bir tərəfdən mənəvi tələbatlar ilə digər tərəfdən isə mənəvi istehsalın təkmilləşdirilməsi ilə sıx bağlıdır.

Mənəvi sfera həm də mənəvi münasibətləri və ünsiyyəti də əhatə edir.

Mənəvi münasibətlər insanlar arasında mənəvi istehsal və mənəvi istehlak prosesində bir-birilə daxil olduğu münasibətlərdir. Bu münasibətlər ideya və baxışların, nəzəriyyələrin işlənib hazırlanması ilə əlaqəlidir. Onlar mənəvi fəaliyyəti şərtləndirən bütün amillərin, vasitələrin, formaların məcmusu ilə əlaqələdir. Onların tərkibinə mənəvi fəaliyyətin bütün növlərində (elmi, bədii, ideoloji, əxlaqi, dini, estetik, təhsil, tərbiyə və s.) yaranan münasibətlər daxildir.

Nəhayət, mənəvi sferanı mənəvi ünsiyyətdən kənarda təsəvvür etmək qeyri-mümkündür.

Sosial ünsiyyət cəmiyyətin varlığının zəruri tərəfıdir. Ünsiyyət prosesində maddi fəaliyyət məhsullarının, informasiyanın və psixiki vəziyyətlərin qarşılıqlı mübadiləsi baş verir. Bu cür qarşılıqlı əlaqələr insanların birgə həyat fəaliyyəti tələbatından irəli gəlir. İctimai münasibətlərin reallaşdığı sosial ünsiyyət informasiya əlaqələrinin bir tipidir. Ünsiyyətin maddi və mənəvi formaları müxtəlif vasitələrlə həyata keçirilir. Ünsiyyət formaları kütləvi, qrup və fərdi səviyyəyə ayrılır. Nəhayət göstərilməlidir ki, ünsiyyət bilavasitə və dolayısı ilə ola bilir.

Mənəvi ünsiyyət ideyaların, təsəvvürlərin və hisslərin mübadiləsi formasıdır. Onun məzmununa mənəvi fəaliyyət məhsullarının mübadiləsi ilə yanaşı qarşılıqlı anlaşma və qarşılıqlı təsir də daxildir. Mənəvi ünsiyyət aşağıdakı maddi vasitələrin köməyilə həyata keçirilir: dil və qeyri-dil işarələri, sosial informasiyanın toplanılmasına, çoxaldılmasına və genişləndirilməsinə xidmət edən texniki vasitələr; mənəvi ünsiyyətdə kütləvi informasiya vasitələri xüsusilə böyük rol oynayır. Lakin onların köməyi ilə keçirilən dolayı mənəvi ünsiyyət insanlar arasındakı birbaşa əlaqələr formasında həyata keçirilən şəxsiyyətlərarası mənəvi ünsiyyətin rol və əhəmiyyətini azaltmır. Bu cür ünsiyyət təkcə ayrı-ayrı şəxslər arasında deyil, həm də kiçik qruplar arasında baş verir və birbaşa əks əlaqələrə malik olması ilə seçilir. Mənəvi ünsiyyətin bilavasitə və dolayı formaları qarşılıqlı surətdə bir-birini tamamlayır.

Cəmiyyətin mənəvi həyatının mərkəzini və əsasını ictimai şüur təşkil edir. O mənəvi həyatın yuxarıda qeyd olunan hər bir tərəfı ilə sıx əlaqədədir.

İctimai şüur ictimai həyatın bu və ya digər tərəflərini əks etdirən müxtəlif baxışların, ideya və nəzəriyyələrin, hisslərin, əhval-ruhiyyələrin, bədii və dini obrazların məcmusudur. Onun daşıyıcısı müəyyən tarixi dövrdə fəaliyyət göstərən böyük insan qruplarıdır.

İctimai şüur təbiətin və sosial reallığın hadisələrini cəmiyyətin yaratdığı təbii və süni dildə, mənəvi mədəniyyət nailiyyətlərində sosial qrupların, xalqın və bütövlükdə bəşəriyyətin yaratdığı sosial normalarda və baxışlarda əks etdirir. Onun məzmunu həm də insanların özü haqqındakı ideyalarda və hisslərdə, təsəvvürlərdə ifadə olunur.

İctimai şüur son dərəcə mürəkkəbdir. O, çoxsaylı müxtəlif elementləri əhatə edir. Bunlar ictimai ideyalar və nəzəriyyələr, siyasi və hüquqi baxışlar, əxlaqi, estetik, dini, fəlsəfi fikirlər və sairdir. İctimai şüura həm də sosial hisslər, əhval-ruhiyyə ,müxtəlif sosial qrupların xisləti, ənənələri, psixoloji xüsusiyyətləri, millət və xalqların psixiki tərzinin özünəməxsusluqları daxildir.

Marksist fəlsəfə uzun müddət varlıq ilə ictimai şüurun münasibətini sxematikləşdirərək birmənalı şəkildə iddia edirdi ki, ictimai varlıq birincidir, ictimai şüur isə ikincidir. Bu cür yanaşma dəqiq deyildir, çünki, belə çıxır ki, əvvəl ictimai varlıq yaranmış, sonra isə ictimai şüur meydana gəlmişdir. Əslində isə ictimai şüur ictimai varlıqla birlikdə, onunla sıx vəhdətdə yaranmışdır. Məsələ bundadır ki, bütünlükdə dünyaya münasibətdə götürülən «varlıq birinci, şüur isə ikincidir» müddəası cəmiyyətdə özünü doğrultmur, çünki dünya (cansız təbiət, bitki və heyvanat aləmi) uzun müddət şüura qədər mövcud olmuşdur. Cəmiyyətdə isə ictimai varlıq yalnız insanlar, onların şüuru ilə birlikdə meydana gəlir.

Cəmiyyətin inkişafının ilk dövrlərində ictimai şüur varlığın bilavasitə təsiri altında formalaşırdı, sonralar isə bu təsir dolayısı ilə (dövlət, siyasi, hüquqi, əxlaqi, dini münasibətlər vasitəsilə) olur. İctimai şüurun ictimai varlığa fəal əks təsirinə tarixi yanaşdıqda isə başqa vəziyyət müşahidə olunur. Bu təsir əvvəllər dolayı (vasitələnmiş) olmuşdur, zaman keçdikcə isə daha çox bilavasitə xarakter kəsb edir. Bu, şüurun varlığı düzgün əks etdirmək qabiliyyətinin artmasını göstərir.

Beləliklə, şüurun inikasetdirici və fəal-yaradıcı fəaliyyəti eyni bir prosesin iki ayrılmaz tərəfıni təşkil edir. Varlığa təsir göstərərkən şüur onu qiymətləndirə bilir, onun gizli mənasını aça bilir. Bunlara əsaslanaraq o, varlığın gələcəyini proqnozlaşdırır. Nəhayət ictimai şüur insanların praktiki fəaliyyəti vasitəsilə ictimai varlığı dəyişdirməyə qadirdir. Buna görə bu və ya digər dövrün ictimai şüuru təkcə varlığı inikas etdirməklə məhdudlaşmır, həm də onun dəyişdirilməsinə fəal kömək edir. Bu cəhət ictimai şüurun mühüm funksiyasını ifadə edir. Məhz həmin funksiya ictimai şüurun cəmiyyətin zəruri və mühüm tərəfi olduğunu sübut edir. Şüurun məhsulları müəyyən işarələr və simvollar sistemində və dildə kodlaşır. Bu prosesdə düşünən və hiss edən insan beyni həlledici yeri tutur.

İctimai şüur sosial-tarixi reallığın ayrılmaz bir tərəfidir. Buna görə də şüurdan kənar, cəmiyyətin mənəvi enerjisini hər bir insanın fəaliyyət motivlərinı səfərbər etmədən varlığı dəyişdirmək mümkün deyildir. Deyilənlərdən aydın olur ki, müasir cəmiyyətdə keçirilməsi nəzərdə tutulan hər bir islahatın ictimai şüurda mənalandırılması və zəruriliyinin dərk olunması çox vacibdir. Əks halda onun həyata keçirilməsi arzu olunan nəticələri verə bilməz. Başqa sözlə deyilsə ruhun, şüurun səfərbəredici qüvvəsinə arxalanmayan yalnız iqtisadi tərəfə söykənən islahatlar hərtərəfli uğur gətirmir.

İctimai şüurun məzmununda çox müxtəlif səviyyələrin və tərəflərin olması sübut edir ki, o sadəcə «şüur» və «ictimai» anlayışların məcmusu demək deyildir.

İctimai şüur nisbi müstəqilliyə malikdir. Bu müstəqilliyin mənbəyini insanın, onun təfəkkürünün fəallığı təşkil edir. İctimai şüurun nisbi müstəqilliyi bu deməkdir ki, o ictimai həyatı olduğu kimi əks etdirməklə məhdudlaşmır. Onda özünün inkişaf qanunauyğunluqları vardır. İctimai şüurun ayrı-ayrı tərəfləri onun əks etdirdiyi sosial varlıqdan bir qayda olaraq geri qalır. Bu keyfiyyət birinci növbədə ictimai şüurun hisslər və adi təsəvvürlərlə bağlı sahələrinə aiddir. Digər tərəfdən ictimai şüur müəyyən hallarda sosial varlığın inkişafını qabaqlaya bilir (məsələn, qabaqcıl elmi nəzəriyyələr).

Belə ki, bu və ya digər ictimai hadisələri təhlil etməklə onların inkişafının meyllərini aşkar etmək və Beləliklə də gələcək vəziyyətini irəlicədən görmək mümkün olur. Hətta ictimai şüur ilə sosial varlığın münasibətlərinə eyni zaman kəsiyindən yanaşdıqda da onun nisbi müstəqilliyi özünü göstərir. Bu halda nisbi müstəqillik əvvəla, ictimai şüurun onun obyektini təşkil edən sosial varlığa və onun ayrı-ayrı tərəflərinə fəal əks təsir göstərməsındə ifadə olunur. Belə ki, müxtəlif ideyalar, nəzəri konsepsiyalar, siyasi doktrinalar, əxlaqi prinsiplər, estetik cərəyanlar cəmiyyətin inkişafında mühüm mütərəqqi və ya mürtəce rol oynaya bilir, Onların hansı istiqamət alması (müsbət yoxsa mənfi) malik olduqları konkret məzmun ilə müəyyən edilir.

Əgər ictimai şüurun göstəriciləri insanların mənəvi zənginləşməsinə və inkişafına kömək edirsə, onda onlar cəmiyyətdə güclü pozitiv rol oynayırlar. Əksinə, əgər onlar şəxsiyyətin mənəviyyatına pozucu təsir göstərirsə, ictimai inkişafda mənfı rol oynayır.

İctimai şüurun nisbi müstəqilliyi onun inkişafı prosesində özünü göstərən varislikdə daha əyani çıxış edir. Bu o deməkdir ki, müəyyən mərhələdə duran cəmiyyətin ictimai şüuru təkcə mövcud cəmiyyətdən hasil edilmir. Onun tərkib hissələri (xüsusən də ideya və nəzəriyyələr) boş yerdə yaranmır. Onların kökləri əvvəlki dövrlərin ictimai şüurunun işləyib hazırladığı əsaslara söykənir. Bu mənada hər bir konkret şəraitdə ictimai şüurun məzmunu həmin şərtin məkan və zaman çərçivəsindən kənara çıxır, keçmişin ideya materialından istifadə edir. Bu istifadənin xarakteri və dərəcəsi cəmiyyətdəki sosial qrupların və siniflərin tarixi mövqeyi ilə müəyyən edilir.

Məhz varislik sayəsində ictimai həyatın müxtəlif sahələrində nəsillərin topladığı zəngin mənəvi irs hifz olunub saxlanılır və inkişaf etdirilir. Bu onu göstərir ki, ictimai şüur təkcə mövcud ictimai həyatı əks etdirməklə məhdudlaşmır. Onun özünün daxili inkişaf məntiqi, qanunauyğunluqların prinsipləri və ənənələri vardır. Bunu elmin, incəsənətin və əxlaqın inkişafında yəqin etmək olar. Əlbəttə varislik heç də həmişə pozitiv (müsbət) planda baş vermir. Bu prosesdə əvvəlki dövrün ictimai şüuruna xas mənfi xarakterli meyllər, qalıqlar da irsən yeni ictimai şüura keçə bilir (məsələn, insanların adət və ənənələrindəki mühafizəkar cəhətlər, dini qalıqlar).

İnsanların mənəvi fəaliyyətinin məhsulu olan ictimai şüur fərdi şüur ilə sıx əlaqədə mövcuddur. Bu təsadüfi deyildir. Şüurun bütün formaları hər şeydən əvvəl ayrı-ayrı adamların fəaliyyətində həyata keçən psixi və fərdi inikas prosesində təzahür edir. Buradan aydm olur ki, fərdi şüura məhəl qoymamaq, onu qiymətləndirməmək olmaz.

İctimai və fərdi şüurun qarşılıqlı əlaqəsi ümumi ilə təkcənin münasibəti kimidir. Ümumi yalnız təkcə vasitəsilə mövcud ola bildiyi kimi, təkcə də ümumiyə doğru aparan əlaqədə mövcuddur. Deməli, bir tərəfdən ictimai şüur özünün bütün ünsürləri və müxtəlif formaları ilə fərdi şüurda təzahür edir, digər tərəfdən müəyyən qədər məhdud xarakter daşımasına baxmayaraq, fərdi şüur bu və ya digər insanın şüuru olduğuna görə ümumini ifadə edir.

Fərdi şüur insanın psixiki fəaliyyətinin mərkəzinin təşkil edir. o, həmin fərdin mühüm və qeyri-mühüm xarakter daşıyan sosial, bioloji və digər təsirlərə münasibətinin ifadəsidir.

Fərdi şüurda insanın həyatı və cəmiyyətdə fəaliyyəti xüsusiyyətləri, onun şəxsi təcrübəsi, xarakteri və temperamenti, mənəvi mədəniyyət səviyyəsi təzahür edir. Buna görə də ayrıca bir insanın sosial mövcudluğunu şərtləndirən obyektiv və subyektiv amillər kompleksi onun təkrarolunmaz mənəvi dünyasını yaradır. Fərdi şüur isə həmin mənəvi aləmin təzahürü kimi çıxış edir.

Qeyd olunmalıdır ki, ictimai və fərdi şüur bir-birilə dialektik vəhdət təşkil edir. Onların sıx qarşılıqlı təsirində ictimai şüur aparıcı rol oynayır.

Hər bir fərd mənsub olduğu xalqın və bütövlükdə bəşəriyyətin yaratmış olduğu mənəvi sərvətləri bu və ya digər dərəcədə mənimsəyir. O müxtəlif fəaliyyət sahələrinə və ictimai münasibətlər növünə cəlb olunmaqla təfəkkür vərdişlərinə və düşünmək formalarına yiyələnir və beləliklə də düşünən sosial subyektə çevrilir.

Deyilənlər sübut edir ki, fərdi şüur ictimai şüurdan təcrid olunmuş halda fəaliyyət göstərmir. O daim ictimai şüur ilə qarşılıqlı təsirdədir. Bu qarşılıqlı təsir aşağıdakı iki tərəfdə çıxış edir. Bir tərəfdən, hər bir insanın fərdi şüuru onun yaşadığı cəmiyyətdəki ictimai şüurun təciri altında formalaşır və inkişaf edir. Digər tərəfdən bu və ya digər dövrdə fərdi şüurun nailiyyətləri (görkəmli elm xadiminin, mütəfəkkirin və ya sənətkarın yaratdığı yeniliklər) ictimai şüura daxil olaraq, onu daha da zənginləşdirir.

İctimai və fərdi şüurun münasibətlərini düzgün izah etmək üçün aşağıdakıları yadda saxlamaq lazımdır: ictimai şüur təkcə öz mənşəyinə və baş verməsinə görə deyil, həm də öz varlığının xarakterirıə və tarixi vəzifələrinə görə social fenomendir. O xüsusi növlü reallıqdır və onu yalnız cəmiyyətin varlığı ilə müqayisə etmək olar. Buna görə də ictimai şüur dedikdə bu və ya digər fərdin şüuru deyil, bütövlükdə cəmiyyətin mənəvi həyatı, dildə və digər mədəniyyət formalarında ifadə olunan mənəvi nailiyyətlər başa düşülür. Kant bu şüuru transsendental adlandırırdı. O göstərirdi ki, bu şüur ayrıca bir fərdin təcrübə hüdudlarından kənara çıxır və fərd tərəfındən obyektiv reallığın qavranılması xarakterinə təsir göstərir.

Lakin fövqəlfərdi ruh (şüur) fərdlərin əqlinin və qəlbinin məhsuludur. Hər bir fərd burada qismən və vasitələnmiş şəkildə iştirak edir. Bunu obrazlı şəkildə belə ifadə etmək olar: ayrı-ayrı insanların cəhdləri əsasında ümumi ictimai şüur axını yaranır. Bu ümumi axının adında həmin fərdlərin səyləri ifadə olunmur. Buna baxmayaraq bu fərdi səylər olmazsa ümumi axın quruyar, yox ola bilər. Fərdi və ictimai şüurun münasibəti də belədir. Heç də hər bir fərdi şüur özünün obyektivləşdirilmiş formasında ictimai şüurun ümumi massivinə daxil olmur. Bu həmin şəxsin mənəvi fəaliyyətinin dərinliyi və sosial əhəmiyyətliliyindən, onun yaradıcılığında zamanm ruhunun necə əks olunmasından asılıdır. Buna görə də görkəmli şəxsiyyətin (dövlət rəhbərinin, mütəfəkkirin, sənətkarın və sairin) şüuru iiə başqa bir insanın şüüuru bu prosesdə eyni cür iştirak etmir.

Həm ictimai, həm də fərdi şüuru yalnız təbii dünyanın obyektlərinin inikası prosesindən hasil etmək mümkün deyildir. Subyekt - obyekt münasibəti özü-özlüyündə şüuru yarada bilmir. Bunun üçün subyektin sosial praktikanın mürəkkəb sisteminə, ictimai həyat kontekstinə cəlb olunması tələb olunur.

Hər bir insan dünyaya gələrkən irsən əxz olunmuş mənəvi mədəniyyəti mənimsəyir. Bu ona əsl insan mahiyyəti kəsb etməsi və insan kimi düşünməyi bacarması üçün lazımdır. Fərdi şüurun real varlığı həmişə mənəvi mədəniyyət dünyası ilə nisbətdə olur. Şəxsi şüur ayrıca bir insanın mənəvi dünyasıdır, ictimai şüur isə cəmiyyətin mənəvi dünyası, xalqın, bəşəriyyətin tarixi inkişafının ideal tərəfidir. Ayrıca bir insanın şüuru kimi cəmiyyətin şüuru yoxdur, çünki cəmiyyətin fövqəlşəxsi beyni mövcud deyildir.

Bununla birlikdə fərdi şüur ilə ictimai şüur arasında keçilməz hədd yoxdur. Onlar arasında daim qarşılıqlı təsir baş verir. Cəmiyyətin tarixən işləyib hazırladığı şüur normaları şəxsiyyətə mənəvi qida verir. Onun əqıdələrinin, mənəvi tələblərinin, estetik hiss və təsəvvürlərinin mənbəyinə çevrilir. Hər bir insan öz dövrünün, öz xalqının yetirməsidir. Lakin ictimai şüur yalnız fərdin real mövcud olan şüuruna cəlb olunması vasitəsilə özünü göstərə bilir.

Hər bir insan nəsli ondan əvvəlki tarixinin topladığı qüvvələrin köməyi ilə öz praktiki fəaliyyətində və idrakında irəliyə doğru inkişaf edə bilir. Biz yalnız keçmişə dərindən diqqət yetirmək vasitəsilə fikrən gələcəyə nəzərə sala bilirik. Başqa sözlə deyilsə, keçmiş nəslin yaratdığı bizim irəliləməyimiz üçün bir növ start meydanı rolunu oynayır. Şəxsi şüur bu mənada tarixin toplanmış olduğu təcrübə deməkdir. İctimai şüur fərdidən kənarda mövcud deyildir. Lakin o fərdi şüurun nəticələrini özünə qəbul edərkən, onlara seçimlə yanaşır, yəni bəzi cəhətləri götürür, digərlərini isə bir kənara qoyur. Bu qəbildən olan seçim fərdi şüura da xasdır. Yəni o da ictimai şüurda olan ideyaların bəzilərini götürür, digərlərini isə bir kənara atır.

İctimai şüur mürəkkəb struktura malik olub, müxtəlif səviyyələri əhatə edir. Onun tərkibində adi həyat təsəvvürlərindən, sosial psixologiyadan tutmuş sözün tam mənasında elmi xarakter daşıyan mürəkkəb formalara qədər çoxlu tərəflər vardır. Müxtəlif meyarlardan çıxış etməklə onun bir sıra struktur bölgülərini aşkar etmək olar.

Hər şeydən əvvəl ictimai şüurun qnoseoloji və sosioloji səpkidən təhlili bir-birindən fərqlənir. Birinci halda ictimai şüurun məzmunu, onun gerçəkliyi hansı səviyyədə əks etdirməsi əsas götürülür. Bu baxımdan yanaşdıqda ictimai şüur iki əsas səviyyəyə ayrılır (adi şüur və nəzəri şüur). Onlar gerçəkliyi əks etdirmə səviyyəsinə görə bir-birindən fərqlənir. Başqa sözlə deyilsə, ictimai şüurun daxili strukturunun qnoseoloji səpkidən təhlilində fikri əməliyyatların istiqaməti gerçəklikdən şüura doğru yönəlir. Onun əsas nəticəsini isə idrakın yüksək pilləsi olan ideyaların əldə edilməsi təşkil edir.

İctimai şüurun strukturunun sosioloji səpkisi hər şeydən əvvəl, onun sosioloji determinasiyası və şərtlənməsinə diqqət yetirir. Bu halda şüurun ictimai həyatda yerı, oynadığı rolu, yerinə yetirdiyi funksiyalar əsas götürülür. Sosioloji səpki ictimai şüurun iki əsas səviyyəsini fərqləndirir: ictimai psixologiya və ictimai ideologiya. Bu bölgüdə qnoseoloji səpkinin əksinə olaraq şüurdan gerçəkliyə doğru istiqamət götürülür. Sosioloji səpkidə əsas yeri gerçəklik haqqında biliklər deyil, həmin biliklərə münasibət, onların ictimai həyatda oynadığı rol, müxtəlif şüur subyektlərinin (sosial, xalq, millət) tələbatları və ictimai fəaliyyət növləri ilə əlaqəsi tutur.

Qeyd olunmalıdır ki, ictimai şüuru sosioloji və qnoseoloji səpgidə öyrənməyin özü qarşılıqlı əlaqə və vəhdətə çıxış edir. Bu vəhdət həm ictimai və fərdi şüurun nisbətinin, həm də ictimai şüurun müxtəlif formalarının öyrənilməsində daha aydın aşkara çıxır.

Bu deyilənlərdən əlavə ictimai şüurun konkret tarixi tipləri (müxtəlif formasiyalar üzrə) bir-birindən fərqləndirilir. Nəhayət, ictimai şüurun vəziyyətlərə görə təsnifatı (dövrün mənəvi mühiti, ictimai əhval-ruhiyyə və ictimai rəy) da tətbiq olunur.

Adi, gündəlik şüur insanlar tərəfindən müxtəlif təbiət və ictimai hadisələrin fərdi qaydada başa düşülməsini qiymətləndirilməsini, onların sanki fərdi rəyini ifadə edir. O insanların gündəlik həyat şəraitinin bilavasitə təsiri altında formalaşan, müxtəlif (siyasi, əxlaqi, estetik və s.) məqsəd və vəzifələri yerinə yetirmək üçün lazım olan iradə, öz gücünə inam kimi keyfıyyətlərin məcmusudur.

Qeyd olunmalıdır ki, adi şüur (empirik baxışlar) bir qayda plaraq səthi xarakter daşıyır, əks etdirdiyi hadisə və münasibətlərin zahiri tərəfini göstərir, onların mahiyyəti və daxili aləmini tam dolğunluğu ilə aça bilmir.

Adi şüur konkret tarixi xarakterə malikdir. Belə ki, müxtəlif dövrlərdə onun məzmunu eyni deyildir. İctimai inkişafın hər bir pilləsi özünün adi şüurunu şərtləndirir, başqa sözlə deyilsə, hər bir cəmiyyət, onun ictimai münasibətlər tipi özünə müvafiq adi şüur yaradır.

Adi şüurun gerçəkliyi tam dərinliyi ilə əks etdirməməsi, hadisələrin mahiyyətini, qanunauyğunluqlarını göstərə bilməməsi, heç də onun ictimai həyatda mühüm rol oynadığını inkar etmir. Belə ki, insanlar əldə etdiyi empirik bilikləri, malik olduğu vərdişləri əməli fəaliyyətində tətbiq edirlər. Onların əmək fəaliyyəti əsasında əldə etdikləri empirik təcrübə və vərdişlər istehsal prosesinin təkmilləşməsi və inkişafında əhəmiyyətli rol oynayır. Adi şüurun cəmiyyət həyatında rolu tarixi inkişafın ilk pillələrində, ibtidai icma cəmiyyətində daha böyük olmuşdur. İbtidai insanın gerçəkliyə münasibəti onun gündəlik fəaliyyətinə əsaslanan adi təsəvvür və vərdişlərdən ibarət olmuşdur. Onun ictimai şüurunda mifoloji-dini ünsürlər üstünlük təşkil etmişdir. İbtidai insanların malik olduğu biliklər müxtəlif fəaliyyət sahələri (ovçuluq, əkinçilik, maldarlıq və s.) haqqında empirik təsəvvürlər ilə məhdudlaşmışdır.

Cəmiyyət inkişaf etdikcə ictimai şüurda tədricən elmi nəzəri səviyyənin artması özünü göstərmişdir. Lakin sonrakı tarixi dövrlərdə, hətta bu günün özündə də adi şüur öz əhəmiyyətini itirməmişdir. Belə ki, adi şüurun müsbət nailiyyətləri elm və incəsənətin müxtəlif sahələri və növlərinin yaranması, nəzəri şüurun zənginləşməsi üçün çox mühüm mənbə rolunu oynayır. Digər tərəfdən müasir insanın adi şüuruna düzgün sosial-ideoloji istiqamət verildikdə şəxsiyyətin şüurluluq səviyyəsi və fəallığı daha da inkişaf edir.

Həm də qeyd olunmalıdır ki, adi şüurun özü də bir yerdə dayanıb durmur, müxtəlif formasiyalar bir-birini əvəz etdikcə o da dəyişir, inkişaf edir. Müasir dövrdə insanların adi şüurunun inkişafında daha çox dəyişikliklər yaranır, o, güclü surətdə elmi-texniki və sosial tərəqqinin təsirinə məruz qalır. Onda elmi ünsürlər tədricən artır, gündəlik təsəvvür və biliklər müəyyən qədər elmiləşməyə başlayır.

Bütövlükdə tarixi prosesdə belə bir qanunauyğunluq özünü göstərir: cəmiyyət tərəqqi etdikcə ona müvafiq surətdə adi şüurun səviyyəsi də yüksəlir.

Deyilənlərdən aydın olur ki, adi şüurun fəaliyyət dairəsi xeyli dərəcədə genişdir. O həyatda rast gəlinən bir çox hadisə və prosesləri «sağlam düşüncə» səviyyəsində izah edir və həyat təcrübəsinə əsaslanmaqla düzgün qərarlar qəbul etmək imkanı verir. İnsanların həyatında və cəmiyyətin inkişafında adi şüurun yeri və rolu bununla müəyyən olunur.

Bununla yanaşı göstərilməlidir ki, adi şüurda illüziyalar, mücərrəd və təxmini fikirlər və hətta səhv mülahizələr və qalıqlar da özünü göstərir.

Adi şüurdan fərqli olaraq nəzəri şüur ictimai həyat hadisələrinin dərindən mənalandırılması deməkdir. Bu, onların mahiyyətini və obyektiv inkişaf qanunlarını dərk etmək yolu ilə həyata keçirilir. Odur ki, nəzəri şüur ictimai şüurun yüksək səviyyəsini ifadə edir. Nəzəri şüurun məzmunu çox müxtəlif sahələri əhatə edir. Buraya ictimai həyatın bütün sferalarında mövcud olan hadisə və proseslərin ümumiləşdirilmiş inikası daxildir.

Nəzəri şüur bir-birilə əlaqələndirilmiş, müddəaların məntiqi sistemidir. Buna görə də o ictimai həyatın bu və ya digər tərəfinə aid nəzəri konsepsiya kimi çıxış edir. Əgər adi şüur bütün insanlara məxsus olursa, nəzəri şüur yalnız müəyyən qrup adamlar tərəfindən yaradılır. Onun subyekti alimlər, mütəxəssislər və müxtəlif biliklər sahəsində çalışan nəzəriyyəçilərdir.

İctimai şüurun yüksək səviyyəsi olan nəzəri şüur gerçəkliyi daha dolğun və dərin, sistemli və ümumiləşdirilmiş şəkildə əks etdirir. O, adi şüurdan fərqli olaraq hadisə və proseslərin daxili mahiyyətini, onların inkişaf qanunauyğunluqlarını açıb göstərir. Nəzəri şüur müxtəlif formalarda (elmi biliklər və ideologiya) çıxış edir.

Adi şüur ictimai şüurun obyektiv mövcud olan, zəruri xarakter daşıyan və dolğun həyati məzmıma malik olan bir səviyyəsini ifadə edir. Əgər nəzəri şüur sistemlilik, rasionallıq, dəqiq anlaşıqlıq kimi keyfiyyətlərə malikdirsə, adi şüurun da bir sıra xüsusiyyətləri vardır ki, onları nəzəri şüurda görmək mümkün deyildir. Bunlar adi şüurun həyat ilə yaxınlığı, hərtərəfliliyi və həyati bütövlüyüdür.

Adi şüurun hamıda olması o deməkdir ki, müəyyən nəzəri sistemlərə, fəlsəfi konsepsiyalara malik olmadan, təkcə adi şüura yiyələnməklə də yaşamaq mümkündür. Lakin yalnız yüksək ixtisaslı mütəxəssis olmaqla, yəni nəzəri şüura yiyələnərək adi gündəlik şüura malik olmadan da keçinmək mümkün deyildir.

Real həyatda adi və nəzəri şüur bir-birilə qovuşuq şəkildə çıxış edir. Yalmz fəlsəfi təhlil prosesində onlar bir-birindən ayrılmış şəkildə götürülür. Bu iki şüur səviyyəsi bir-birini əvəz etmir. Onlar qarşılıqh təsir edərkən şüurun formasını dəyişdirir, onun elmi mədəni səviyyəsini yüksəldir. Bununla belə nəzəri biliklər nə qədər yüksək olsa da gündəlik həyatda adi şüur öz zəruriliyini itirmir. Onun ifadəsi olan «sağlam düşüncə» sosial həyatı və təbiət hadisələrini müzakirə edir və müəyyən mühakimələr yürüdür. Doğrudur, bu mühakimələr heç də həmişə ədalətli və düzgün olmur. Çünki adi şüurun gəldiyi nəticələr empirik səviyyəli ümumiləşdirmələrin və metafizik yanaşmanın məhdudluğundan azad deyildir.

İctimai şüurun strukturunda kütləvi şüur da mühüm yer tutur, kütləvi şüur adi şüur ilə çox sıx əlaqədədir. Adi şüur kimi kütləvi şüur da maddi həyat proseslərinin bilavasitə inikas etdirir. Lakin onları tam eyniləşdirmək olmaz. Hər şeydən əvvəl kütləvi şüur müxtəlif fərdlərin adi şüurunun məcmusundan ibarətdir. Lakin adi şüur ilə kütləvi şüurun fərqini təkcə kəmiyyətə müncər etmək olmaz. Fərdlərin adi şüurunun kütləvi şüura keçməsi həm də müəyyən keyfıyyət dəyişikliyi yaradır. Bu onunla şərtlənır ki, cəmiyyət onu təşkil edən fərdlərin mexaniki məcmusu deyildir.

Kütləvi şüur insanların ictimai-siyasi təcrübəsi ilə sıx bağlıdır. O, insanların ictimai fəaliyyətinin müxtəlif sahələrində (ictimai əmək prosesində, sosial və mənəvi fəaliyyət sahələrində) empirik təcrübə əsasında formalaşan bilikləri, normaları və kortəbii təsəvvürləri əhatə edir.

Bütün cəmiyyətlərdə kütləvi şüur ictimai rəy ilə vəhdətdə mövcud olur. İctimai rəy dedikdə cəmiyyətdəki böyük insan birliklərinin sosial həyatda baş verən hadisələrin qiymətləndirilməsi nəzərdə tutulur. O, ictimai mühitdə baş verən proseslərə geniş xalq kütlələrinin münasi-bətini ifadə edir. İctimai rəy cəmiyyət həyatında mühüm rol oynayır. O, ictimai münasibətləri, insanların davranış və hərəkətlərini pisləmək və ya əksinə, onlara haqq qazandırmaq yolu ilə bunları tənzim etməyin mühüm vasitəsi kimi çıxış edir. Cəmiyyət inkişaf etdikcə ictimai rəyin nüfuz dairəsi genişlənir və təsir gücü artır. Bu mənada müstəqillik yolu ilə irəliləyən Azərbaycan cəmiyyətində ictimai rəy böyük nüfuza malikdir, o təkcə mənəvi sahə ilə məhdudlaşmır, getdikcə daha çox digər fəaliyyət sahələrini də əhatə edir.

İctimai rəy bütövlükdə cəmiyyət miqyasında və yaxud da ayrı-ayrı sosial qruplar səviyyəsində həyata keçirilə bilir. Sonra, ictimai rəy adi gündəlik həyat səviyyəsində, habelə elmi şüur səviyyəsində çıxış edir. Qeyd olunmalıdır ki, ictimai rəy heç də həmişə doğru olmur. Burada bəzən yalan da özünü göstərə bilir. İctimai rəydə faktiki olaraq rəylərin, baxışların və verilmiş qiymətlərin rəngarəngliyi mövcuddur.

İctimai rəyin formalaşması bir çox obyektiv və subyektiv amillərin birgə təsirilə baş verir. Hər bir dövrdə hakimiyyətdə olan sosial qüvvələr (dövlət, siyasi partiyalar və təşkilatlar) ictimai rəyin yaranmasına öz mənafelərinə uyğun, məqsədyönlü təsir göstərirlər. İctimai rəyin formalaşmasında kütləvi informasiya vasitələri (mətbuat, radio və televiziya) çox mühüm yer tutur. Onlardan əlavə sosial informasiyanı ifadə edən müxtəlif formalar, o cümlədən də şayiələr bu prosesdə müəyyən rol oynayır.

Qeyd olumalıdır ki, ictimai rəyin formalaşması prosesində həm kortəbiilik, həm də şüurluluq özünü göstərir.

İctimai rəyin cəmiyyətdə rolu mövcud quruluşun xarakterindən, əhalinin sosial proseslərdə iştiraketmə dərəcəsindən, şüurluluğu və mədəniyyəti göstəricilərindən asılıdır. Bu mənada müasir cəmiyyətin daha da demokratikləşməsi gedişində ictimai rəyin ölkə daxilində və beynəlxalq miqyasda qarşıya çıxan problemlərin həllındə təsir gücü də artır.

Yuxarıda deyildiyi kimi, ictimai şüurun strukturuna sosioloji baxımdan yanaşdıqda burada ictimai psixologiya və ictimai ideologiya səviyyələri ayrılır. Bu mərhələlər sosial gerçəkliyin anlaşılması dərinliyinə görə bir-birindən fərqli iki pilləni ifadə edir. Onlarda həm də müxtəlif sosial qrupların və milli-etnik birliklərin sosial həyata münasibətləri əks olunur. Həmin münasibətlər insanların tələbatlarını ifadə edir və məzmunca müxtəlifdir. Burada gerçəkliyin, mənimsənilməsi haqqında fikirlər, ictimai həyat şəratinin dəyişdirilməsinə və yaxud saxlanılmasına yönələn baxışlar mövcud olur. Bundan əlavə, maddi və mənəvi dəyərlərin yaradılması və istehlakı ilə bağlı müxtəlif sosial qrupların mövqeləri də burada geniş yer tutur,

İctimai psixologiya və ideologiya ictimai şüurun səviyyələrini ifadə edir, onun bütün formalarında öz əksini tapır. Nəzərə almalıyıq ki, insanın şüurlu fəaliyyəti bir çox elmlərin tədqiqat obyektidir. Şüur çox mürəkkəb struktura malikdir, onun fəaliyyət prinsipləri hələ də tam öyrənilməyib. Əsas çətinlik ondadır ki, şüurda iki cür hadisələr var: insa-nın iradəsi və şüuru tərəfindən nəzarətdə olan hadisələr və nəzarətdə olmayanlar. Şüur həm psixiki proses, həm fəaliyyət, həm də subyektiv reallıqdır.

Şüurun fəaliyyəti nəticəsində formalaşan təfəkkürdə rasional, irrasional və ideal anlayışları özünəməxsus yer tutur. Rasional-sistemləşdirilmiş, nəzəri biliklər, irrasional isə a) müsbət mənada dərketmədə yaradıcılıq prosesinin intuitiv mərhələsi, b) mənfi mənada isə - insan ağlının, düşüncəsinin bu və ya digər tarixi formalarında baş vermiş böhranıdır. İdeal insan şüurunda varlığın inikasıdır. İdeal, insan ilə obyektiv varlıq arasında vasitəçi rolunu oynayır, insanın dünyada fəal mövqe tutmasını şərtləndirir.

Fəlsəfə tarixi boyu ideal - gah ideyalar, gah mütləq ruh, gah fərdi şüur, gah xüsusi mənəvi dəyərlər və mənalar aləmi, gah da elmi ideyalar və nəzəriyyələr sistemi kimi qeyd olunmuşdur. İdeal problemini psixologiya, fiziologiya, antropologiya və digər elm sahələri öyrənir. İnsan sosial varlıq olduğuna görə, həm nəzəriyyədə, həm də praktikada müəyyən dəyərlər və ideyalar sisteminə sadiq olur, onları öz əqidə və tələbatına çevirir. İdeologiyanın yaranmasının səbəbi hər bir dövrə, həyat tərzinə, mədəniyyətə xas olan sosial, əxlaqi, estetik ideallara uyğun olan mənəvi oriyentasiyalar sisteminin formalaşması və fəaliyyətidir. Oriyentasiyalar köhnəlib ehkamçı xarakter daşıya bilər. Beləliklə, ideologiyalar, sosial qrupların maraq və mənafelərini ifadə edərək, tarix inkişaf etdikcə, biri digərini əvəz edir.

Göründüyü kimi, həm ictimai ideologiyanın, həm də psixologiyanın yaranması və formalaşmasında iki amil mühüm rol oynayır: insan psixikası, yəni onun təbiəti, bir də sosial mühit. Nəticədə ictimai psixologiya və ideologiya, müxtəlif şüur formalarında ifadə olunaraq, insan həyatının mühüm təsiredici elementinə çevrilir.

Öz məzmununa görə ictimai psixologiya geniş anlayışdır. Onun tərkibinə insanların sosial əhval-ruhiyyəsi, hissləri, vərdişləri, adət və ənənələri daxildir.

Deməli, ictmai psixologiya insanların gündəlik həyat şəraitinin bilavasitə təsiri altında formalaşan və onların tələbatlarını ifadə edən müxtəlif hisslərin, emosiyaların, əhval-ruhiyyənin, ideal və mənafelərin, adət və ənənələrin məcmusudur.

Müxtəlif qruplarda onların birgəyaşayışı şəraitinin təsiri altında formalaşan hisslər, emosiyalar, əhval-ruhiyyə və iradi cəhdlər onların psixoloji keyfiyyətlərini ifadə edir. Bu keyfiyyətlər insanların fəaliyyətinə mühüm təsir göstərir.

Həmin təsir sosial həyatın dönüş xarakter daşıyan məqamlarında daha aydın ifadə olunur.

İctimai psixologiyaya adətən ictimai şüurun emosional təbəqəsini, varlığı ilkin səviyyədə inikas edən ideyalar və təsəvvürləri, şüur formalarının inkişaf və fəaliyyətinin psixoloji aspektini, vərdişləri, sosial birliklərin psixiki xüsusiyyətlərini, şəxsiyyətin tipologiyasını, kütlə psixologiyasını ifadə edən bəzi əlamətləri daxil edirlər.

İctimai psixologiyanın təzahür formaları müxtəlifdir. Onun ən mühüm təzahür formasını milli psixologiya təşkil edir.

İctimai psixologiya müxtəlif sosial qrupların psixoloji simasını səciyyələndirir və mənafelərini (dolğun olmasa da) ifadə edir. Onun məzmununa şəxsiyyətin və ya sosial qrupun bu və ya digər ictimai həyat hadisəsinə emosional münasibəti, hissləri və əhval-ruhiyəsi daxildir.

İctimai psixologiya səviyyəsində həyat hadisələrinə münasibət birinci növbədə insanların tələbat və mənafelərindən irəli gəlir. Sonra, bu münasibət insanların müxtəlif hisslərində, əhval-ruhiyyəsində, adət və ənənələrində, xislətində habelə cəhdləri, məqsədləri və ideallarında ifadə olunur. Bu formalar insanların cəmiyyətdə gedən prosesləri necə başa düşdüyünü və onlara hansı münasibət bəslədiyini bildirir.

Bununla yanaşı göstərilməlidir ki, ictimai psixologiya təkcə emosional münasibət ifadə etməklə məhdudlaşmır. Burada həm də müəyyən qədər intellektual tərəf özünü göstərir. Başqa sözlə, ictimai psixologiya emosional və intellektual tərəflərin (birincinin üstün yer tutması şərtilə) vəhdəti kimi çıxış edir. Onu həm də sosial qrupların və mılli birliklərin psixiki həyat tərzi kimi də səciyyələndirmək mümkündür (məsələn, sosial qrupların psixologiyası və milli psixologiyanı ifadə edən milli xarakter). İnsanların müəyyən sosial qruplara differensiasiyası, onların fəaliyyət və davranışındakı müxtəliflik müvafıq surətdə onların psixiki həyat tərzində də müəyyən rəngarənglik yaradır. Beləliklə ictimai psixologiya gerçəkliyin qavranılmasına və ona münasibətə görə olan əqidələr, inamlar, etiqadlar, sosial ustanovkalar formasında təzahür edir.¹

İctimai psixologiya adi şüur səviyyəsi ilə çox yaxındır. O da adi şüur kimi sosial həyatın üzdə olan zahiri tərəflərini əks etdirməsi, epizodikliyi ilə seçilir. Sonra, onların hər ikisi böyük insan kütlələrinin (sinfın, sosial qrupun, millətin və xalqın) şüurunu ifadə edir.

Bu ümumi, oxşar cəhətlərinə baxmayaraq onları eyniləşdirmək olmaz. Əvvəla ona görə ki, öz məzmununa görə adi şüur ictimai psixologiyadan geniş anlayışdır. Belə ki, o təkcə cəmiyyətdəki hadısələri və prosesləri deyil, həm də təbiət və bütövlükdə dünya haqqında ilkin bilikləri əhatə edir (təbiətdə baş verən hadisələr, onların üzdə olan sə-bəbləri, dünya binasının quruluşu haqqında ibtidai təsəvvürlər və s.). Digər tərəfdən, adi şüurdan fərqli olaraq ictimai psixologiya təkcə sosial həyatı əks etdirməklə məhdudlaşmır, həm də buradakı hadisə və proseslərə sosial qrupların mənafeləri baxımından bildirilən münasibəti və verilən qiyməti ifadə edir.

İctimai psixologiyanın sosial təsir gücü adi, gündəlik şüurunkindən çoxdur. Bu xüsusilə müharibə və sosial gərginlik şəraitində özünü daha aydın göstərir. Belə hallarda kütlələrin ictimai psixologiyası, onların coşqunluğu və əhval-ruhiyyəsi, ədalətlilik hissi, haqq işi uğrunda hətta öz canından keçmək əzmi adi şüurdan yüksəyə qalxır, qüdrətli sosial amil rolunu oynayır. Buradan aydın olur ki, ictimai psixologiyada adi, gündəlik şüur ilə yanaşı, həm də nəzəri şüurun müəyyən ünsürləri vardır. Bu sonunculara misal olaraq sosial xarakterin, təfəkkür tərzinin, sosial mənafelərin dərk olunması ünsürlərini göstərmək olar.

Hər bir cəmiyyətdə ictimai psixologiya bir sıra funksiyalar yerinə yetirir. Bunlardan aşağıdakılar xüsusilə mühümdür. Birinci, ictimai psixologiyanın dəyərləndirici, istiqamətləndirici (səmtləşdirici) funksiyası. Bu funksiya onda ifadə olunur ki, hər bir sosial qrupun və ya etniki birlik formasının sosial psixolpgiyası onun üzvləri olan insanların müəyyən dəyərlər oriyentasiyası sistemini formalaşdırır. Burada həm də onların ictimai hadisələrə verdiyi qiymət və buna uyğun davranış ustanovkaları ifadə olunur.

İkinci funksiyanı motivləşdirici-sövqedici adlandırmaq olar. Onun məzmunu aşağıdakından ibarətdir: ictimai psixologiya insan kütlələrini, sosial qrupları müəyyən istiqamətdə fəaliyyət göstərməyə sövq edir. Başqa sözlə, fəaliyyətin məhz bu istiqamətdə olmasını motivləşdirir. Bu mənada ictimai psixologiyaya təsir göstərmək insanların fəaliyyət və davranışının müəyyən motivlərinin yaranmasına kömək etmək deməkdir. Belə təsir həm də insanların öz sosial mənafelərini reallaşdırmağa yönələn iradi cəhdlərini artırır.¹

İctimai psixologiya insanlar ilə sosial gerçəklik arasında bilavasitə əlaqə yaradır. Belə ki, onunla sosial mühit arasında digər aralıq pillə yoxdur. Odur ki, sosial həyatda baş verən dəyişikliklər müvafiq surətdə müxtəlif sosial birlik formalarının və ayrı-ayrı fərdlərin ictimai psixologiyasında əks olunur. Bu spesifik xüsusiyyəti üzündən ictimai psixologiya real ictimai münasibətlərə daha güclü təsir edə bilir. Həm də ictimai psixologiya emosional xarakter daşıdığı üçün insanların fəaliyyətində müxtəlif ictimai hərəkatlarında çox mühüm rol oynayır. Buna görə də müəyyən siyasi xətti işləyib hazırlayarkən və həyata keçirərəkən kütlələrin ictimai psixologiyasını nəzərə almaq çox vacibdir. Yalnız buna əsaslanmaqla onların bu və digər siyasi xəttə olan reaksiyasını proqnozlaşdırmaq mümkündür.

Bununla əlaqədar qeyd edək ki, hazırda ölkəmizdə həyata keçirilməkdə olan milli dövlət quruculuğu və demokratikləşmə ilə bağlı vəzifələrin həlli kütlələrin əhval-ruhiyyəsindən, onlarm psixoloji dəstək verməsindən və fəallıq göstərməsindən çox asılıdır. Psixoloji amil ideyaların və siyasi xəttin emosional cəhətdən qəbul olunması və yerinə yetirilməsi üçün zəruri olan zəmin yaradır.

İctimai psixologiyanın bəzi elementləri qeyri-şüuri səviyyədə mövcud olur (bir çox vərdişlər, tələbatlar, mənafe və davranış xüsusiyyətləri (meylləri). Bunlar təkcə şəxsiyyət səviyyəsində deyil, hətta sosial qrup səviyyəsində də (D.N.Uznadze, K.Yunq) müşahidə olunur. Beləliklə, ictimai psixologiya - cəmiyyətm mənəvi həyatının bır hissəsi olaraq, cəmiyyət üzvlərinin psixikasında sosial mənada əhəmiyyətli olan bütün elementləri özündə birləşdirir. İctimai psixologiya konkret fəaliyyət sahələri ilə (birinci növbədə iqtisadiyyat, məişət və ailə ilə) sıx bağlıdır.

Sosial-psixoloji hisslər müəyyən ictimai vəzifəni yerinə yetirir: bu hisslərin yayılması, inkişafı, artması və ya zəifləməsində birinci növbədə qarşılıqlı psixoloji təsir, təqlid, sosial nəzarət, digər sosial-psixoloji və ideoloji mexanizmlər böyük rol oynayır. Sosial hisslərin məzmunu ictimai şüurun ideoloji sahəsi ilə qarşılıqlı şəkildə bir-birinə təsir edərək, aydınlaşır və formalaşır. Sosial hisslər (ictimai həyatın müxtəlif hadisələri haqqındakı təsəvvürlər, anlayışlar, rəylər) kütləvi şüurda hissi-emosional aspekt kimi özünü göstərir.

Kütləvi şüurda sosial hisslər sosial iradə, sosial xarakter, xalqın ruhu, milli psixologiya şəklində çıxış edir. Milli psixologiyaya etnosun vərdişləri, zövqü, xasiyyəti, adət-ənənələrin psixoloji səpkisi daxildir. Milli özünüdərk, milli mənsubiyyətin dərki, milli dəyərlərə hörmət, siyasi, əxlaqi, estetik, dini ideyaları əhatə edir və psixoloji-ideoloji birliyi təşkil edir. Onun strukturu daim dəyişir; burada ideoloji təsiretmə imkanlarından geniş istifadə olunur.

İctimai şüurun yüksək səviyyəsini, nəzəri şüur, ideologiya təşkil edir. Bu o deməkdir ki, hər bir sosial qrup və bütövlükdə cəmiyyət özünün əsas mənafelərini, məqsəd və vəzifələrini işləyib hazırlayır. Bütün bunlar bütövlükdə götürüldükdə onun ideologiyasını təşkil edir.

İctimai ideologiya dedikdə mövcud cəmiyyətin sosial-siyasi quruluşunu və sosial həyatını müxtəlif sosial qrupların və etniki birlik formalarının tələbatları və mənafelərini nəzəri cəhətdən əks etdirən baxışlar və nəzəriyyələr sistemi başa düşülür. Burada sosial subyektlərin (sosial qrupların və etniki birliklərin), siyasi partiyaların və hərəkatların cəmiyyətin mövcud siyasi sisteminə, dövlət hakimiyyətinə və ayrı-ayrı siyasi institutlara münasibəti dəqiq şəkildə ifadə olunur.

İdeologiya anlayışını ("ideyalar haqqındakı təlim") ilk dəfə fəlsəfədə istifadə edən Fransa tədqiqatçısı A.L.K.Destüt de Trasi olub. "İdeologiyanın elementləri" (1801-1815) əsərində o, "ideologiya"nı hissi təcrübə vasitəsilə insan şüurunun, ideyaların əmələ gəlməsi haqqında elm olduğunu qeyd edir. Əslində söhbət sosial idrakdan gedir, çünki Destüt de Trasi bu elmin həm təbiət, həm də cəmiyyət haqqındakı elmlərin əsasını təşkil etdiyini bildirir, siyasət üçün əhəmiyyətli olduğunu göstərirdı.

İdeologiya indiki mənada əsr yarımdan artıqdır ki, işlənilir; K.Marks və F.Engels "Alman ideologiyası" (1846) əsərində ideologiyanı 1) idealizm təlimi mənasında; 2) düşüncə tərzi (yanlış şüur) mənasında istifadə edirdilər. İdeoloqlar, öz ideyalarındakı müəyyən sinfi mənafeləri və əsasları gizlədərək, onlarm obyektiv həqiqətə uyğun olmasını sübut etməyə çalışırlar.

İdeologiyanın inkişaf mərhələləri özündə sosial şəraitin dəyişilməsini əks etdirir. İdeologiya cəmiyyətin inkişafında xüsusi rol oynayır. İdeologiyanın mənbələrini, məcburetmənin erkən formalarında axtarmaq lazımdır: ictimai təşkilin bu və ya digər forması özünün möhkəmləndirilməsi və fəaliyyəti üçün müəyyən adət-ənənələrə, mənəviyyata, idarə və institutlara ehtiyac duyurdu. Məcburetmənin əsasında "borc" anlayışı dururdu. Bu anlayış, zaman keçdikcə müxtəlif mənəvi təlimlərə, ideologiyalar sisteminə çevrilmişdir. Bunun üçün buraya nəzəri biliklər əlavə edilməli idi. Belə əlavədən sonra ideyalar (məsələn, dini ideyalar) ideoloji şüur və ideoloji institut şəklinə düşür, mənəvi istehsalın qüdrətli sahəsinə çevrilirdi.

İdeologiyanın yaranmasının sosial və qnoseoloji köklərinin təhlili ilə bir çox filosoflar, sosioloqlar, digər ictimai elmlərin nümayəndələri çıxış etmişdilər. Əvvəlki mövzularda Karl Mannheymin ideologiya və utopiya haqqındakı baxışları təhlil edilmişdir (3-cü mövzu); XX əsrdə ideologiyanın cəmiyyətdə rolu haqqında nəzəriyyə və təlimlər yaradan bir sıra tədqiqatçıları qeyd etmək lazımdır (M.Veber, E.Fromm, D.Bell, Z.Bjezinskiy, R.Aron və başq.)

İdeologiya müxtəlif ictimai şüur formalarının (siyasi, hüquqi, etik, dini, estetik, fəlsəfi) tərkib hissəsini təşkil edir. Cəmiyyətin sosial problemləri müxtəlif ideoloji baxışlar və oriyentasiyalar mövqeyindən həll olunduğu üçün, ideologiya daim ciddi ideya mübarizəsi meydanı olur.

Bəzi Qərb tədqiqatçıları ideologiyanın irrasional, mifoloji xarakterini qeyd edir, inkişaf etmiş kapitalizm cəmiyyətində onu artıq faydasız bir şey olduğunu göstərirlər.

XX əsrin ortalarında "ideologiyasızlaşdırma" nəzəriyyəsi sosial-fəlsəfi cərəyan şəklində yayılmağa başlandı. Onun nəzəri mənbəyi qeyd etdiyimiz alman filosofu və sosioloqu Karl Mannheymin bilik sosiologiyasında elmin və ideologiyanın qarşı-qarşıya qoyulması ideyası olub. Mannheym hesab edirdi ki, elmi faktlar, həqiqət haqqında obyektiv, həqiqi bilik olduğu halda ideologiya - sosial və əxlaqi dəyərlər haqqında az və ya çox dərəcədə sərbəst olan mühakimələrdən (özü də müxtəlif siniflərin, təbəqələrin və qrupların subyektiv mənafelərini ifadə edən) ibarətdir. Həmin dövrdə Raymon Aron, Daniyel Bell, Saymon M. Lipset, Karl Popper, E.Şilz belə bir fikir irəli sürdülər ki, kapitalizm şəraitində ideologiyaya son qoyulur, sinfi mübarizənin, sosial münaqişələrin yerini sosial konsensus (razılaşma), ümummilli mənafelərin müdafiəsi tutur. Elmi-texniki inqilab şəraitində XIX əsrdən miras qalan ideoloji ehkamların yerinə elm gəldi. "Sənaye" cəmiyyəti şəraitində elmi kadrlar, elmi idarəetmə ideoloji işə, ideoloji vasitələrə insanların səfərbər edilməsini əvəz etməlidir.

Tezliklə bu nəzəriyyəni "ideologiyaya qayıdış" əvəz etdi. Bu təlimə görə elm və ideologiya bir-birinə zidd olsa da, ictimai elmlər cəmiyyətdə ideologiya rolunu yerinə yetirə bilməz, çünki bir sıra əbədi suallara cavab verə bilmir: insan həyatının mənası, sosial ideallar, sivilizasiyanın əxlaqi dəyərləri və s. Cəmiyyət bu suallara cavab tapmadıqca "ideoloji boşluq" yaranır. Bu boşluğa düşmən ideologiyası müdaxilə edir. C.Kebot-Loc, E.Viner, L.Foyer (ABŞ), O.Lemberq, K.Mener (Almaniya) və başqaları "yeni ideologiyanın" meyarını həqiqət yox, səmərəlilik, şüura təsiretmə imkanı baxımından qiymətləndirirlər.Təduiqatçılar ictimai şüurun mifoloji, dini formalarından, utopik şüurdan istifadə edərək sosial, milli xüsusiyyətlərə daha çox fikir verirlər. T.Rozzak ideologiyanın irrasionallığını qeyd edir, Y.Habermas isə ideologiyanı texnologiya ilə, daha dəqiq desək, "intellektual texnologiya" ilə eyniləşdirir, ideologiyanın adi şüura təsiretmə imkanlarını yüksək qiymətləndirir.

İctimai ideologiya və psixologiyanın qarşılıqlı əlaqəsini E.Fromm sosial və psixoloji amillərin qarşılıqlı təsiretmə mexanizmində axtarırdı.

Psixoloji amilin, ideoloji təlimlərin tarixə təsirini hələ qədim dövrün tədqiqatçıları (məsələn, Fukidid) göstərmişdilər. Sonrakı dövrlərdə də bu fikir öz davamçılarını tapır.

Kant qeyd edirdi ki, tarix insan qabiliyyətlərinin inkişafı tarixidir. O.Kont da hesab edirdi ki, tarix insanın qabiliyyət və bacarıqlarından asılıdırsa, sosial quruluş başdan ayağacan rəy və mülahizələrə əsaslanır. Volter yazırdı: "Fəlsəfə fanatizmə (mövhumata) qalib gəlməsəydi, Avropanın indiki görünüşü qəbristanlıq olardı." Uord tarixi hərəkatın əsas motivini insanın xoşbəxt olmaq arzusunda görürdü: "bütün ictimai hərəkatların son məqsədi insanın xoşbəxt olmaq meylidir".

Sənətşünaslıqda mədəni-tarixi məktəbin banisi İ.Ten (1828-1893) qeyd edirdi ki, tarix-psixoloji məsələnin həllidır. Tarixçi yalnız məlum psixoloji insan keyfiyyətlərini yox, həm də psixoloji xarakterli, patoloji hadisələri öyrənməlidir, sonuncular ayrı-ayrı dövrlər və xalqları öyrənməyin açarıdır. "Mənə elə gəlir ki, tarixçi Hindistanın əhalisində ekstazı (cuşa gəlmə) epilepsiyanı (özündəngetmə), hallyüsinasiyanı (qarabasma) öyrənmədən, brəhmanizm və buddizm haqqında heç vaxt aydın təsəvvürə malik ola bilməz".

Qərb sosiologiyasında psixoloji cərəyanın banilərindən biri Q.Tard (1843-1904) sosiologiyanı sosial fəlsəfə ilə eyniləşdirərək, hesab edirdi ki, sosiologiya insanların psixoloji keyfiyyətlərinin inkişafı nəticəsində əmələ gəlir (özü də təqlid etmə şəklində). İnsan ictimai varlıqdır, onun təbiətindən irəli gələn bir xasiyyət var ki, bu da təqlidçilikdir; cəmiyyət üçün təqlidin əhəmiyyəti canlı orqanizmdə irsiyyətin əhəmiyyəti qədər vacibdir. Hər hansı bir oxşarlıq təkrarlanma nəticəsində əmələ gəlir; istehsal təkrar istehsal deməkdir. Tarixi prosesdə yeganə proses var, o da təqliddir. Tard hətta tarixi ideyaların yayılması sürətini riyazi ifadələrin köməkliyi ilə ölçməyə cəhd göstərmişdi.

Psixologizm ideyalarını rus sosioloqu N.K.Mixaylovski də inkişaf etdirmişdir.

Müasir şəraitdə ictimai ideologiya, psixologiyanın və sosial şəraitin xüsusiyyətlərindən istifadə edərək, müxtəlif formalarda cərəyan edir, o cümlədən totalitarizm, konservatizm, faşizm, neokonservatizm, liberalizm, neoliberalizm, demokratik sosializm və sair. Totalitarizm ideologiyası etatizmi, avtoritarizmi əsas tutaraq (hər hansı bir qayda-qanunun inkarı, vətəndaşların, ictimai təşkilatların, bütövlükdə cəmiyyətin hüquq və azadlıqları ya qəbul olunmur, ya da ki, formal xarakter daşıyır, zorakılıq hakimiyyətin əsas alətlərindən biri olur), demokratiyadan, irqi, milli və digər ideyalar, inanclardan istifadə edir, kütlədə fanatizm, qorxu, hakimiyyətə məddahlığı geniş yayır. Totalitarizmin ideologiya və praktikasının yayılmasının əsas səbəbi - cəmiyyətdə demokratiyanın məhdudluğu, insan hüquqlarının tapdalanmasıdır.

Total qadağalar şəraitində şəxsiyyət sosial ətalət hissinə qapanır, dünyaya nihilist və inamsız yanaşır, özgələşməyə məruz qalır. Süni şəkildə yaradılmış sistem, vahid ideologiya, insanı dünyaya birtərəfli yanaşmağa, onu "xeyir-şər", "ağ-qara" dixotomiyası şəklində qiymətləndirməyə məcbur edir. Fanatizm həddinə çatdırılmış şüurun müxtəlif ifadə formaları olur: "millətçilik", "inqilabi ruh", "proletar beynəlmiləlçiliyi" və sair. Tarixin gedişatı burada hər hansı bir kompromisi istisna edir, "düşmən qüvvələr"ə qarşı daim sayıq olmaq lazımdır. Faşizm ideologiyası, marksizm-leninızm bu mənada həm oxşar, həm də fərqli cəhətlərə malik idilər.

S.Hantinqton, F.Meyer və başqaları (ABŞ) hər hansı bir ictimai quruluşun (sosial-tarixi prosesdə oynadığı rolundan və yerindən asılı olmayaraq) sabitliyinin təmin olunmasında istifadə olunan ideyalar sisteminə konservatizm ideologiyası deyirlər. (K.Marks və F.Engels konservatizmi cəmiyyətin tarixi səhnəsindən sıxışdırılıb çıxarılan ictimai təbəqələrin şəraitinin sabitləşməsi və möhkəmləndirilməsi prosesi adlandırırdılar).

Konservatizm ideologiyası iki müxtəlif formada çıxış edir: mövcud quruluşun qorunub saxlanılması və artıq itirilmiş sosial status üçün nostalji hissinin ifadəsi (xiffət). Konservatizmin müxtəlif çalarlarında oxşar xüsusiyyətlər vardır. Bunlar vahid dini-əxlaqi qayda-qanunun mövcudluğunun təsdiqi, insan təbiətinin qeyri-mükəmməl, cılız olması ideyası, insanların anadangəlmə qeyri-bərabər olması, insan ağlının məhdud imkanları, sinfı qruplaşmanın zərurəti, sabit ictimai institutların digərlərdən üstün olması və sairdir.

Konservatizm ideologiyası müxtəlif yollarla formalaşır: yeni ictimai şəraitdə "köhnəlmiş" ideologiya əvvəlki dövrlərin ideyalarından "qidalanıb" yeniləşə bilir. Başqa bir yol - şərait dəyişən zaman bu və ya digər ideologiyanın sosial vəzifələri dəyişəndə o, konservativ xüsusiyyətlərini özü üçün əldə edə bilir (məsələn, ənənəvi liberalizm ideologiyası konservativizmin funksiyasını yerinə yetirməyə başlayır).

Konservatorlar keçmişdən indiyə gəlişi sosial formaları dəyişdirmədən təsəvvür edir, tarixi prosesə subyektin qarışmağının utopiya olduğunu elan edirlər. Lakin onlar keçmişi olduğu kimi indikiyə gətirməklə özləri konservativ utopiyanı yaratmış olurlar. XX əsrin 70-ci illərindən başlayaraq neokonservatizm cərəyanı inkişaf etməyə başladı (60-cı illərin liberal islahatlarına cavab olaraq, bu ideologiya dövlətin iqtisadiyyata qarışmasına qarşı çıxış etməsə də, tənzimlənmədə bazar mexanizminə xeyli üstünlük verirdi).

Liberalizm ideologiyası burjua ictimai quruluşunun yarandığı gündən onu müşaiyət edir. Bu ideologiyanın əsas tələbləri - azad rəqabətə, fərdi təşəbbüskarlığa geniş şərait yaradılması, burjuaparlamentar quruluşunun təbliğ edilməsidir. Liberalizm ideyalarını 17-18-ci əsrlərdən başlayaraq A.Smit, C.Lokk, Bentam, C.S.Mill, H.Spenser və başqaları irəli sürmüş, burjua cəmiyyətinin ideoloji əsaslarını möhkəmləndirməyə çalışmışdılar.

XIX əsrdən başlayaraq, liberalizmdə mühafizəkarhq meylləri geniş yayılır. Bu ideyaların sahibləri dövlətin yeganə vəzifəsini - vətəndaşların mülkiyyətini qorumaq və ayrı-ayrı istehsalçılar arasında azad rəqabətin ümumi həddlərini saxlamaqda görürdülər. Burjua islahatları bu vəzifəni daim təmin etməlidir. Liberalizm ideologiyası Bentamın "utilitarizm" nəzəriyyəsində, C.S.Mil və Spenserin pozitivizmində (gəlirin hədsiz dərəcədə artırılmasının əxlaqi əsaslandırılması) bir daha təsdiq olundu.

Müasir dövrdə neoliberalizm ideyaları da yaranmışdır. Bunun nümayəndələri başa düşürlər ki, azad bazar mexanizmi səmərəli iqtisadi fəaliyyət aparmaq üçün, iqtisadi, sosial proseslərin idarə etmək üçün daha əlverişli şərait yaratmış olsa da, dövlət, kapitalizm rəqabətini təmin etmək üçün daim iqtisadiyyata müdaxilə etməlidir. Hal-hazırda Qərbi Avropada, ABŞ-da liberalizmin ideya və siyasi mövqeləri bir qədər neokonservatizm tərəfindən sarsıdılıb, o, sosial-reformizmə yuvarlanmağa başlamışdır.

Kütləvi şüurda bütün bu cərəyanlar sosial şəraitdən asılı olaraq müxtəlif tərzdə həkk olunur, ictimai inkişafa təsir göstərir.

Əgər ictimai psixologiya sosial həyatı hissi mərhələdə əks etdirirsə, onun dərinliyinə nüfuz etmirsə, bundan fərqli olaraq ideologiya sosial varlığı, iqtisadi münasibətlər sistemini dərin, əhatəli və bitkin şəkildə əks etdirir. Digər tərəfdən ideologiya daha fəal sosial funksiya yerinə yetirir, əhalinin həyat şəraitinin bütün tərəflərinə, dünyagörüşünün formalaşmasına güclü təsir göstərir. İctimai psixologiyanın fəallığı isə nisbətən məhdud səviyyədə olur. İctimai psixologiya ilə ideologiya həm də öz yaranma tarixinə görə bir-birindən fərqlənir. Belə ki, ictimai psixologiya bütün dövrlərdə mövcud olmuşdur. İdeologiya isə siniflər, sosial qruplar və millətlər meydana gəldikdn sonra onlar tərəfindən yaradılır.

İctimai ideologiya öz formalaşma mexanizminə görə də ictimai psixologiyadan fərqlənir. Belə ki, sonuncu bir qayda olaraq kortəbii surətdə formalaşır. Bunun əksinə olaraq ideologiya bir qrup adamlar tərəfindən şüurlu surətdə yaradılır. Onu müəyyən nəzəriyyəçilər, mütəfəkkirlər və bəzən də siyasətçilər işləyib hazırlayırlar. Bundan sonra onun müxtəlif təhsil və tərbiyə sistemi, kütləvi informasiya vasitələri və digər yollarla geniş əhali kütləsinin şüuruna yeridilməsi baş verir. Deyilənlər göstərir ki, ideologiya əvvəldən axıra qədər (yaranandan yayılana qədər) şüurlu və məqsədyönlü xarakter daşıyır.

Bütün bunlarla yanaşı ictimai psixologiya və ictimai ideologiya bir-birilə sıx qarşılıqlı təsirdədir. Onlar arasında ümumi cəhətlər və əlaqə momentləri vardır. Birinci ümumi cəhət bundadır ki, hər ikisi mənəvi həyat hadisəsidir, cəmiyyətin xarakteri və məzmunu ilə müəyyən olunur, cəmiyyətin dəyişilməsi və inkişafı onları da yeniləşdirir.

Digər tərəfdən həm ictimai psixologiya, həm də ideologiya insanların mənəvi aləminin formalaşmasına güclü təsir göstərirlər.

İctimai psixologiya ilə ideologiya arasındakı sıx əlaqə həm də onda təzahür edir ki, hər hansı sosial qurumun ideologiyası işlənib hazırlanarkən onun ictimai psixologiyasına xas olan müəyyən cəhətlər, zəruri və əhəmiyyətli olan keyfıyyətlər götürülür.

Qeyd edilməlidir ki, ideologiya öz məzmununa görə çox genişdir. O, təkcə nəzəriyyə ilə məhdudlaşmır, həm də müəyyən dəyərləri (sərvətləri), normaları və idealları əhatə edən bütöv bir sistemdir. Dəyərlərin elmi nəzəriyyəsi maddi və mənəvi hadisələrə qiymət verərkən onların həm bütövlükdə cəmiyyətin, həm də ayrı-ayrı adamların tələbat və mənafelərini nə dərəcədə ödəməsini əsas götürür. O öyrədir ki, ayrı-ayn cəmiyyətlərdə sərvətlərin məzmunu və sosial rolu müxtəlif və bəzən də bir-birinə əks ola bilir.

Söhbət mənəvi sərvətlər sisteminə daxil olan bütün tərəflərdən (dünya görüşü və əqidə, əxlaqi sərvətlər, estetik sərvətiər və s.) gedir. Məhz yüksək mənəvi dəyərlərə malik olan ideologiya böyük praktiki rol və sosial funksiyalar yerinə yetirir. Yalnız, o cəmiyyətdəki böyük insan qruplarını vahid bir məqsəd ətrafında birləşdirir, onların sıx əlaqəsini, fəaliyyət birliyini yaradır.

ƏDƏBIYYAT

1. 
   Aвтономовa H.C. Paccyдoк, paзyм, paционaльность. M., 1988.
   
2. 
   Beлиxoв E.П., Зинченко B.П., Лектopский B.A. Coзнaниe: oпыт междисциплинaрнoгo noдxoдa. // Boпpocы философии, 1988, № 11, c. 3-30
   
3. 
   Гopячeвa A.И., M. Г. Maкapoвa. Oбщественнaя ncихолoгия (философскaя и coциaльно-noлитичecкая xapaктepистикa). Л., 1979.
   
4. 
   Дилигенский Г.Г. Mapксизм и npoблемы массового coзнания // "Boпpocы философии", 1983, N 11
   
5. 
   Философский энциклопедический cлoвapь. M., 1989.