Q. Y. Abbasova

27-CI MÖVZU. TARIXIN MƏNASI HAQQINDA
İctimai inkişaf prosesini müəyyən edən əlaqələr, sosial qanunauyğunluqlar fəlsəfə tarixində filosofların daimi tədqiqat obyekti olmuşdur. Tarixdə təsadüf və zərurətin nisbətini qiymətləndirməyə ilk cəhd edənlərdən biri İohann Herderdir. «Bəşər tarixinin fəlsəfəsi haqqında ideyalar» əsərində o, tarixin mənasını insan qüvvələrinin və bacarıqlarının yüksələn xəttlə çiçəklənməsi, inkişafı və ucalmasında görürdü. Onun fikrincə, insan nəsli gec və ya tez humanizmə, xoşbəxtliyə nail olmalıdır. Hər insan ömrü dünyada gözəgörünməz bir iz qoyaraq, yeni, daha uca formalara keçır.

Herder tarixi prosesin əbədi məqsədə (insanın tərbiyəsinə və təkmilləşməsinə) istiqamətləndiyi haqqında maarifçilik ideyasını müdafiə edirdi. O əsas diqqəti mədəniyyətin tarixi formalarının rəngarəngliyinə, onların özəhəmiyyətliliyinə yetirirdi. Herderə görə mədəniyyətlərin rəngarəngliyi ümumdünya tarixinin «hərəkətinin ahəngdarlığını», onun vahıd mütənasib tamlığını yaradır. Bu tamlıq isə bəşəriyyətin birliyinin inkişafının vahid zənciri və ənənəsi kimi çıxış edir. Bu zəncirin hər bir həlqəsi özündən əvvəlki və sonrakı həlqələrlə sıx bağlıdır. Beləliklə, Herder tarixin mənasını anlamağa yeni baxışın - tarixisizmin əsasını qoymuşdur.

Tarixisizm ideyası Hegelin tarix fəlsəfəsində fundamental şəkildə əsaslandırılmışdır. Hegelə görə ümumdünya tarixi «dünya ruhunun ağıllı, zəruri təzahürü» kimi çıxış edir. Dünya ruhu öz inkişafında bir neçə mərhələdən keçir. Onun son məqsədi azadlığının başa düşülməsi və həyata keçirilməsidir. Onun fikrincə, ümumdünya tarixinin son məqsədi ruhun öz azadlığını başa düşməsidir.

Tarixi hadisələrin hər cür dəyişkənliyində bu məqsəd daimi qalır. O bütün bu dəyişikliklərın fəal əsası kimi çıxış edir. Hegelə görə ayrı-ayrı xalqların ruhu «zamanda və mövcud varlıq»da inkişaf edən dünya ruhunun momentləri və mərhələləridir.¹ Hegelin tarix fəlsəfəsində diqqəti cəlb edən digər bir cəhət budur ki, o insanların fəaliyyətinə geniş yer verirdi. O açıqca göstərirdi ki, tələbatlardan, ehtiraslardan və mənafelərdən irəli gələn fəaliyyət dünya ruhunun aləti və vasitəsidir.²

Həm də Hegel insanların fəaliyyətlərinin əsasını onların həyati tələbatlarını ödəməyə yönələn əmək fəaliyyətində görürdü. O insan ilə təbiətin qarşılıqlı təsirini məhz bu fəaliyyət ilə izah edirdi. Özü də həmin fəaliyyətdə birinci dərəcəli yeri əmək alətlərinə verirdi. «İnsan öz tələbatları ilə birlikdə xarici təbiətə praktiki münasibət bəsləyir, təbiətin köməyilə öz tələbatlarını ödəyərkən müəyyən aralıq vasitəsindən istifadə edərək o təbiəti dəf edir.

Məsələ bundadır ki, təbiətin predmetləri güclüdür və hər cür müqavimət göstərirlər. Onları ram etmək üçün insan onların arasına digər təbiət predmetləri daxil edir, beləliklə də təbiətin özünü özünə qarşı yönəldir və bu məqsədlə alətlər ixtira edir. İnsanların bu ixtiraları ruha məxsusdur və bu alətlərin təbiətin predmetlərindən yüksəyə qoyulmalıdır³.

Beləliklə, Hegelin tarix fəlsəfəsində insan zəkasının rəhbər rolu haqqında fikirlər insandan yüksəkdə duran zəka (dünya ruhu) ilə əvəz olundu. Ruhun və zəkanın bu cür mistikləşdirilməsi pərdəsi arxasında Hegel, fəlsəfi fikrin inkişafı üçün yeni və son dərəcə mühüm bir məsələ irəli sürdü. Söhbət tarixi prosesin obyektiv qanunauyğun xarakterinin aşkar edilməsindən gedir. Hegelin anlamında tarixin gedişini istiqamətləndirən «Zəka» bu prosesin iştirakçılarının şüurlu məqsədlərindən asılı olmayan zərurət kimi təsəvvür olunurdu. Həm də Hegel bu zərurətin mənbəyini Allahda və təbiətdə görmürdü. Onu müstəsna dərəcədə insanların fəaliyyəti ilə əlaqələndirirdi.

Hegel ondan əvvəlki mütəfəkkirlərin (C.Viko, A.Smit, Herder, Kant, Şellinq) irəli sürdüyü belə bir fikri inkişaf etdirdi ki, insanlar çox vaxt öz fəaliyyətinin obyektiv nəticələrini irəlicədən görə bilmirlər. «Dünya tarixində insanların fəaliyyəti sayəsində həm də onların can atdığı və əldə etməyə çalışdıqları nəticələrdən bir qədər başqa nəticələr almır, yəni onların bilavasitə bildikləri və arzu etdikləri nəticələrdən fərqli nəticələr almır».

Hegelin tarixiliyi aşağıdakı iki əsas müddəanı əhatə edir: a) tarixin substansionallığının qəbul edilməsi. Bu substansionallığın əsasında zəka durur. Zəka «sonsuz formaya», «sonsuz məzmuna» və «sonsuz qüdrətə» malikdir; b) tarixi prosesin bütövlüyünün və onun məqsədəuyğunluğunun irəli sürülməsi, ümumdünya tarixinin son məqsədinin - ruhun öz azadlığını başa düşməsi kimi müəyyən edilməsi.

Əlbəttə Hegelin tarixə dair fikirləri çatışmazlıqlardan azad deyildir. Məsələn, o göstərirdi ki, ümumdünya tarixi əlaqələrinin əsasında duran mütləq ruh mədəniyyətlərin ardıcıl surətdə dəyişilməsində xalqların ruhunda reallaşır. Guya bu ruh ardıcıllıqla «yaşayış yerini» dəyişir. Əvvəl Çində, Hindistanda olmuş, Şərq ölkələrini gəzmiş, oradan isə Yunanıstana və Romaya keçmişdir. Sonra o öz fəaliyyətini Avropada davam etdırir. Nəhayət ruh öz tarixi inkişafını başa çatdırır və alman xalqının ruhunda, Pruss dövlətində əsas yeri tutur. Hegel öz sxeminin bitkinliyini pozmamaq xatirinə Rusiyanı, Amerikanı Afrikanı və müasir Şərq ölkələrini tarixin çərçivəsinə daxil etmirdi.

Cəmiyyətdəki dərin sosial mexanizmlər və iqtisadiyyat ümumdünya tarixi prosesindən kənarda elan olunurdu. Lakin Hegel tarixin mənası məsələsini irəli sürərək bu məsələdə özündən əvvəlki filosofların fikirlərini xeyli arxada buraxdı. O göstərirdi ki, bəşəriyyətin tarixi təsadüfı hadisələr yığımı deyildir. O qanunauyğun xarakter daşıyır.

Tarixi proses haqqında O.Kontun ideyaları da diqqəti cəlb edir. O göstərirdi ki, cəmiyyətdə ikili təkamül (intellektual və texniki) qanunu fəaliyyət göstərir. Bəşəriyyətin intellektual inkişafı üç mərhələdən keçir.

Konta qədər cəmiyyət fərdlərin mexaniki məcmusu, insanları isə «sosial atomlar» hesab edən baxış mövcud idi. Bu baxış göstərirdi ki, əvvəlcə ayrı-ayrı adamlar, sonra isə cəmiyyət inkişaf edir. Fərdlərin müxtəlif sahələrdə fəaliyyət qabiliyyəti, əxlaqi, siyasi və digər keyfiyyətləri nə qədər yüksəkdirsə, cəmiyyət də bir o qədər yüksək dərəcədə təkmilləşmişdir. Bu mövqeyi Herder, Lessinq, Volter, Russo və başqaları irəli sürmüşdülər. XVIII əsr fransız mütəfəkkirləri (Holbax və Helvetsi) başqa xətti müdafiə edirdilər.

Onların fikrincə şəxsiyyətin formalaşması sosial mühitin təsiri altında baş verir. Nəinki insanların bu və ya digər fəaliyyəti vərdişləri, həm də xarakteri onların sosial həyat şəraitinin təsiri altında formalaşır. Odur ki, cəmiyyət özünə uyğun olaraq öz üzvlərinin həyat tərzini əmələ gətirir. Buna görə də insanları dəyişdirmək, daha mükəmməl etmək üçün cəmiyyəti, onun sosial və siyasi institutlarını, təhsil və tərbiyə sistemini dəyişdirmək lazımdır. O.Kont bu qəbildən olan baxışları müdafiə və inkişaf etdırdi. O cəmiyyətə sistem kimi yanaşırdı. Onun fikrincə cəmiyyət onu təşkil edən şəxslərin, sosial təbəqələrin və qrupların, bir sözlə, özünün bütün inkişafını müəyyən edir. Cəmiyyətin özünün inkişafını səciyyələndirmək üçün O.Kont «Sosial dinamika» anlayışını irəli sürdü.

Qeyd olunmalıdır ki, tarixin mənası, burada səbəbiyyət prinsipi heç də bir mənalı yozula bilməz. Digər tərəfdən tarixi prosesi empirik yolla əldə edilmiş oxşar tarixi faktların ümumiləşdirilməsi ilə eyniləşdirmək doğru deyildir.

Tarixi elmlərdə empirik qanunlar çoxdur; bununla belə, tarixi hadisələr həddindən artıq mürəkkəb olduğu üçün ən ümumi qanunları zərurət və ümumilik baxımından (Kantın tələbi) qiymətləndirmək lazımdır. Tarixi prosesin qanunauyğunluqlarını öyrənməklə onlardan ictimai praktikada, gələcək inkişafın müəyyən olunmasında istifadə etmək mümkündür. Tarixin dərk edilmiş qanunları, şübhəsiz, insanın öz tarixi müqəddəratını həll etmək yolunda yaxşı vasitədir. Tarixin mahiyyətini dərk etmək - tarix fəlsəfəsinin idealını təşkil edir. Məsələn, Viko elə bir ideal tarix yaratmaq fikrində idi (ayrı-ayrı millətlərin inkişafı tipi şəklində). Tomas Bokl da öz qarşısına tarixin qanunlarını kəşf etmək məqsədini qoymuşdu. Məlum olduğu kimi, O.Kont da tarixin qanunauyğunluğunu tarixi inkişafın üç fazasında görürdü (teoloji, metafızik, elmi-pozitiv). Paskal, Krauze, Lazo və başqaları bəşər tarixi ilə ayrı-ayrı fərdlərin taleyinin üst-üstə düşməsi ideyasının tərəfdarı idilər.

Ümumiyyətlə, bir çox filosoflar tarixi prosesdə «plan», «məqsəd» axtarışında olublar. Misal üçün, müəyyən dövrlərdə iradə azadlığı probleminin həllində tarixi qanunların əngəl olduğu haqqında ideyalar irəli sürülürdü. Belə ideyalar iradənin, insan özünüdərkinin təntənəsi olan bu anlayışın mahiyyətinin tarix fəlsəfəsi ilə bir araya sığmadığını göstərirdi. Bununla belə, demək olar ki, bu məsələdən heç bir filosof yan keçməmişdir. Fərdi iradənin özbaşınalığı hər hansı nizamlığı pozur, tarixi qanunauyğunluğu rədd edir. Məhz buna görə bəzi tədqiqatçılar tarixi hadisələrdə ümumiyyətlə qanunauyğunluğu inkar edir. Səbəbiyyət prinsipinin tərəfdarları, çıxış yolunu ümumiyyətlə iradənin, azadlığın inkarında, ümumi qanunların təntənəsində görürdülər.

Həqiqətdə bizim hərəkətlərimiz nə özbaşınalıq, nə də azadlıq ilə müəyyən edilmir. İnsanlar təbii və ictimai mühitin bütün vasitələrinin köməyi ilə öz tələbatlarını ödəməyə çalışırlar. Məqsəd və tələbatlar zəruridir, onları yaradan psixiki və flziki quruluşumuzdur.

Tarixi inkişafın müqəddəm şərtlərini əhali artımı və təbii mühit təşkil edir. Hegel tarixi prosesin müqəddəm şərtlərinin sırasında «tarixi mühiti»də qeyd edirdi. Tarixi mühit, tarixin inkişafının həm səbəbi, həm də nəticəsidir. Hegel dünya prosesinin mütləq ruhun tarixi, dünya fəlsəfəsinin isə tarix fəlsəfəsi olduğunu göstərirdi. Onun fikrincə, tarixi inkişafın hər bir pilləsi onun sonrakı inkişafı üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu dövrlərin bir-birini əvəz etməsini Hegel triada şəklində qanunun ifadəsini görürdü.

Tarixi mühit təbiət və insanın təsiri altında formalaşır. Ailə, dövlət, cəmiyyət və mülkiyyət tarixi inkişafın məhsuludur. Viko və Marks təsdiqləyirdilər ki, «insanlar öz tarixini özləri yaradır». Bununla belə tarixi mühit, öz növbəsində, insan taleyinə mühüm təsir göstərir. Tarixi şəxsiyyətin mahiyyətini onun əməllərindən öyrənmək olar (tarixən müəyyən edilmiş fəaliyyət formalarına görə); Həm şəxsiyyət, həm də sosial qruplar tarixən müəyyən edilmiş fəaliyyət formalarında öz asılılığını dərk edir.

İnsan tarixin həm subyekti, həm də obyektidir. Bəzən köhnəlmiş təsəvvürlər, ideyalar, adət-ənənələr ictimai və təsərrüfat təşkilatların əvvəlki formalarını yaşadır və onlara təsir göstərir. Bu tarixi ənənəni pozmaq, yeni tarixi dövrə qədəm qoymaq üçün, yeni fəaliyyət və özünüdərk formaları, tarixi çevrilişlər, inqilablar, böhran və sarsıntılar lazım olur; Çünki köhnə qayda-qanunları saxlamağa çalışan mühafizəkar qüvvələr, bir də fərd və kütlənin şüurundakı ətalət psixologiyası tarixi ətaləti, süstlüyü müdafıə edirlər.

Tarixi mühit konsepsiyası əsasında köhnə ilə yenilik arasında əlaqə yaratmaq mümkün olur; burada insanların müxtəlif fəaliyyət növlərinin qarşılıqlı asılılıq və əlaqələrini (məsələn, siyasət və iqtisadiyyat, din və siyasət, din və iqtisadiyyat, bir ictimai quruluşun digərinə keçməsi yolları və sairi) müəyyən etməyə imkan verir.

Tarixi inkişafın mərhələlərini, qanunauyğunluqlarını, mənasını XX əsrdə filosoflar müxtəlif cür qiymətləndirirdilər. K.Yaspers yazırdı ki, elmi-texniki inqilab şəraitində insan öz azadlığını itirmək təhlükəsi qarşısında qalır. Həqiqi, insani ünsiyyət və kommunikasiya üçün yer qalmır. Yanlış prinsiplər əsasında yaranan əlaqələr adamları aldadır, azadlıq məhdudlaşır. İnsanlar o zaman bir-birinə yaxın, doğma və əziz olurlar ki, onlar bir-birinin varlığının «sonluğunu», «məhdudluğunu» duysunlar, əvəz-olunmazlığını başa düşsünlər.

Hər bir fərdin «tarixiliyi», təkrarolunmazlığı qorunub saxlanılmalıdır. Yaspers, Veberi təkrarlayaraq, həqiqi siyasətin yalnız azadlıq şəraitində mümkün olmasını qeyd edirdi. O göstərirdi ki, «ağıl» transsendensiyaya doğru addımı Allah vasitəsilə atır, yəni şüurun məhdudluğunu dini inam vasitəsilə aradan götürmək olar.

Digər tədqiqatçı, ingilis filosofu və sosioloqu K.Popper «Tarixiliyin yoxsulluğu» (1944) əsərində ictimai inkişaf qanunlarının obyektivliyini, sosial proqnozlaşdırmanın mümkünlüyünü inkar edir. Beləliklə də o, tarixin mənasının axtarılmasının absurd olduğunu göstərirdi.

R.Aron (1905-1983) isə cəmiyyətin sənayeləşdirilməsi prosesi haqqında yazırdı ki, «Müasir cəmiyyətin mahiyyəti elmilik və sənayeləşdirmədirsə, kapitalizm və sosializmi ardıcıl şəkildə yox, yan-yana qoyub öyrənmək lazımdır». Həm kapitalizm, həm də sosializm vahid sənaye cəmiyyətinə daxil olur, bu da standartlaşmaya və həyat səviyyəsinin bütün bölgələrdə bərabərləşməsinə səbəb olur.

Onun fikrincə, ümumiyyətlə, ictimai inkişaf «təsadüflər diyarı», «təkrarolunmaz hadisə» və ya «böyük şəxsiyyətlərin səltənəti»dir. Tarixin qanunları «azad insan ruhunun fəaliyyətindən» əmələ gəlir, tarixin özü isə qapalı, ovsunlanmış bir dairədir. «İdarəolunmada məqsədyönlü manipulyasiyalı rassionallıq» nəticəsində məqsəd və vasitə öz yerini dəyişir. Birinci məqsəd olmalıdır, onun əksinə olanda bürokratlaşma artır, özgələşmə və «şəxsiyyətin qeyri-azadlığı» əmələ gəlir.

Arona görə, tarixin mənası (marksizm və Hegelin anlamasında) «insan nəslinin inkişafının yekunu və insanın yaşamağının mənasının və bundan irəli gələn vəzifələrin bitməsi deməkdir». Əslində ümumiyyətlə proqnozvermə mənasızdır. Aron qeyd edirdi ki, marksizm - elə bir tarix fəlsəfəsidir ki, burada tarixin əvvəlindən axıra qədər qlobal interpretasiya verilir, məhz buna görə də o providensial xarakter daşıyır.

Düzdür, həmin təlim «müəyyən tarixi inkişaf qanunlarına arxalanır, səbəbiyyət prinsipi əsasında istehsal üsulu formalarının və ya iqtisadi rejimlərin bir-birinin əvəzolunmasını göstərir». Lakin K.Marks bütün tarixi «sinfı mübarizə tarixi» adlandırır, fəhlə sinfini bu mübarizənin hegemonu hesab edir (kapitalizm cəmiyyətində). O göstərirdi ki, bu sinif öz mübarizəsi ilə sinifsiz, istismarsız cəmiyyət qurmağa qadirdir. Aron qeyd edir ki, Marksın bu təlimi tarixin mənasının teoloji interpretasiyasına bənzəyir (yəni fəhlə sinfı peyğəmbər sayağı dünyaya gəlir, onun vəzifələrinə oxşar vəzifələr, yerinə yetirir).

Aron öz əsərlərində bir sıra aktual məsələlərin həllini də tapmağa çalışır: sosial bərabərlik, ədalətlilik, əxlaq (ailə-məişət münasibətləri, nəsillər, əxlaqi dəyərlər, adət-ənənələr və s.), beynəlxalq münasibətlər, iqtisadiyyat, mədəniyyət sahəsində əməkdaşlıq və sair. O tarixi bədbin əhval-ruhiyyəli tərzdə qiymətləndirir. Tarixin mənası yoxdur, o, müxtəlif faktlar və hadisələrin təsadüfı yıgımıdır. Cəmiyyətdə bərabərlik yoxdur, qeyri-bərabərlik hökm sürür, həyat faciədir. Bir inkişaf pilləsindən digərinə keçid heç də tərəqqi deyil, pillələrin adi əvəzolunmasıdır. Tarix bütövlükdə vahid prosesdir. Müasir dövrdə dünyanın vəhdəti və birliyi artmaqdadır, texnika, istehsal, nəqliyyat, rabitə, informasiya bu prosesi daha da sürətləndirir. Müasir sivilizasiyanın səciyyəvi cəhətlərindən biri də müharibələrdir, siyasi münasibətləri məhz müharibənin rolu baxımından qiymətləndirmək lazımdır.

Aron «sənaye cəmiyyəti» və «ideologiyasızlaşdırma» konsepsiyalarının müəlliflərindən biri olmuşdur. O öz yaradıcılığında bir sıra nəzəriyyə və təlimlərdən (aqnostisizm, neopozitivizm, praqmatizm, amerikan empirik sosiologiyası və sair), o cümlədən marksizmin bəzi müddəalarından və terminlərindən istifadə edirdi. Onun fikrincə, yalnız təbii elmlər dəqiq biliklər yarada bilir. İctimai elmlər buna qadir deyildir. Tarixi faktların öyrənilməsi subyektiv xarakter daşıyır, hər cəmiyyətin öz tarixi vardır. Bunu öyrənən və təsvir edən tarixçi həmin dövrü rekonstruksiya (bərpa) edir, nəticədə tarix daim dəyişən nöqteyi-nəzərlər toplusundan ibarət olur. Tarixçi şəxsiyyətləri, hadisələri öyrənib onların əhəmiyyətini göstərməli, inkişaf istiqamətini müəyyən etməlidir.

Aron göstərirdi ki, tarixi zərurət insanların fəaliyyətində öz ifadəsini tapır (əsasən görkəmli şəxsiyyətlərin). O, qeyd edirdi ki, tarixin yalnız mümkün inkişafından danışmağa dəyər. Onun səbəblərini araşdırmaq olar, lakin bunu yalnız tarixin strukturunu öyrənmək üçün etmək lazımdır. Qanunauyğunluğu yalnız mikrosəviyyədə tapmaq olar. Sosial qanun anlayışı -metafizikadır. Sosial hadisələri insan fəaliyyətinin məqsəd, tələbat və mənafelərlə müəyyənetmə baxımından təhlil etmək lazımdır. Sosiologiya ayrı-ayrı hadisələri öyrənə bilər, bütövlükdə cəmiyyətin inkişaf prosesini isə başa düşmək qeyri-mümkündür.

Yuxarıda deyilənlər göstərir ki, tarixin mənasının, tarixilik prinsipinin anlaşılması uzun təkamül yolu keçmışdir. Bu prinsip real tarixi prosesin dialektikasını açır. O ictimai hadisələri dəyişməz və əbədi hesab etmir. Onlara konkret-tarixi əlaqələrdə yanaşır, keçmiş mənşəyini öyrənir və gələcək inkişaf meylinə diqqət yetirir.

Tarixilik metodoloji prinsipi öz inkişafında dörd mərhələdən keçir. Birinci mərhələ mexaniki və ya naturalist adlanır. Onun kökləri Dekartın rasionalizminə gedib çıxır.O, təbiətdə inkişafı qəbul edir, cəmiyyətin inkişafda olduğunu inkar edirdi. Dekartdan sonra gələn rasionalistlər onun metodologiyasındakı bu nöqsanı aradan qaldırdılar.Onlar cəmiyyətin inkişafını qəbul edirdilər, lakin bu prosesətəbiətin inkişafının xüsusi bir variantı kimi yanaşırdılar.Başqa sözlə, cəmiyyətin tarixinə naturalist mövqedən yanaşırdılar. Onların fikrincə cəmiyyət xüsusi bir mexanizm və ya aqreqatdır. Buna görə də onu təbiətşünaslığın metodları ilə öyrənmək lazımdır. Sadəcə olaraq bu metodlara cəmiyyətin spesifikliyini nəzərə alan bəzi dəyişikliklər etmək kifayətdir. Təbiətdə və cəmiyyətdə inkişafın eyniliyi, ümumiliyi və oxşarlığı haqqında ideyalar məhz bu mərhələnin məhsuludur.

İkinci mərhələ klassik alman fəlsəfəsinin adı ilə bağlıdır. Burada tarixilik prinsipiniən dolğun şəkildə işləyib hazırlayan Hegel olmuşdur. Onun anlamında tarixilik aşağıdakıları əhatə edir: a) hər şeydən əvvəl cəmiyyət inkişaf edən tarixi fenomen kimi, təbiət sisteminə qarşı qoyulur. Göstərilir ki, təbiətdən fərqli olaraq cəmiyyət sadəcə dəyişilmir. O inkişaf edir; b) tarixilik ruhun inkişafının xüsusi forması və ya mərhələsi kimi müəyyən edilir. Daha dəqiq desək, tarixilik öz-özünü dərk edən cəmiyyətlərin və ona müvafiq mədəniyyətlərin ardıcıl surətdə bir-birini əvəz etməsi şəklində reallaşan xalqların ruhu kimi təsəvvür olunur; v) tarixinn qanunauyğun və geridönməz xarakteri qəbul olunur, göstərilir ki, burada təkrarlar yalnız qismən, özü də spiral dövrələr formasında baş verir; q) tarixin əvvəli və sonu olduğu təsdiq edilir və deməli, tarix bəşəriyyətin inkişafında belə mərhələlərdən biri kimi anlaşılır.

Göstərilir ki, həmin mərhələdən əvvəl tarixəqədərki mərhələ olmuşdur və ondan sonra tarixdən sonrakı mərhələ gələcəkdir və burada azadlıq, ruhun kamilliyi vo onun öz-özü ilə tam qovuşması baş verəcəkdir; s) şəxsiyyətlər də bütün digər tarixi təfərrüatlar kimi yalnız tarixin ruhunun, onun qanunauyğunluğunun daşıyıcısı və təzahürləri olduğu dərəcədə maraq doğurmalı və öyrənilməlidir.

Üçüncü mərhələ, XIX əsrin ortalarından (alman tarixşünaslığı və bərpa dövrü tarixçilərinin timsalında) özünü göstərir. Bu dövrdə tarixilik prinsipi Hegelin anlamından fərqli spekulyativ (sırf sxematik) deyil, empirik (təcrübi) səpki alır.

Həmin mərhələ aşağıdakı müddəalar ilə səciyyələnir: a) tarixi tədqiqat empirik xarakter daşımalı, deməli, tamamilə mötəbər mənbələrə arxalanmalıdır. Tarixin məqsədi nəyin, necə baş verdiyini təsvir etməkdir; b) mənbələrin və onlardan alınan informasiyanın dəqiqliyi yardımçı tarixi fənnlərin işləyib hazırladığı xüsusi metodlar tərəfindən təmin olunur; v) tarixi nəqletmə, tarixi təsvir maksimum dərəcədə dolğun olmalıdır. O mənbələrdə ifadə olunan bütün situasiyaları, hadisələri və prosesləri tam şəkildə göstərməlidir; q) tarixin əsas məqsədi tarixi personajların (şəxsiyyətlərin) məqsədləri və niyyətlərini bərpa etməkdir, Buna görə də tarixi tədqiqatın mərkəzi fiquru şəxsiyyətlərdir.

Tarixilik metodoloji prinsipinin formalaşmasının dördüncü mərhələsi marksist fəlsəfəni əhatə edir. Onun başlıca cəhətləri aşağıdakılardır: a) tarixin obyekti bəşəriyyətin keçmiş inkişafının öyrənilməsidir, bu inkişaf xüsusi obyektiv qanunlara tabedir; b) cəmiyyətin inkişafı təbiətin inkişafından fərqbnir.

Təbiət insanların iradə, şüur və məqsədindən asılı olmadan öz qanunları üzrə inkişaf edir. Tarixi inkişaf hər şeydən əvvəl insanların məqsədyönlü fəaliyyətinin inkişafı deməkdir, yəni bütün səviyyələrdə şüur amilini əhatə edir. Şüur bu prosesdə iradə, emosiya və dərk olunan yaxud da intuitiv ifadə olunan məqsəd formasında çıxış edir və tarixin mühüm amili rolunu oynayır; v) şüurun bütün formaları, növləri və təzahürləri nəticə etibarilə insanların ictimai varlığı ilə müəyyən olunur.

Şüur varlıqla şərtlənsə də nisbi müstəqildir və ona fəal təsir göstərir. İctimai şüuru birbaşa ictimai varlığa müncər etmək səhvdir; q); tarixi idrakın empirik bazasını tarixi və arxeoloji mənbələrin verdiyi faktlar təşkil edir; d) obyektiv tarixi reallığın hadisələri, şəraitləri reallığın bütün hadisə və prosesləri öz əhəmiyyəti və tarixi inkişafda roluna görə eyni deyildir. Onların əhəmiyyətlilik dərəcəsi tarixi prosesin ayrı-ayrı tərəflərinə müsbət, mənfi və ya bitərəf münasibəti ilə müəyyən olunur; j) tarixi hadisələrin yaranması, inkişafı və məhvi obyektiv zaman və məkan şəraitində baş verir. Tarixi proses dialektik yol ilə və müəyyən tarixi formada, yəni bir-birınə əks sosial qüvvələrin (sinif,təbəqə və qrupların) toqquşması və mübarizəsi formasında baş verir.¹

Qeyd edək ki, XX əsrin son dövründə baş vermiş nəhəng dəyişikliklər (birinci növbədə sovet imperiyasının və dünya sosializm sisteminin dağılması) tarixi prosesin bəzi marksist müddəalarının yalan olduğunu sübut etdi. Lakin buna əsaslanaraq tarixi prosesin anlaşılmasında marksizmin rolunu heçə endirmək ədalətsizlik olardı.
ƏDƏBIYYAT

1. 
   Panonopт X. Философия истории. CПб, 1898
   
2. 
   Cовременная буржуазная философия. M., 1978
   
3. 
   3yeвa K.П. Bonреки духу вpeмeни. Heкopыe npoблемы тeopии и npaктики междунapoдныx отношений в paбoтax P.Apoнa. M., 1979.
   
4. 
   Ракитов А.Историческое познание.М.,1982.
   

28-CI MÖVZU. TARIXDƏ DÖVRLƏR
Tarixi dövrlər haqqında sosial fəlsəfədə, tarixdə, antropologiyada, bir sıra digər ictimai və təbii elmlərdə müxtəlif nəzəriyyələr və baxışlar formalaşmışdır. Burada F.Fukuyamanı (tarixin sonu haqqında ideyası), K.Marksı (tarixin əvvəli və həqiqi tarix ideyası), J.B.Viko və Kondorseni (tarixin dövrləşməsi haqqında ideyaları), O.Şpenqleri və A.Toynbini (tarixin inkişafı haqqında mədəni-relyativist nəzəriyyələri), Y.Smetsi və A.Lemanı (xolizm, yəni dünyanı yeni bütövlülükləri yaradan yaradıcı təkamül prosesinin idarə etməsi haqqında ideyası), U.Rostounu (iqtisadi artım stadiyaları) və A.Toffleri (üç dalğa nəzəriyyəsi) qeyd etmək olar.

Fəlsəfədə tarixi prosesin dövrlərini izah etmək üçün "sivilizasiya" anlayışından da istifadə olunur. Sivilizasiya həm mədəniyyət, həm də ictimai inkişafın, maddi və mənəvi proseslərin inkişaf pilləsini ifadə edən anlayışdır. L.Morqan və F.Engels həm də sivilizasiya dedikdə tarixi prosesin barbarlıqdan sonrakı mərhələsinı nəzərdə tuturdular. XVIII əsrdə sivilizasiya əlamətlərinə ağlı, ədalətliliyi, XIX əsrdə isə bütövlükdə kapitalizmi daxil edirdilər. Eyni zamanda Danilevski, O.Şpenqler sivilizasiya dedikdə ümumdünya tarixinin bir mərhələsini yox, hər hansı bir mədəniyyətin inkişafının yekun mərhələsini nəzərdə tuturdular.

XIX əsrin görkəmli filosofu K.Marks həm tarixi prosesin əsaslarını, həm də bu prosesin mərhələlərini müəyyən etməyə çalışmışdı. Nəticədə "ictimai-iqtisadi" formasiya anlayışı meydana gəldi. Bu anlayışa görə ictimai inkişafın əsasını maddi istehsal təşkil etdiyi üçün, istehsalın tarixi inkişaf mərhələləri hüquqi, siyasi, mənəvi sahələrin inkişafı mülkiyyət formalarının dəyişilməsinə uyğun bir-birini əvəz edir.

Hər bir mərhələ, yəni ictimai-iqtisadi formasiya özündə ictimai həyatın bütün sahələrini üzvi şəkildə birbşdirir. Hər bir formasiyanın əsasını təşkil edən istehsal üsulunun iki tərəfı -məhsuldar qüvvələr (istehsal vasitələri, işçi qüvvəsi) və istehsal münasibətləri dialektik vəhdətdə inkişaf edir, istehsal münasibətləri cəmiyyətin iqtisadi bazisi, siyasi-hüquqi, ideoloji münasibətlər isə onun üstqurumudur. İctimai-iqtisadi formasiya cəmiyyətin bütün sosial münasibətlərini, o cümlədən məişətin, ailənin, həyat tərzinin müəyyən formalarını əhatə edir.

İctimai-iqtisadi formasiyalar ardıcıl şəkildə bir-birini əvəz edir (ibtidai-icma cəmiyyəti, quldarlıq, Asiya istehsal üsulu, feodalizm, kapitalizm). Bu proses bəşər tarixinin inkişaf qanunauyğunluqlarını, insan tərəfindən təbiətin qüvvələrinin mənimsənilməsini əks etdirir.

Formasiyaların ardıcıl şəkildə bir-birinin əvəz etməsi prosesində Marks ümumi qanunauyğunluğu qeyd edir: heç bir formasiya, yeni məhsuldar qüvvələrin kifayət qədər inkişaf etmədən, yeni istehsal münasibətlərinin yaranması üçün maddi şərait yaranmadan, başqası ilə əvəz oluna bilməz. Bu əvəzolunma ictimai inqilab yolu ilə mümkündür. Eyni zamanda bir formasıyanın daxilində müxtəlif mərhələlər bir-birini inqilabsız, müəyyən islahatlar yolu ilə əvəz edir.

Hər bir yeni formasiya cəmiyyətin maddi-texniki bazasının, yeni təsərrüfat sisteminin, sosial quruluşun, mədəniyyətin keyfıyyətcə yeni mərhələsinin başlanmasını nəzərdə tutur. Formasiyaların ardıcıllığı müxtəlif keçid formalarında, ukladlarda ifadə olunur, ayrı-ayrı regionlar və xalqlar özündə tarixi inkişaf xüsusiyyətlərini əks etdirir.

İctimai-iqtisadi formasiya təlimi tarixi prosesinin mexanizmini açmaqda mühüm rol oynayır. Belə ki, o tarixi prosesin vəhdətini ifadə edir. Bütün ölkələr öz tarixində beş formasiyanı keçməlidir. Qeyd olunan müsbət cəhətləri ilə yanaşı «formasiya nəzəriyyəsinin» müəyyən məhdudluğu da vardır. Məsələn, bu təlim cəmiyyətdə gedən ümuminteqrasiya meyllərinin mahiyyətini aça bilmir.

Son dövrlərdə tarix fəlsəfəsində cəmiyyəti sivilizasiyalar üzrə bölmək cəhdləri geniş yayılmaqdadır. Həmin bölgüyə görə tarix vəhşilik, barbarlıq, əkinçilik, industral və informasiya-kompüter sivilizasiyalarından ibarətdir. Cəmiyyətin inkişafına sivilizasiya mövqeyindən yanaşmaq diqqəti cəlb edir. O cəmiyyəti dövrləşdirərkən texniki-texnoloji amilləri və mədəniyyətin inkişafı göstəricilərini vəhdətdə götürür. Lakin bu metodologiya tarixi prosesin bir mərhələsindən digərinə keçidin konkret səbəblərini və mexanizmini açmaqda aciz qalır.

Deyilənlərdən aydın olur ki, tarixi prosesin real təhlilini vermək üçün formasiya mövqeyindən yanaşmanı və sivilizasiya təlimini dialektik əlaqədə götürmək zəruridir. Onları bir-birilə tamamlamaq tarixi prosesi uğurlu təhlil etməyin mühüm şərtidir.

Tarixi prosesin izahında «sosial dinamika» təlimi də mühüm yer tutur. Yuxarıda deyildiyi kimi bu anlayışı elmə ilk dəfə O.Kont gətirmişdir. Bu anlayışın məzmununu o ictimai inkişafın vahid istiqamətli irəliyə doğru yönəlmiş prosesi kimi başa düşürdü. Hazırda isə «sosial dinamika» anlayışı fəlsəfi ədəbiyyatda birmənalı izah olunmur.

Müasir qərb fəlsəfi fikrində həmin anlayış ən çox P.Sorokinin təlimində nəzərdən keçirilir. O qeyd edir ki, «fiziologiya elmi insan orqanizmində təkrarlanan fizioloji prosesləri öyrəndiyi kimi «sosial fiziologiya» və ya sosial dinamika da öz diqqətini bütün sosial qrupların həyatı tarixində təkrarlanan əsas sosial proseslər üzərində cəmləşdirir»¹.

Beləliklə əgər Kont sosial dinamika adı altında ictimai inkişafda xətti prosesləri başa düşürdüsə, P.Sorokin tsiklik prosesləri ifadə edir. Ümumiyyətlə götürdükdə sosial dinamika anlayışı ictimai inkişafın çox mühüm tərəfini göstərir. Belə ki, o tarixi reallıqda baş verən çoxtərəfli dəyişikliklər içərisində əsas diqqəti onların istiqamətinə yörsəldir. Qeyd olunmalıdır ki, sosial dinamikanın üç tipi (tsiklik, xətti və spiralvari) vardır.

Birinci tip tsiklik (dairəvi) dəyişikliklər ictimai həyatda geniş yer tutur. Onlar öz xarakterinə görə zəruri, uzunmüddətli və əsas inkişaf xəttinə uyğun hallarını ifadə edir. Tsiklik dəyişikliklərin özü iki növə ayrılır: sistemli-funksional tsikl və tarixi tsikl. Sistemli funksional növlü tsikllər ictimai həyatda eyni bir keyfıyyət çərçivəsində baş verən sosial dəyişiklikləri əhatə edir. Bu halda dəyişikliklərin son nəticəsi növbəti analoji dəyişikliklərin yeni seriyasının çıxış nöqtəsi rolunu oynayır.

Cəmiyyətin sosial-funksional tsikllər formasında inkişafı onun vəziyyətinin stabilliyini ifadə edir. Bunlara misal olaraq sosial birlik formalarının (siniflər, təbəqələr, etniki birliklər) təkrar istehsalını; onların həyat fəaliyyətinin sabit formalarının təkrar istehsalını: cəmiyyətdəki ictimai, siyasi və digər institutların təkrar istehsalını göstərmək olar. Bu yol ilə cəmiyyət öz-özünü tənzim edir. Təkrarlanan tsikl cəmiyyətin mövcudluğu və qorunub saxlanılmasının üsulu rolunu oynayır.

Bu üsul xarici aləm ilə qapalı münasibətlərdə olan ölkələrin tarixində (məsələn, Çində) xüsusilə mühüm yer tutur. Məlumdur ki, burada feodal münasibətləri iki min il ərzində davam etmişdir. Bu vəziyyətin təmin olunmasında tsiklik dəyişikliklər az rol oynamamışdır.

Tsiklik dəyişikliklərin ikinci növü - tarixi tsikllər də cəmiyyətin inkişafında əhəmiyyətli yer tutur. Tarixi tsikl dedikdə müəyyən sosial sistemin mənşəyi, inkişafı, çiçəklənməsi və tənəzzül edərək dağılması proseslərinin vəhdəti başa düşülür. O belə bir real faktı ifadə edir ki, bütün maddi obyektlər kimi, hər hansı konkret cəmiyyət də müvəqqəti ömür yaşayır. Öz dövrünü başa vurduqdan sonra o məhv olur. Əlbəttə, bu prosesi hərfı mənada anlamaq doğru olmazdı. Belə ki, hər bir cəmiyyət sıradan çıxdıqda onun müəyyən tərəfləri yeni yaranan cəmiyyətdə saxlanılır.

Son dövrlərdə fəlsəfi ədəbiyyatda planetar sistem kimi götürülən Yer kürəsinin təkamülündə meqatsiklik (böyük miqyaslı tsiklik) dəyişikliklərin mümkünlüyünə dair fikirlər söylənilməkdədir. Digər tərəfdən müasir dövrdə qlobal miqyaslı ziddiyyətlər o qədər kəskinləşir ki, hətta vaxtilə Ş.Furyenin irəli sürdüyü fikrin (cəmiyyətin yüksələn xətti üzrə inkişafı deyil, geriyə getməsi) həyata keçməsi istisna olunmur.

Tarixi prosesdə sosial dinamikanın ikinci tipi xətti tipi də çox böyük yer tutur. Həm də göstərilməlidir ki, xətti dəyişikliklərin məzraunu təkcə tərəqqi istiqaməti ilə məhdudlaşmır, onlar həm də tənəzzül yolu ilə (xətti istiqamətdə cəmiyyətin geriyə getmə) baş verə bilər. Xətti istiqamətdə tərəqqi və tənəzzül dəyişiklikləri əksiklərin vəhdəti kimi çıxış edir. Onlar bir-birini tamamlayırlar, lakin hər bir konkret dövrdə onlardan biri üstün yer tutur.

Sosial dinamıkanın xətti tipinin reallaşması ictimai inkişafın çoxvariantlığı ilə sıx bağlıdır. Onların əlaqəsi dönüş məqamlı situasiyalarda daha aydın görünür. Belə dövrlərdə cəmiyyət bifurkasiya (ikiyə bölünmə deməkdir) vəziyyətində olur, yəni onun müxtəlif yollar üzrə inkişaf etməsinə imkanlar yaranır.

Cəmiyyət, necə deyərlər, öz tarixi yolunun seçimi qarşısında durur. Belə hallarda stabil vəziyyətlərdəkindən fərqli olaraq bir çox inkişaf imkanları özünü göstərir. Onlar əsasən üç variantda çıxış edir: mövcud vəziyyətin konservasiyası (dondurulması), irəliyə doğru inkişaf və geriyə doğru tənəzzül. Sonuncu iki variant xətti meyllər kimi özünü göstərir. Həm də hər bir myelin arxasında müəyyən maddi və ideya daşıyıcıları (müxtəlif siniflər və sosial təbəqələr) dayanır. Onlar bu meylləri öz mənafelərinə uyğun şəkildə istiqamətləndirmək üçün bir-birilə mübarizə aparırlar.

Sosial reallığa geniş miqyasda yanaşdıqda burada spiralvari dinamikanın baş verdiyini də görmək olar. Dinamikanın bu tipi cəmiyyətin müxtəlif keyfiyyət vəziyyətlərini əhatə edən proseslərin istiqamətini əks etdirir. Lakin nəzərdə tutulmalıdır ki, ictimai həyatda spiralvarilik sosial dəyişikliklərin müxtəlif tiplərindən yalnız biridir.

Dinamikanın spiralvari tipi tarixi inkişafın nisbətən böyük dövrlərində çoxlu miqdarda məlumatları cəmləşdirərkən üzə çıxır. Bu onunla izah edilir ki, inkişaf prosesində inkarı inkar qanununun tələblərinə uyğun olaraq sosial orqanizrn əvvəlcə özünün əksinə çevrilir (birinci inkar) və yalnız bundan sonra ikinci inkar baş verir.

Əlbəttə, spiralvari istiqaməti birmənalı şəkildə irəliyə doğru yüksələn xətt kimi təsəvvür etmək doğru olmazdı. Belə ki, sosial sistem daxilində inkişaf həm də enən spiralvari proses kimi çıxış edə bilir. Hər iki istiqamət üzrə gedən spiralvari proseslər mədəniyyətin inkişafında da özünü göstərir. Məsələn, XVII əsrdə avropalıların şüuru və mədəniyyətində təbiəti ram edən insan psixologiyası qərarlaşdı.

Bir müddət keçdikdən sonra bu, Avropada humanizmin fərqləndirici xüsusiyyətinə çevrildi. Təbiətə utilitar münasibət bu regionun iqtisadi və mədəni tərəqqisinə kömək etdi, onu başqalarından irəliyə doğru apardı. Lakin sonrakı dövrdə istehsalın qeyri-humanist istiqamətinin artması, ekoloji böhranlar aydın surətdə göstərdi ki, ənənəvi formalarda həyata keçirilən mədəniyyətin son həddi gəlib çatmışdır. Bu fakt dərk olunduqdan sonra təbiətə hökmranlıq psixologiyası aradan qalxmağa başladı, Nəticədə antissiyentist (elmə qarşı) və antitexnisist (texnikaya qarşı) əhval-ruhiyyə yarandı.

Yuxarıda sosial prosesin tsiklik, xətti və spiralvari formaları izah olundu. Qeyd etmək lazımdır ki, onlar bir-birilə yanaşı və ya bir-birinin ardınca düzülməmişdir. Real tarixi prosesdə onlar qarşılıqlı əlaqəli, qarşılıqlı şərtlənmiş, qarşılıqlı surətdə bir-birinə nüfuz etmiş şəkildə çıxış edirlər.

O.Şpenqlersin (1880-1936) tarixi dövrlər haqqında fikirləri diqqəti cəlb edir. O böyük mədəniyyətlərin yaranmasının səbəblərini və cəmiyyətdə baş verən dərin, köklü tarixi dəyişikliklərin səbəblərini Yer kürəsindən kənarlarda, kosmik qüvvələrdə axtarmaq lazımdır. "Avropanın süqutu" əsərində o, göstərirdi ki, dünya tarixi-qapalı, bir-biri ilə əlaqəsi olmayan mədəniyyətlərin toplusu tarixidir, onların başlıca mahiyyəti, məğzi din ilə bağlıdır.

Ali, tam inkişaf etmiş 8 mədəniyyət var: Hind, Çin, Babilistan, Misir, Yunan, Ərəb, Rus və Qərbi Avropa. Onun fikrincə, canlı orqanizmdə olduğu kimi, sivilizasiya da yaranma, gənclik, yetkinlik və qocalıq dövrləri yaşayır. Həyat dövrü üç əsas fazadan ibarətdir: 1) mədəniyyətdən qabaq və ya etnoqrafik, 2) bilavasitə mədəniyyət dövrü ("erkən", "yetkin"), 3) sivilizasiya fazası (qocalma, yaradıcı ruhi qüvvələrin süqutu).

Şpenqlerin nəzəriyyəsində intuitivizm, apriorizm, biologizm kimi təlimlərin təsiri sezilir. O, Avropa mədəniyyətinin tükənməsindən yazarkən almanları seçmə irq və millət kimi ayınr, hesab edir ki, alman irqi, ruhu, ideyası yüksək potensiala malikdir. Almanlar özündə kifayət qədər qətiyyət və mərdlik tapsalar, özünü bu yolda qurban verməyə hazır olsalar, taleyın bütün əzab-əziyyətinə dözə bilərlər və "tarixi zərurətə" qarşı hərəkət etməyə hazır olarlar, "Qanımız bir", "ruhumuz bir", "əsgər-kişi" nəslindənik, xüsusi tarixi missiyamız var, gərək şəxsiyyət kütlədə əriyib itməsin. Hazırda kütlə və texnika despotiyası qorxusu vardır. Biz gərək zəhmətkeşlərin sosial ədalətə kortəbii meyllərindən ehtiyat edək.

Bütövlükdə Şpenqlerin sistemi metafizik və demaqogiyalı xarakter daşıyır. Onun fəlsəfədən zəhləsi gedirdi, deyirdi ki, fəlsəfə yalnız siyasi və ideoloji fəaliyyət üçün bir şərtdir. Avropa fəlsəfəsində o öz xidmətini onda görürdü ki, tarixə monist baxışı müstəqil orqanizmlərdən ibarət olan bir sıra mədəniyyətlər axınlarını əhatə edən tarixi prosesi anlayışı ilə əvəz etdi.

Onun fikrincə, mədəniyyətlərin ümumi strukturu və taleyi vardır. Lakin onların hər birinin həm də öz taleyi, həyatı, öz dəyərləri - dini, elmi, mədəni, əxlaqi, təfəkkür qanunları, duyğuları və təəssüratları, sosial və siyasi idarələri və sairi vardır. Bəşəriyyətin - vahid proses, dünya tarixinin subyekti olması haqqında ideyalar boş uydurma, abstraksiyadır.

Şpenqler göstərirdi ki, mədəniyyətlərdə olan, təəssüratlarda verilən "həyat lövhəsi", elmi təhlil ilə öyrənilən dünya mənzərəsinə ziddır. Onun təsəvvüründə talenin qismətinə tabe olmaq, ilahi başlanğıc və düha qarşısında itaətkarlıq deməkdir. Nitsşe isə itaətkarlıq, razılaşma ilə yanaşı gələcəyə inam, iradəni də göstərirdi, çünki tale yalnız qüdrətliləri alqışlayır və ucaldır.

Şpenqler hesab edirdi ki, insanda vəhşi heyvan etikası (fəal, azad həyat) və ot yeyən heyvan keyfiyyəti (aşağı forma, enməkdə olan vəziyyət) vardır. Tarixin taleyi - "zamanın məntiqidir", təbiətdən fərqli olaraq tarixdə tale -onun özəyi və mahiyyətidir. Əslində tale - ideoloji ehkamlardır. Taleyin həqiqiliyi incəsənət və din yolu ilə bildirilir, burada elmi yox, həyati təcrübə lazımdır. Burada səbəbiyyət prinsipi xarici intellektual təcrübə rolunu oynayır.

Tale-vaxtı, məkan isə səbəbiyyəti mənimsəyir, yaranmaqda olan dünya - taledirsə, artıq yaranmış dünya - səbəbiyyətdir. İbtidai insan üçün zaman ölçüsü yox idi; sonradan "ali mədəniyyətlər ruhu" zaman fantomunu yaradır. Bu isə həyatın canlı axarını anlayışlar sisteminə sığışdırmaq, hər bir шeyi öyrənmək, bilmək, ölçmək tələbatını ödəməyə sığışdırmaq üçün lazım idi. İnsanın mahiyyəti elə budur: mənəvini məhv edərək, idrakı yaradır, beləliklə canlını ölüyə çevirir.

Mədəniyyət - prafenomen, tale isə "varlığın üzvi məntiqidir", hər mədəniyyətin öz taleyi və ruhu var; bir mədəniyyətin nümayəndəsi heç vaxt başqasını başa düşməz. Tarix "ani" həqiqi təəssüratdır, onun "qanunları yoxdur, yalnız hadisələrdə simvolik şəkildə açıqlanan ideyalar var". Tarixçi canlı həqiqətin mahiyyətini duymalı, talenin simvolunu və ya ideyasını ifadə etməyi bacarmalıdır. İnsan da simvoldur, çünki tarixçinin tədqiqat obyektidir. Həm insan, həm də bütöv xalq daim, rahatlıq tapmadan özünü ifadə edə biləcək bir dünyanı yaratmağa çalışır, bu dünyanı da məhdud hərəkətsiz bir forma vasitəsilə özünə tabe etmək, mənimsəmək istəyir. Onun fikrincə, insan və mədəniyyətin sayı qədər dünyalar vardır.

A.Toynbi isə "Tarixin tədqiqatı" əsərində həm nomotetik (ümumiləşdirici), həm də ideoqrafık (fərdləndirici) təfəkkür tərzlərini birləşdirmək cəhdi göstərirdi. O bu əsərində yazırdı: "İnanmıram ki, keçmişdə olan hər hansı bir hadisə qaçılmaz olub və inanmıram ki, bir şey təkrar-təkrar baş verirsə, gələcəkdə o, bir də baş versin". Onun fikrincə, ictimai elmlər - adicə fərziyyələr toplusudur, tədqiqat zamanı bir alət, metod kimi istifadə olunur; nəzəriyyə üçün bunlar nəticənin faydalı olması baxımından kara gəlir.

Elmi qanun hər hansı bir faktın ehtimallığını qeydə alır. Öncəgörmə qeyri-mümkündür, keçmışimiz isə bizə gələcəkdə mümkün hadisələrdən birinə işarə verir. Toynbi təbiətin qanunlarını qeyri-insani təbiət qanunlarına və şüuraltı psixikanın qanunlarına bölürdü.

Allahın qanunları elmin aciz olduğu zaman və o yerdə qüvvəyə minir. Toynbi şüuraltı psixiki qanunlar haqqındakı ideyalarında K.Yunqdan istifadə edir (arxetiplər - insanların miflər, inanclar, yuxular, xülyalarında ifadə olunan təkrar motivlər, anlayışlar sistemi; bunlar insan psixikasının inkişaf qanunlarına uyğun yaranır, sxem üzrə fəaliyyət göstərir). K.Yunqa görə arxetiplər müəyyən şəraitdə adamlara ilham verir, onları öz ardınca aparır. İnsanlar qiymətvermə imkanından məhrumdurlar, sosial qruplar- ailə, millət və başqaları özündə təcrübəni əks etdirirlər.

Toynbi buraya bütövlükdə cəmiyyətin etosunu (obrazını) ifadə edən şüuraltı təbəqələri də əlavə edirdi. Belə təsəvvürləri dəyişdirmək üçün müxtəlif miqdarda vaxt lazımdır (məsələn, məhdud suveren dövlət obrazını aradan götürmək üçün üç nəsil əhali dəyişməlidir). Özü də bu etoslar süquta doğru gedən sivilizasiyanın fonunda daha dəqiq ifadə olunur və mənimsənilir - ağıl və iradə şüuraltıya nəzarətini artırır (azadlıq), insanlar birgə fəaliyyətini gücləndirirlər. Tarixin gedişatına nəzarət etmək olarmı?

Bu sual Toynbi müsbət cavab verirdi. Bunun üçün azadlığın qanunlarını mənimsəmək, "Allahın sevgisi" qanunu aşılamaq, özünü Allahın himayəsinə vermək lazımdır. Allahın məhəbbəti - insan azadlığının mənbəyidir; yaratmaq üçün verilən azadlıq eyni zamanda insana günaha doğru yol açır, yəni insana seç-mək imkanını verir. Bu seçmə elita tərəfindən həyata keçirilir. Allahın qanununun mahiyyəti - azadlıq ideyasıdır.

Toynbiyə görə tarixi varlığın əsas vahidi - lokal sivilizasiyadır (coğrafi mühit və mənəvi ənənələr əsasında formalaşan sabit insan birliyi). Daha erkən mərhələlərdə iqtisadi və siyasi birlik də ona əlavə olunur. Mənəvi birlik dedikdə ilk əvvəl dini birlik nəzərdə tutulur (tarixi mərhələlər burada Marksın sinfi cəmiyyət anlayışı ilə üst-üstə düşür).

Sivilizasiyalar ilkin (bilavasitə primitiv cəmiyyətlərdən yaranır), ikinci (ilkindən yaranır) və üçüncü formalardan (ikincilərdən əmələ gəlir) ibarətdir. Məsələn, ilkin minoy sivilizasiyasından elm, ondan isə öz növbəsində xristian dininin köməyi ilə müasir qərb xristian və şərq-xristian sivilizasiyaları yaranır. Cəmisi 30-a yaxın lokal sivilizasiyalar vardır, XX əsrin 50-ci illərində onlardan təxminən 7-si qalıb (qərb xristian, pravoslav-xristian, islam, hindu, uzaq Şərq-yapon qolu ilə və iki köhnəlməkdə olan sistem - xristianlar -monofizitlər (Ermənistan, Mesopotamiya, Misir, Efiopiya, xristianlar - nestorianlar, (kürdlər və başqaları), yəhudilər, zərduştilər, Tibet buddistləri, Monqolustan, Şri-Lanka, Birma, Siam, Kamboca buddistləri, cayna təriqətinin üzvləri və sair).

P.Sorokin Toynbinin sivilizasiya anlayışını tənqid edərək göstərirdi ki, bu, yalnız müxtəlif obyektlərin adi toplusudur, onları səbəbiyyət əlaqələri bir-birinə bağlamır. Toynbiyə görə tarixdə seçmək imkanına yalnız yaradıcı şəxsiyyətlər qadirdirlər; qalan kütlə - passiv və qeyri-yaradıcıdır.

Toynbi qeyd edirdi ki, cəmiyyətin tarixində "çağırışlar" və "cavablar" vardır. Sonuncular "yaradıcı şəxsiyyətlərin" fəaliyyətindən asılıdır, bəşər tarixi insanların bir qisminin müntəzəm şəkildə irəliyə doğru sürükləyən "həyat coşğunluğu" nəticəsində reailaşır. Çoxluq azlığa tabe olur (daha doğrusu, özünü onlara oxşadır). O yaradıcı şəxsiyyətlərin siyahısını (26 nəfər) verir, buraya bir filosof və bir şair də daxil edilib.

Toynbi ümumdünya tarixi prosesinin bütövlüyünü inkar edir; bəşər tarixini ayrı-ayrı "lokal" sivilizasiyalara bölür; hər sivilizasiya 4 mərhələdən keçir: 1 genezis (yaranma), 2. artım (irəliyə doğru inkişaf), 3. sınma .(burada eniş başlanır), 4. dezinteqrasiya (parçalanma, məhv olma).

1. Genezis: primitiv cəmiyyətlərdə mimezis (bənzətmə) yaşlı nəsilə və əcdadlara yönəlib; burada adət-ənənə mütləqi-hakimdir: digər tərəfdən, sivilizasiya şəklinə düşən cəmiyyətlərdə mimezis cəmiyyəti, kütləni idarə edən yaradıcı şəx-siyyətlərə yönəldilib.

Tam inkişaf etmiş sivilizasiyalardan başqa daha ikisi var: daşa dönmüş (inkişafını saxlamış) - Polineziya, eskimoslar və başqaları) və yarımçıq inkişaf etmişlər. Səbəbi -güclü çağırışın olmamasıdır, çağırış həm də nikbin ruhlu olmalıdır.

Toynbi torpaq sahibkarlığının, şəhər əhalisinin artmasını və digər ictimai təsisatların sivilizasiyaların yaranmasında əhəmiyyətini kifayət qədər nəzərə almırdı.

1. 
   Sivilizasiyaların artımı - onların "qızıl dövrüdür", tə-rəqqisidir.Tərəqqi-coğrafi mənanın artması və ya təbiət qüvvələri üzərində hökmranlığın artması demək deyildir.Texniki-iqtisadi baxımdan bu mərhələ qeyri-bərabər şəkildə inkişaf edir. Tərəqqinin çox meyarları var, lakin ən vacibi -insanın xarici mühit sahəsindən (fiziki və ya mənəvi) cəmiyyətə daxil olmasıdır.
   
2. 
   Sivilizasiyanım sınması - yalnız qərb-xristian siviliza-siyasından başqa yerdə qalanlar bu dövrü yaşayır. Bu mərhələdə "yaradıcı azlıqda" yaradıcı qüvvə azalır; eynilə də bu azlığa tabe olmaq, qadir olmaq meylləri zəifləyir. Cəmiyyətdə sosial bütövlülük itir. Sınmanın səbəbi "özünütəyin etmədə qeyri-müvəffəqiyyətsizlikdir". Liderlər bu zaman ya kütlələrin mexaniki bənzətmə xəstəliyinə tutulur, ya da izahetmə metodunu zorakılıq metodu ilə əvəz edirlər. Məsələn,demokratiya və "sənayeləşdirmə" "məhdud" cəmiyyətə təsir edərək, millətçiliyin cılızlaşması və azalmasına gətirib çıxarır. Sənayeləşdirmənin təsiri nəticəsində (xüsusi mülkiyyət) kapitalizm inkişaf edir və güclənir.
   

Liderlər yaradıcı səyləri səngidir, arxayınçılıq hissinə qapılır, nəticədə cəmiyyət zəifləyir (məsələn, silahlanma və siyasi müvəffəqiyyətlər nəticəsində belə bir arxayınçılıq yarana bilər).

4. Dezinteqrasiya - sivilizasiyanın parçalanma və bölünməsi mərhələsidir. Ola bilsin ki, bir çox sivilizasiyalar bu mərhələyə gəlib çıxmasınlar, üçüncüdə qalsınlar.

Toynbi hesab edir ki, "qərb sivilizasiyasının" daxilində xristianlıq əsasında "yeni din və kilsə" yaranır.

Orteqa-i-Qasset Toynbi haqqında yazır ki, onda elmin talantı yox, inam talantı var idi; tarixi mistisizm, tarixə etik yanaşma Toynbinin yaradıcılığının səciyyəvi cəhətidir.

XX əsrin tanınmış filosofu A.Toffler isə hesab edir ki, müasir sənaye sistemi cəmiyyətin tələblərinə cavab vermir; iqtisadi kampaniyalar iflasa uğrayır; maliyyə-iqtisadi sistem dəyişikliklərə uyğunlaşa bilmir, nəqliyyat, ilk növbədə dəmiryolu nəqliyyatı böhran vəziyyətdədir və sair. Bütün bunlar yeni, supersənaye qaydasının yaranmasının ifadəsidir. "Supersənayeçilik "yeni radikal təşkilat üslubunu, şəxsiyyətlərarası münasibətlərdə yeni mənəvi dəyərləri, reallığın yeni qavrama tipini" nəzərdə tutur. Onun fikrincə, sənaye cəmiyyətində - əksər insanlar birinci növbədə iqtisadi müvəffəqiyyət əldə etməyə çalışırlar.

Daha böyük kampaniyalar yaradılır; əmək, xammal və kapital istehsalın başlıca amillərinə çevrilir. Standart şəkildə mal və xidmətləri göstərmək daha sərfəli olur; təşkilati formanın ən yararlısı bürokratiya və iyerarxiya (tənzimlənmiş struktur) hesab olunur; texnoloji səylər istehsalın standartlaşmasına yönəldilir; iş zəhbtökən, standart, təkrarlanandır.

Toflerin fikrincə, supersənaye cəmiyyətində insanların maddi rifahı yüksəkdir və hər kəs həyatdan öz istədiyini tələb edir; həm korporasiya, həm də dövlət təşkilatları üçün məhdudiyyətlər vardır. İnformasiya torpaq, əmək, kapital, xammal ya onlara bərabər, ya da onlardan üstün tutulur; kütləvi istehsal fərdi, "sənətkarlar" istehsalı ilə əvəz olunur. Bu istehsalın əsasını zehni əmək təşkil edir (üstəgəl informatika və supertexnologiya). Nəticədə fərdi istehlak üçün məhsul və xidmətlər yaradılır; təşkilatın təşkilinin ən yaxşısı bürokratiya yox, oxlokratiyadır (müvəqqəti, şəraitə görə yaradılmış təşkilat), onun hər bir elementi digərləri ilə üfüqi və şaquli formada əlaqə və fəaliyyət göstərə bilər. Bu halda qeyri-standart qərarlar qəbul olunur.

Cəmiyyətdə texnologiyanın inkişafı ciddi nəzarət altında olmalı, yoxsa əldə olunanı dağıtmaq meyli əmələ gələr, Hər bir kəsdə iş seçmək imkanı olmalı, hər bir fərddən fəaliyyət, qiymətvermə və mühakimə azadlığı tələb edilməlidir. Super-sənaye cəmiyyətin iki başlıca xüsusiyyəti var: 1. iqtisadi və sosial həyatın bütün tərəflərinin qeyri-kütləviliyi və qeyri-standartlığı; 2. innovasiyanın (yeniliyin) yüksək səviyyəsi. Bu xüsusiyyətlərin səbəblərini o yüksək həyat səviyyəsi; yüksək təhsil səviyyəsi (tələbatlar artır, fikir, davranış tərzində fərqlər artır və s.); başlıcası isə - yeni texnologiyada görürdü. Onları əmələ gətirən isə informasiya və yaradıcılıqdır.

Nəticədə müxtəlif submədəniyyətlər yaranır; regionlaşma, iqtisadi və sosial strukturların xırdalanması, əməkdə intellekt və humanizm meyllərin artması, iqtisadi və sosial həyatın demokratikləşməsi və s. proseslər gedir.
ƏDƏBIYYAT

1. 
   Ceменов Ю.H. Coциальная философия. А.Дж.Toйнби. Kpитический очepк. M., 1980.
   
2. 
   Философский энциклопедический словарь. M., 1989.
   
3. 
   Teория общественно-экономической формации. M., 1983.
   
4. 
   Xозин Г. Eще один гимн постиндустриализму. // "Мировая экономика и международные oтношения", 1981, c.4.
   
5. 
   O.Шneнглер. 3aкaт Eвропы. M., 1922.