Q yo‘ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov iqtisodiy ta’limotlar tarixi

Rivojlangan merkantilizm. 
Bu ta’limotning asoschisi T. M en bo‘ldi. U 
bir qancha iqtisodiy asarlar muallifidir. U xorijga ko‘proq tovar sotish, 
faol tashqi savdo siyosati yuritish, boylikni k o ‘paytiradigan pulni 
mamlakatga ko‘proq jalb etish, xorijliklar uchun pulni sarflashni taqiqlash, 
pulni jam g‘arish lozimligi haqidagi g‘oyalami taklif etdi. Rivojlangan 
merkantilizm turli mamlakatlarda turlicha xususiyatlar kasb etdi. Masalan, 
Fransiyada davlatning iqtisodiyotga faol aralashuvi yo‘li bilan manifakturani 
rivojlantirish, mamlakatdan boylikni olib ketayotganlar uchun bozomi 
siqib qo‘yish, milliy ishlab chiqarish orqali savdoni rivojlantirish takliflari 
bilan chiqildi.
Fiziokratlar ta’limoti. 
Uning yirik nazariyotchisi F. Kene bo‘ldi. Bu 
ta’limot, asosan, Fransiyada vujudga kelib, rivoj topdi. Ular merkantilistlar 
ta’limotini rad etdilar va muqobil ta ’limot bilan chiqdilar. Uning fikricha, 
savdo boylikning asosi bo'lolmaydi, zero muomalada tovarlar ekvivalentlik 
asosida sotiladi. Boylikning ko‘payishi faqat qishloq xo‘jaligida yuz beradi, 
zero bu yerda qiymat yaratiladi, qo‘shimcha mahsulot ishlab chiqariladi. 
Bu ta ’limotning ilmiy ahamiyatli tomoni shuki unda iqtisodiy tahlil 
muomaladan ishlab chiqarishga-qishloq xo‘jaligiga olib o ‘tildi. Yer egalari 
mehnati unumli mehnat, boshqa sohalardagi hatto sanoatdagi m ehnat 
ham unumsiz deb baholandi.
Sof mahsulot-
fiziokratlar tom onidan fanga olib kirilgan iqtisodiy 
kategoriyadir. Sof mahsulot qo‘shimcha mahsulot tarzida talqin etilib, u 
faqat agrar sohada yaratiladi. Sof mahsulotning yagona shakli sifatida renta 
e’tirof etiladi. Fiziokratlar ta ’limotida sof mahsulot tabiatning in ’omi 
deb qaraladi. «Foyda» kategoriyasi ham muomalaga kiritilib, u ish haqining 
bir ko‘rinishi, tabiiy jarayonning natijasi deb baholanadi.
«Iqtisodiy jadval» 
-F . Kenening asosiy asari, unda takror ishlab 
chiqarish jarayoni-m oddiy n e ’m atlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, 
almashtirish va iste’mol qilish tahlil etiladi. Ijtimoiy mahsulotning takror
97

---

ishlab chiqarilishi qishloq xo‘jaligidagi uch sinf- yer egalari, ijarachi 
kapitalist va fermerlar timsolida qarab chiqilgan. Bu asar ishlab chiqarish 
jarayonini takror hosil qilishning shart-sharoitlarini tahlil etgan birinchi 
yirik tadqiqot mahsulidir.

---