Q. Y. Abbasova

13-CÜ MÖVZU. CƏMIYYƏTDƏ AILƏ VƏ NIKAH
Ailə hər şeydən əvvəl cəmiyyətin və onun strukturunun təkrar istehsalının əsas mənbəyidir. O sosial varlığın zəruri tərəfi, cəmiyyətin ilkin özəyidir. Ailə ərlə-arvad arasıııda, habelə onlarla uşaqlar arasında və bütövlükdə nəsillər arasındakı münasibətləri əhatə edir. Cinsə və yaşa görə əmək bölgüsü, ev təsərrüfatının aparılması, məişətdə insanlar arasındakı münasibətlər, yeni nəslin tərbiyəsi və sair məsələlərin həlli də ailə ilə sıx bağlıdır. Bunlardan əlavə şəxsiyyətin fərdi inkişafında da ailənin rolu böyükdür. Məhz burada uşaq dünyaya göz açır və ictimai həyata qədəm qoyur, dili, sosial normaları və dəyərləri mənimsəyir. Deyilənlərdən aydın olur ki, ailə sözün müəyyən mənasında tərbiyə məktəbi, həyat təcrübəsinin, müdrıkliyin qazanılması və toplanılması məktəbidir.

Ailə cəmiyyətdə həm sosial qrup, həm də sosial institut rollarını yerinə yetirir. Onun funksiyaları da iki yerə bölünür: daxili və xarici.

Xarici funksiyalar sosial institut roluna cavab verir, daha ümumidir, cəmiyyət sistemində ailənin mahiyyəti və məqsədlərini müəyyən edir. Buraya insan nəslinin artırılması, şəxsiyyətin formalaşması (sosiallaşması) və rekreaktiv (maddi və mənəvi qüvvələrin bərpası) funksiyalar daxildir.

Daxili funksiyalar bununla əlaqəlidir ki, ailə, sosial qrup olaraq, təşkilat şəklində fəaliyyət göstərir və bir sıra vəzifələri icra edir: təsərrüfat-məişət, tərbiyəvi, istehlak və idaraetmə.

Cəmiyyətdə ailə münasibətlərinin tarixi formaları müxtəlif olmuşdur. Bu formaların təbii və sosial tərəflərinin ifadə tərzi də bir-birindən fərqlənmişdir.

İnsan birliyinin ilkin formalarından biri olan ailə özündə bilavasitə fərdi və kollektiv başlanğıcları birləşdirir, bununla da sosial ideallar və davranış meyarının mənbəyi kimi çıxış edir. Ailə uşağın dünyagörüşünü formalaşdırır, onun əxlaqının, mənəvi aləminin sosio-mədəni özəyini yaradır. O, tarixi ənənələrin vacib ünsürlərindən biri olaraq, yeni nəsildə şüur stereotipləri, davranış və hərəkət qaydaları haqqında təsəvvürlər yaradır, sosial təcrübəni nəsildən nəsilə ötürür.

Sosial-fəlsəfi fikir tarixində ailə problemi həmişə böyük maraq doğurub. Məsələn. «Kitabi-Dədə Qorqud» eposunda türk xalqlarının ailə-nikah münasibətlərinin təsviri mühüm yer tutur: VII-IX-cu əsrləri əhatə edən bu eposda ailə, qadın-kişi münasibətləri, valideyn, övlad, ailə və cəmiyyət haqqında çox maraqlı ideyalar irəli sürülmüşdür. Bu ideyalarda həm ümumbəşəri, həm də real, milli-etnik, o cümlədən dini, hüquqi, məişət problemləri öz əksini tapmışdır. Burada o dövrün ailə münasibətlərini həm konkret, real hadisələrin təsvirində, həm də ayn-ayrı qəhrəmanların öyüd -nəsihətlərində öyrənmək olur. Bu münasibətlərin əsasını həm də dini təsəvvürlər (şəriət) təşkil etmişdir.

Böyük şair, mütəfəkkir N.Gəncəvi ailənin cəmiyyətdə rolunu yüksək qiymətləndirirdi; onun məişət-istehlak və tərbiyəvi funksiyasından bəhs edən şair eyni zamanda insanlarda yüksək əxlaqi, ümumbəşəri keyfiyyətlərin aşılanması yollarını axtarıb göstərmişdir. Nizami öz əsərlərində həm də cəmiyyətdə qadınların rolunu yüksək qiymətləndirmişdir.

Görkəmli şair, filosof M.Fizuli feodal rejiminin sosial ədalətsizliyinə qarşı çıxış etmiş, əmək bölgüsünə uyğun cəmiyyətin sosial strukturunda baş verən prosesləri təhlil edib, cəmiyyətin inkişaf qanunları, qadınların cəmiyyətdə rolu, sülh və mühariləə, dövlət siyasəti, ailə haqqında ilərətli fıkirlər irəli sürmüşdür. Füzulinin məhəbbət aləmində kişi və qadın arasındakı sevgidən bəhs edilir: şairin təsvirində məhəbbət-azadlıq, ədalətlilik və müstəqillik deməkdir, çünki əsil məhəbbət insanları cəhabtdən, feodal zülmündən uzaqlaşdınr, daha mükəmməl olmağa imkan yaradır.

Görkəmli filosof, astronom N.Tusi ailədə sosial funksiyaların yerinə yetirilməsində sosial mühiti qiymətləndirərkən, yazmışdı: «İnsan yaşamaq üçün öz əzəli, təbii ehtiyaclarını ödəməlidir, bunun üçün də cəmiyyətdə birləşməli, fəaliyyət göstərməlidir». Cəmiyyətdə də insanın təbii sığınacağı-ailədir. Ailədə həm nəsil artırılır, həm ev-eşik qorunub-saxlanılır, həm də ailə üzvləri lazımi tərbiyə alır. Tusi, ailənin yaranması və inkişafında adət, ənənə, idarəçilik vərdişlərinin, sosial-psixoloji mühitin rolunu xüsusi olaraq qeyd edirdi. O, ailədə idarəetmə funksiyasının icrasında əsas rolu ailə başçısına aid edir.

Ev sahiləi ailənin maddi təminatına, vacib məsələlərin həllinə, tərbiyə işlərində mükafatlandırma və cəzalandırma, əmək bölgüsünün təşkilinə cavab verməlidir. Tusi ailə münasibətlərinin idarəetmə baxımından tənzimlənməsi problemlərini də nəzərdən keçirmiş, məişət-istehlak funksiyasının vacibliyindən bəhs etmişdir. Bu funksiyaların ən vacib olduğunu sayan Tusi onların həyata keçirilməsi yolunu yüksək əxlaqi dəyərlərə əsaslanmaqda görürdü.

Digər görkəmli filosof S. Ürməvi etik məsələlər sırasında ailə münasibətlərinin struktur və idarəolunması problemlərini də araşdırmışdır. Onun fıkrincə, «Hər kəsin haqqı özünə çatmalıdır». Ailə üzvləri bir-biri ilə qarşılıqlı məsuliyyət və hörmət şəraitində davranmalıdırlar. Tərbiyə, sosiallaşma prosesində ailə, müəllim və mühitin rolunu qeyd edən fılosof hesab edirdi ki, ictimai münasibətlərin iştirakçısı olan hər bir şəxs öz fəaliyyətində dil, təfəkkür və əmək triadasından vəhdət halında istifadə etməlidir.

Qədim yunan fəlsəfəsində ailə probleminə Aristotel belə münasibət bildirib: «ailə insanların birgə yaşayışının ilk təbii formasıdır, tarix boyu dəyişilməyib qalandır». Ailənin üç ikitərəfli hissəsi və bu hissələrə uyğun üç münasibətlər forması var: quldar və qul, ər və arvad, valideyn və övladlar. Hakimiyyət qul üzərində və arvad-uşağın üzərində olur. Belə hakimiyyət bir növ monarxiyaya bənzəyir. Arvadın hakimiyyətdə olması təbiətə ziddir: «susmaq qadına yaraşıq verir». (Sofokl). Qadına bu cür münasibət təbii idi. O dövrün cəmiyətində qadın mədəniyyət, təhsil, ictimai işlər və siyasətdən tamamilə uzaqlaşdırılmışdı.

Platonun ailə haqqında təsəvvürləri ideal dövlət quruluşundan irəli gəlirdi. O qeyd edirdi ki, ailə münasibətlərini bütövlükdə dövlət tənzim edir. Onun təlimində təbəqələşməyə və sosial struktura uyğun cəmiyyətin bəzi üzvləri ailə qurmaq imkanından məhrum edilirdi. Ailə quranlar isə bütün həyatını, uşaqların tərbiyəsini dövlətin mənafeyinə həsr etməlidirlər.

Tarixin bütün dövrlərində ailə ictimai inkişafın əsas xüsusiyyətlərini özündə əks etdirmişdir, ictimai fıkir isə bu xüsusiyyətləri ifadə etməyə çahşmışdır. Məsələn, I.Kant «Kişı və qadınlarda gözəllik və əzəmət» əsərində qadınlarda gözəl olan xasiyyətlərin sırasında incəliyi, yumşaqlığı, dostluqda sədaqətliliyi, üzügülərliyi, zarafatcıllığı, gözəlliyə, bəzəyə, zərifliyə meyilli olmasını qeyd edirdi.

Qadınların qismətinə «gözəl düşüncə», kişilərin payına isə «dərin ağıl» düşür. Əsil məhəbbət, həqiqi gözəl hiss və duyğular, yüksək əxlaq da mənəviyyata əsaslanmalıdır.

«Qadına qarşı olan məhəbbət ümumiyyətlə məhəbbətin əsasıdır. Qadını sevməyən insanları da sevməz» deyən L.Feyerbax da məhəbbətin zəkanın və təbiətin universal qanunu olduğunu qeyd etmişdir. Məhəbbət insan üçün ən ali və ilkin qanundur. İnsanların birgəyaşayış qaydalarını ilahiləşdirən Feyerbax qadın-kişi məhəbbətinə, nigaha da dini məna verirdi.

Ailə problemi müasir dövrdə bir çox elmlər, o cümlədən sosiologiya tərəfindən öyrənilir. Ən çox öyrənilmiş sahələr-ailənin reproduktiv funksiyası, qadının peşə fəaliyyəti və ictimai vəzifələri, ailə, uşaqların tərbiyə olunması, valideynlər və uşaqların münasibətləridir.

Ailə bütün fəaliyyət sahələrində həm ictimai, həm də fərdi funksiyaları yerinə yetirir. Ailənin funksiyaları-tarixi kateqoriyalardır, ənənəvi və müasir xarakter daşıyır.

Ailənin mənəvi funksiyasının sosial-psixoloji təhlilini aparanlardan biri də E.From (1900-1980) olmuşdur. O ömrü boyu dünyanın totalitarizm kabusundan azad olunması uğrunda mübarizə aparıb, yalançı ideologiyaları ifşa edilə, ümumbəşəri dəyərlərin əbədiliyini, dönməzliyini sübut etməyə çalışmışdır. From sülh və məhəbbət uрrunda, düşmənçilik və aqressiv nadanlığa qarşı çıxış edirdi.

Sosial psixologiya, psixoanalitika sahəsində qazandığı geniş təcrübə E.Fromma insan psixikasının formalaşmasında bioloji və sosial başlanğıcların nisbətinə yeni baxış yaratmağa imkan verdi. 1956-cı ildə dərc etdiyi «Sevmək sənəti» əsərində o öz başlıca mövzularından birinə-texniki sivilizasiyarın neqativ aspektləri, təbii sərvətlərin tənzimlənməyən istehlakı probleminə müraciət edərək, insan psixikasının formalaşmasında sosial amillərin rolunu neofreydizm mövqeyindən qiymətləndirməyə cəhd edir.

O göstərirdi ki, insan öz həyatında müəyyən seçim qarşısmda qalır: aqressivlik və yaxud tabeçilik? Yalnız Ağıl zorakılığa, sonu olmayan, düşüncəsiz dağıdıcı fəaliyyətə son qoya bilər. «Sevmək sənəti»-E. Frommun ən çox oxunan kitabıdır. Fromma görə nə qədər ki, «sağlam cəmiyyət» qurulmayıb, nə qədər ki, tənhalıq, real problemlərdən illüziyalı, narkotik, alkoqol dünyasına qaçmaq cəhdləri vardır, bir o qədər də məhəbbət, sevmək eşqi möcüzələr yaratmağa qadirdir, çünki bu hiss qorxu, inamsızlıq ilə mübarizə apara bilir.

Həkim-psixoanalitik E.Fromm insan həyatında erotikanm mühüm rolunu başa düşürdü. Lakin müəllif öz əsərində əsasən məhəbbətin fəlsəfi mahiyyətindən yazır, bu problemi müxtəlif dövr, mədəniyyət, səviyyə baxımından öyrənir.

E.Fromm qeyd edirdi ki, sevmək-həm sevilmək, həm də sevməyi bacarmaq deməkdir. Sevilmək üçün kişilər adətən çalışırlar ki, işləri üğurlu olsun, güclü, dövlətli olsunlar. Qadınlar isə çalışırlar ki, xarici görünüşü, paltarı, fiqurası gözəl olsun: həm kişi, həm də qadm ədəb-ərkanı öyrənir, maraqlı söhbət aparmağa çalışır, kömək etməyə can atırlar, təvazökar olurlar və s. İnsanlar düşünürlər ki, sevmək asandır, sevgi obyektini tapmaq çətindir. Fromm isə göstərirdi ki, sevmək-bacarıqdır, məhəbbət gərək kor olmasın. Xoşuna gəlmək hələ daimi sevmək demək deyildir.

Sevmək sənətinin nəzəriyyəsi və praktikası vardır. Hər ikisini tədqiq etmək olar; lakin üçüncü tərəf də nəzərə alınmasa sevmək sənətinə yiyələnmək mümkün deyildir. Bu - insanın gecə-gündüz özünü, öz qüvvə və bacarığını sevgiyə həsr etməsidir. İnsan sevilmək və sevmək ehtiyacı duyur, lakin onun üçün daha vacib-prestij, hakimiyyət, pul, şan-şöhrət olur, bütün enerjisini bu sahələrə sərf edir, çünki buradan fayda götürə bilir, məhəbbət isə yalnız qəlbinə, mənəviyyata lazımdır.

Fromm hesab edirdi ki, məhəbbət-insan mövcudluğu probleminə olan bir cavabdır. İnsan tənhalıq zindanından uzaqlaşmağın yeganə yolunu sevmək və sevilməkdə görür. Fərdlərarası ünsiyyət yaratmaq-insanlarda olan ən böyük tələbat, ən böyük qüvvədir. Fromm insanların birləşmək ehtiyacının ödənilməsinin bir neçə formasını göstərir: yetkin, həqiqi məhəbbət və yetkin olmayan formalar- (idtiifaqlar): bunun da passiv forması-bir tərəfın digərinə tam tabe olmasıdır (mazoxizm), aktiv forması isə- sadizm şəklində; tənhalıqdan qaçmaq, gördüyü əməllərdən özündə qüvvə toplamaqdır.

Bunlardan fərqli olaraq, sevgi hər iki tərəfin fərdi xüsusiyyətlərinin saxlanılması şərti ilə onları tənhalıq, izolyasiya hissindən qurtarmaq deməkdir. From başa düşür ki, həqiqi məhəbbət -çox nadir hadisədir.

Ailə birdən-birə gəlib bu günkü səviyyəyə çatmamışdır. O öz inkişafında bir neçə tarixi mərhələdən keçmişdir.

Lap qədimlərdə insanlar arasında cinsi münasibətlər heyvanlarda olduğundan çox az fərqlənirdi. O dövrdə ərlərin və arvadların ümumiliyi hökm sürürdü. Cinsi əlaqələrdə heç bir məhdudiyyət qoyulmurdu. Yalnız bir müddət keçdikdən sonra bu münasibətlər tənzim olunmağa başlandı, əvvəlcə yaxın qohumlar arasında, sonra isə öz qəbiləsinin daxilində cinsi əlaqələr qadağan edildi. Cəmiyyət formalaşıb inkişaf etdikcə bu sahədə müəyyən irəliləyişlər baş verdi İbtidai icma dövründə qrup nigahı əsas yer tuturdu.

Ər ilə arvad qəbilə daxilində yaşayırdılar. Uşaqlar əsasən də analarını və onların yaxın qohumlarını tanıyırdılar. Bir müddət keçdikdən sonra kişilər evləndikləri arvadın qəbiləsi daxilinə köçüb orada yaşamağa başladılar. Sonralar cüt (ikili) nigah yarandı. İlk dövrlərdə ailənin öz təsərrüfatı yox idi və o təsərrüfat funksiyası həyata keçirmirdi. Ər ilə arvad bərabər hesab olunurdu. Matriarxat (ananın hökmranlığı) dövründə qadın əməyi (əkinçilik), kişi əməyindən (ovçuluqdan) daha səmərəli hesab olunurdu. Maldarlığın genişlənməsi, əkinçilikdə qoşqu qüvvəsinin tətbiqi, ağır əmək növləri və alətlərinin yaranması ilə əlaqədar olaraq kişi əməyinə tələbat artdı.

Bunun nəticəsində matriarxat patriarxat (atanın hökmranlığı) ilə əvəz olundu. Qadın ərə getdikdən sonra ərinin yanına köçüb yaşamağa başladı. Beləliklə, uşaqlar atanın adını daşıdı, monoqam (tək nigahlı) ailə formalaşdı bu, hadisə cəmiyyətdə xüsusi mülkiyyətinin meydana gəldiyi dövrə, quldarlıq quruluşuna təsadüf edir. Xüsusi mülkiyyət yarandıqdan sonra qadının ərinə sədaqəti məsələsi daha ciddi əhəmiyyət aldı. Bu dövrdə hüquqi qanunlar, əxlaq normaları və dini ehkamlar ailədə kişinin ağalığını möhkəmləndirməyə, arvad tərəfındən nigahın pozulmasını qadağan etməyə yönəlmişdi. Əgər əvvəllərdə qız özünə ər seçməkdə müəyyən qədər müstəqil idisə, sonra nigah münasibətləri də alqı-satqı obyektinə çevrilməyə başladı.

Bütövlükdə quldarhq dövründə qullar ailə qurmaqdan məhrum idilər. Quldarlar arasında isə təknigahlılıq çox vaxt çoxnigahlılığa çevrilirdi.

Feodalizmdə ailə münasibətləri və nigah cəmiyyətinin silki quruluşunun güclü təsiri altında mövcud olmuşdur. Bu dövrdə ailədə ərin hökmranlığı bir qədər zəifləyir, çünki ev təsrrüfatının aparılmasında və uşaqların tərbiyəsində qadının rolu artmağa başlayır. Kəndli ailəsində ümumi qadın hüquqsuzluğu özünü göstərsə də, bəzi hallarda zəhmətkeş anaya, evin xanımına rəğbətlə yanaşılırdı.

Kapitalizm cəmiyyətində monoqam ailə daha da inkişaf edir. Bu dövrdə qadının iqtisadi müstəqilliyi inkişaf etdikcə ailə münasibətləri də təkmilləşir, yeni mərhəbəyə yüksəlir.

Ailənin əsasını ər ilə arvad arasında rəsmi qaydada bağlanılmış nigah əlaqələri təşkil edir. Onlardan biri digərində öz həyatının tamamlayıcısını tapır. Nəticədə ər ilə arvadın həqiqi uyğunlaşması baş verir. Qeyd edək ki, ailədə şəxsiyyətlərarası uyuşma çox çətin və incə məsələdir. Həyatda, əmək fəaliyyətində, təhsildə, kommunikasiya prosesində bir-birilə ünsiyyətdə olan insanların bir-birilə uyuşma səviyyəsi müxtəlif olur.

Şəxsiyyətlərarası uyuşma ünsiyyətdə, birgə fəaliyyətdə və yaxud ailədə qarşılıqlı qəbuletmə deməkdir. O dəyərlər oriyentasiyasının optimal əlaqələndirilməsinə, sosial və əxlaqi mövqelərə, zövq ümumiliyinə temperament və xarakter göstəricilərinə, emosional və intellektual tərəflərə əsaslanır. Ailədə ər ilə arvadın bir-birilə uyuşması, qarşılıqlı razılıq və qane olma psixoloji, fizioloji və digər incəliklər ilə bağlıdır.

Ailədə şəxsiyyətlərarası uyuşma olduqda qarşılıqlı rəğbət, hörmət, münasibətlərin gələcəkdə də etibarlı olacağına təminat yaranır.

Ailənin əsasını nigah təşkil edir. Nigah ər ilə arvad arasındakı münasibətləri və onların qarşılıqlı öhdəliklərini hüquqi yolla rəsmiləşdirən müqavilədir. Nigah sevgiyə və inama arxalandıqda daha möhkəm olur. Vaxtilə Hegel deyirdi ki, iki müxtəlif cinsin nümayəndəsi arasında nigah adlanan əlaqə sadəcə olaraq təbii heyvani əlaqə və hətta mülki müqavilə də deyildir. O hər şeydən əvvəl ər ilə arvadm ikisini bir şəxsə çevirərək qarşılıqlı sevgi və inam əsasmda yaranan mənəvi ittifaqdır¹.

Nikahın emosional-psixoloji, mənəvi və estetik dayaqları sevgi münasibətləridir. Lakin nəzərdə tutulmalıdır ki, bəzən nigah sevgidən kənarda və sevgi isə nigahdan kənarda mövcud ola bilir. Sevgi qarşılıqlı səmimiyyətə və inama əsaslandıqda daha möhkəm olur. Arximed deyirdi ki, sevgi elə bir teoremdir ki, onun hər gün isbat olunmağa ehtiyacı vardır.

Sevgi - dərin və sabit yaşantılarda, fıkrin və işin daim sevdiyi adama yönəlməsində, ona doğru azad, təmənnasız və fədakarcasına can atmaqda ifadə olunan fərdi seçim hissidir.²

Sevgi cismani yaxınlıqdan daha çox mənəvi-emosional ülfətə ehtiyacdan törəyir. O şəxsiyyətin formalaşmasına, onun özünüreallaşdıra bilməsinə və yaradıcı imkanlarının üzə çıxarılmasına güclü təsir göstərir.

Sevginin mənəvi və estetik əsasları bunda ifadə olunur ki, insan özünə digər cinsdən mənəvi dayaq tapır, bu isə onun həyat enerjisinin artmasına, uzunmüddətli sevinc hissinin möhkəmlənməsinə müsbət təsir edir.

Ailənin gələcəyini müəyyən edən mənəvi-psixoloji, sosial-iqtisadi, siyasi və digər amillər daim ictimaiyyətin, dövlətin sosial siyasətinin diqqət mərkəzində olmalıdır.
ƏDƏBIYYAT

1. 
   H.B. Moтрошиловa. Рождение развитие философских идей. M., 1991.
   
2. 
   Ф.Гeгель. Paботы paзных лeт. M., 1971, c. 68.
   
3. 
   M.C.Maцковский. Социология семьи. Проблемы теории методологии и методики. M., Hayкa, 1981.
   
4. 
   Kitabi-Dədə Qorqud. B., 1988.
   
5. 
   Z.Məmmədov. Azərbaycan fəlsəfə tarixi. B., 1995.
   
6. 
   Xacə Nəsirəddin Tusi. Əxlaqi Nəsiri. B., 1980.
   
7. 
   A.Cпиркин. Философия. M., 2000, c. 587.
   

14-CÜ MÖVZU. MƏIŞƏT VƏ ISTEHLAK
Cəmiyyət inkişaf etdikcə insan fəaliyyətinin istehsaldan kənar formaları, onlarm məzmunu və əsas funksiyaları da dəyişilir.Bu öz ifadəsini cəmiyyətdə məişət münasibətlərinin təkamülündə tapır. Məişət inkişaf etdikcə, o təkcə şəxsi istehlak, istirahət və ailə münasibətləri sahəsi olmaqla qalmır, həm də insanın həqiqi özünü ifadəetmə və təsdiq etmə fəaliyyəti sahəsinə çevrilir.

Məişət istehsal və idarəetmədən kənar olmaqla, yalnız işdən sonrakı vaxt sferasını əhatə edir. Məlumdur ki, məişət, əmək, ictimai-siyasi fəaliyyət və s. ilə yanaşı insanların mühüm həyat fəaliyyət sahəsidir. Real məişət insanın davranışının, onun həyat tərzinin ayrılmaz tərəfıdir.

Məişəti formalaşdıran şəraitin ümumi (maddi istehsal səviyyəsi, ictimai siyasi quruluşun xüsusiyyətləri, mədəniyyətin milli və sosial xüsusiyyətləri) və konkret, amilləri vardır ki, onlar məişətə bilavasitə təsir göstərirlər. Bunlara misal olaraq insanın daxil olduğu sosial qrupun xüsusiyyətlərini, bunlarda insanların rollan və vəzifələrini, gündəlik davranışının məqsəd və normalarını və sairi qeyd etmək olar

Məişətin xüsusiyyətlərini həm də sosial-demoqrafik amillər müəyyən edir. (əhalinin yaşı, cinsi, ailə vəziyyəti, ailədə işləyən və işləməyənlərin nisbəti). Sosial-məişət rollarını ciddi şəkildə fərqləndirən əsas amil-əhalinin cinslər üzrə bölgüsüdür. Müasir mədəniyytin normaları, adət ənənələr, kişi və qadmların məişət vəzifələrinin və davranış stereotiplərinin müxtəlifliyini şərtləndirir. İnsanların məişət davranışı çox vaxt onların ailədə icra etdikləri sosial rol və vəzifələr ilə müəyyən olunur. Məişətə (davranışa) təsir edən başqa bir mühüm amil-təhsil səviyyəsidir. Təhsil səviyyəsi yüksəldikcə mədəniyyətin digər sahələrində də, birinci növbədə insanın ümumi təsəvvürlərində, oriyentasiyalarında, dəyərlərində bir sıra ciddi dəyişikliklər baş verir. Belə ki, əgər mədəniyyət bu və ya digər mühitdə fəaliyyət göstərən insanların biliklərini, davranış normalarını, adət-ənənə və stereotiplərini ifadə edirsə, hər bir insanda bu göstəricilər onun öz fərdi məişəti və mədəniyyətini də əks etdirir.

Bütün cəmiyyətlərdə təbiət qüvvələrindən səmərəli istifadə edilməsi, ictimai münasibətlərin təkmilləşməsi nəticə etibarilə insanların həyatının hərtərəfli təmin olunmasına, onun maddi rifahının yüksəlməsinə və məişət şəraıtinin yaxşılaşdırılmasına xidmət edir. İnsanlar mövcud cəmiyyətin yaratdığı maddi və mənəvi imkanlardan istifadə etməklə daim öz məişət şəraitini yaxşılaşdırmağa çalışırlar. Bu tamamilə təbiidir, çünki məişət təkcə insanın özü ilə deyil, həm də ailə üzvlərinin, övladlarının və qohumlarının həyatı ilə bağlı mikrososial məkandır. Buradan aydındır ki, məişətin təşkili səviyyəsi əhalinin fiziki və mənəvi sağlamlığında, gələcək nəsillərin formalaşmasında da çox mühüm rol oynayır.

Deyilənlər sübut edir kı, bu və ya digər cəmiyyətin ümumi inkişaf səviyyəsinə, burada insanların maddi, iqtisadi və ictimai-siyasi fəaliyyətinə, mədəniyyətinə uyğun olaraq onun əhalisinin məişəti formalaşır. Digər tərəfdən məişət çox spesifık və özünəməxsus həyat fəaliyyəti sahəsidir. Belə ki, cəmiyyətdə baş verən mühüm ictimai-siyasi hadisələrin insanlara təsiri həm də məişətdən keçərək özünü göstərir. Məsələn, iqtisadi həyatdakı çatışmazlıqlar, ictimai-siyasi sferadakı narazılıqlar və s. insanların məişətində də öz əksini tapır. Onlar insanların mənəvi-psixoloji vəziyyətinə, əhval-ruhiyyəsinə pozucu təsir göstərir.

Məişətin məzmununu ifadə edən əsas ölçü- meyar maddi və mənəvi istehlakın təşkili səviyyəsi, əhalinin həyat tərzi, hər bir insanın işdən kənar istifadə etdiyi asudə vaxtdır.

İnsanların həyat tərzini, müxtəlif həyat fəaliyyəti sahələrini, o cümlədən məişətini öyrənilə tədqiq edən görkəmli Amerika sosioloqu və iqtisadçısı Torsteyn Veblen «Avara sinfin nəzəriyəsi» adlı əsərində reallığın qiymətləndirilməsində konkret tarixi yanaşmanı tələb edirdi. «Maddi sivilizasiyanın canlı tarixi»-nin tədqiqinə dəvət edən müəllif insan cəmiyyətinin institusional inkişafına müraciət edir. «İnstitusionallaşma»-müəyyən etmə, adət ənənə, qayda-qanun deməkdir, «institut» isə qanun və ya idarə şəklində adət-ənənənin, qaydaların ifadəsi və möhkəmləndirilməsidir. «İnstitutlar» insan fəliyyətinin forma və həddlərini müəyyən edir. (U.Qamilton).

Veblen öz əsərində iqtisadiyyat, din, həyat tərzi, mənəvi dəyərlər, ali təhsil sistemi, idmanı tədqiq edir, avara siniflərin yaranmasından, onların hökmranlığının artmasından, açıq-aşkar baş verən bədxərclikdən, istehlak-çılıq meyllərinin çoxalmasından yazır. O belə hesab edir ki, institutlar inkişaf etdikcə xarici mühit ilə bunların ziddiyyətləri də artır. Əslində isə «İnstitutlar-keçmişdə baş vermiş proseslərin nəticəsində keçmişə uyğunlaşmalı həm də, müasir dövrün tələblərinə tam uyğun gəlməlidir».

İnstitutlar köhnəldikcə yeniləri ilə əvəz olunmalıdır. Özü də təbii seçmə yolu ilə. Ümumiyyətlə ictimai quruluşun təkamülü-sosial institutların təbii seçilməsi prosesidir. Deyilənlər həyat tərzinə və məişətə də aiddir. Onun fikrincə cəmiyyətdə istehlakçı sinfin yaranması hələ qədim dövrdən başlanır: tədricən dinc inkişaf mərhələsi yırtıcılıq mərhələsi ilə əvəz olunur, kütləvi ov, müharibə yaranıb yayılır; nəticədə insanlarda dəyərlər, prioritet və maraqlar dəyişir, rəqabət və mübarizə edib qalib gələnin nüfuzu, onun bu zaman əldə etdiyi qazancın qiyməti də artır. Əməyə, zəhmətə olan hörmət isə azalır.

Veblenin iqtisadi-tarixi təlimində psixoloji amillər yüksək qiymətləndirilir; cəmiyyət müxtəlif «sosial vərdiş tiplərinin» mübarizəsi meydanıdır. Əsas ziddiyyətlər bir-birinə əks olan vərdiş və meyllər arasında baş verir. Veblen yuxarıda adı çəkilən əsərində adət-ənənələrin və vərdişlərin rolunu da çox yüksək qiymətləndirir. Onun fıkrincə, cəmiyyətdə avara sınfın institutu tədricən, qədim dövrdən başlayaraq yaranır. Bunun əsas səbəbi-yüngül qazancdır (qüvvə, hiylə, zorakılıq əsasında). Xüsusi mülkiyyətin də burada böyük rolu vardır. Mülkiyyət institutun da öz tarixi var. Mülkiyyətin toplanması, artmasının səbəbi heç də istehlak etmək tələbatı deyil; burada əsas rolu rəqabət və paxıllıq oynayır. Bu sinfin istehlakı də hədsiz dərəcədə böyükdür, cəmiyyətin mənafelərinə zidd şəkildə inkişaf edir. Nəticədə «Pul sivilizasiyası» yarandı, bəşər tarıxi yanlış yola çıxdı. Veblen istehlakın fetişə (səcdə obyekti) çevrilmə prosesindən də yazır. Bekarçılığın səcdəsi ideologiyasını Veblen müxtəlif faktlarla təsdiqləyir (din, idman, ali təhsil sahələrində). Tüfeyli həyat tərzi sürən bu sinfin yükü cəmiyyət üçün çox ağır olur. Konservatorluq mövqeyindən çıxış edən həmin sinfin nümayəndələri istehsal və ictimai həyatda hər hansı bir yeniliyə qarşı kəskin çıxış edirlər.

Beləliklə, həyat fəaliyyətinin əsas sahələrinin hüdudları, məzmunu, formaları dövrdən-dövrə, bir sosial qrupdan başqa sosial qrupa keçdikcə dəyişilir.

Həyat tərzi-həyat fəaliyyətinin əsas sahələrinin məcmusudur; bunların hər biri-zəruri, davranış sisteminin normal fəaliyyətini təmin edən amildir (ictimai istehsalda əmək, yuxu, qidalanmaq, ev əməyi, təhsil və s.) Fəaliyyət sahələrinin dəyəri insan üçün müxtəlif ola bilər.

Bu sahələrin zaman ölçüsü (sərf edilən vaxt)-onların əhəmiyyətini, öyrənilən sosial qrupun həyat tərzinin xüsusiyyətlərini, gündəlik davranışını tədqiq etməyə imkan verir. Bu və ya digər real hərəkətlərin ölçüsü və nizamlılığını, ümumi orta göstəricisini bu yolla öyrənmək olur. Sosioloqlar adətən bir həftə, bir ay ərzində hər hansı bir fəaliyyət və ya məşğuliyyətə sərf olunan vaxtı öyrənir (məs, oxunan kitabların, baxılan filmlərin sayı və s.) sonra da gündəlikdə bu fəaliyyətin intensivliyini müəyyən edirlər,

İnsanların gündəlik davranışının strukturuna təsir edən həlledici amil-ev işlərinə vaxtm çox sərf edilməsidir. Ev işinə nə qədər az vaxt sərf edilsə, asudə vaxtın həcmi bir o qədər artır. Ev təsərrüfatında qadın əməyi geniş yayılıb, bu da onların hərtərəfli inkişafına mənfı təsir göstərir. Cəmiyyətdə qadının qeyri-bərabər statusu məişətdəki bərabərsizliyin mühüm səbəbidir. Ev əməyi adətən qadın vəzifəsi sayılır.

Doğrudur, müasir texnotron sivilizasiya şəraitində ev əməyi, məişətdə texniki vasitələrin istifadə olunması hesabına xeyli yüngülləşib. Bir çox xidmətlərə tələbatlar ictimai infrastrukturlar tərəfındən ödənilir: bununla belə məişət, ev təsərrüfatı ailənin möhkəmlənməsi üçün bir zəmin olaraq qalır. Ev təsərrüfatı, ailədə istehlak hər bir üzvünün vərdışlərinə, temperamentinə, zövqünə uyğun olduğu üçün məişət cəmiyyətin mühüm-sosial sahəsini təşkil edir.

Məişətin inkişafı əsasən cəmiyyətin madi-iqtisadi şəraiti ilə bağlıdır, ev işinin texnologiyasının təkmilləşməsi, bir də qadınların cəmiyyətdə statusunun dəyişilməsi bütövlükdə məişətin strukturuna müsbət təsir göstərir.

Məişətin maddi-iqtisadi şəraitini ailədə adambaşına aylıq gəlirin miqdarı, mənzil şəraiti, həyətyanı sahə təsərrüfatı, bir də ictimai iaşə (xidmətlər) təşkil edir. Ev əməyinin müxtəlif növləri, formaları vardır, hər bir fərd yaşından, keçirdiyi həyat mərhələsindən asılı olaraq, bu işlərdə iştirak edir.

Tədqiqatçılar məişətdə görülən işləri belə qruplaşdırırlar:

-gündəlik təbii -fızioloji tələbatların ödənilməsi

-ev əməyi (gündəlik iş, müxtəlif xidmətlər, bir də həyətyanı təsərrüfat işləri)

-ailə ünsiyyəti, uşaqlarla məşqlər.

-ailədənkənar istirahət, informasiya mübadiləsi, əyləncələr.

-mədəni tədbirlərdə iştirak etmək (kütləvi informasiya vasitələrindən informasiya almaq, kitab oxumaq, kinoteatrlara, muzeylərə, tamaşalara getmək və s).

-qeyri-peşəkar yaradıcılıq, fıziki inkişaf (idmanla məşğul olmaq, təbiətin qoynunda istirahət, turizm, gəzintilər və s.)

Müasir dövrdə məişətin inkişafına həm də milli xüsusiyytlər təsir göstərir.
ƏDƏBIYYAT

1. 
   Beблен T. Teopия npaзднoгo клacca. M., 1984
   
2. 
   Гордон JI.A.,Клопов Э.В. Челoвeк после paботы. Coциальныe npoблемы бытa и внepaбoчeго вpeмeни. M.,1972
   
3. 
   Şirəliyev H. Kommunizm quruculuğu və məişət. B., 1978