Q yo‘ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov iqtisodiy ta’limotlar tarixi

2. Pyer Buagilberning iqtisodiy g‘oyalari.
Fransiya klassik iqtisodiy maktabning asoschisi va asosiy namoyandasi 
Pyer Buagilber hisoblanadi. U Angliya klassik iqtisodiy maktabining 
asoschisi Petti kabi professional iqtisodchi olim bo'lgan emas.
P. Buagilberning iqtisodiy g‘oyalarining vujudga kelishiga Fransiyadagi 
inqirozga yuz tutayotgan ijtimoiy-iqtisodiy holat sabab bo‘ldi. Fransiyadagi 
ijtimoiy-iqtisodiy muhit Anghyanikidan keskin farq qilar edi. Fransiyada 
feodal munosabatlar hali ham kuchli bo‘lib, qirollar va uning atrofidagilar 
tomonidan qattiq himoya qilingan. 0 ‘sha davrdagi Lyudovik XIV qirolligida 
moliya vaziri lavozimini egallab turgan Jan Batist Kolber tomonidan 
olib borilgan siyosat mamlakat iqtisodiyotining umumiy rivojiga olib 
kelmadi. U sanoatni, moliyani taraqqiy ettirishni tarafdori edi, ammo 
bu ish qishloq xo'jaligining ziyoniga o‘tkazildi, feodal munosabatlar to‘la 
saqlab turildi, bu esa iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishga to ‘siq edi. 
Manifakturalar paydo bo‘ldi, ammo rivoj topmadi. Sex tizimi saqlangan 
bo‘lib, rivojga to‘siq edi. Yer masalasi to‘la hal etilmadi, «senyorsiz yer 
yo‘q» tamoyili saqlandi, mayda yer egaligi, dehqonlaming turli soliq va 
yig‘imlarga mahkum etilganligi, ulami bu tizimda yemi yaxshilash va ishlab 
chiqarishni rivojlantirishga rag‘batlantirmas edi, vaholanki, aholining 3/4 
qismi dehqonlar bo‘lib, ular bu sohada tushkunlikda edi. Ichki bozor 
ham tor bo‘lib, tadbirkorlikning o ‘sishiga yo‘l bermasdi. Kapitalistlar 
asosiy soliq to‘lovchi sinf edi, dvoryanlar va dindorlar umuman soliq 
to ‘lamagan, shahar buijuaziyasi hali nisbatan kam sonli, soliqlardan 
ustalik bilan bosh tortar edi.
Ana shunday sharoitlar P. Buagilberning iqtisodiy qarashlariga katta 
ta’sir ko‘rsatdi.
102

---

1707- yili P. Buagilberning «Fransiyani qoralash» asari chop etildi. 
Unda Fransiyaning kambag‘allik holati ko'rsatildi, merkantilistik siyosat 
qoralandi. Iqtisodiy islohotlar o‘tkazish to ‘g‘risida yangi g'oyalar ilgari 
surildi. Biroq ular o ‘zi ishongan va umid qilgan hukumat vazirlari 
tomonidan ham e’tiborga olinmadi, qo‘llab-quwatlanmadi.
Iq tiso d iy fik rla rn in g riv o jla n ish id a va F ra n siy a d a b o zo r 
munosabatlarining shakllanishida P. Buagilberning hissasi katta bo'ldi. Aynan 
uning asarlari merkantilistik g‘oyalaming batamom obro‘sizlanishi va 
fransuz klassik iqtisodiy maktabining shakllanishi uchun nazariy- 
metodologik asos bo‘lib xizmat qildi. U, Pettiga o'xshab, mamlakatning 
boyligi pul miqdoridan iborat emas, balki barcha foydali narsa va 
ne’matlardan tashkil topadi, degan konsepsiyani ilgari surdi.
1691- yilda u Fransiyani og‘ir iqtisodiy ahvoldan chiqarish tizimini 
taklif etdi. Dastlabki fikrlari bo'yicha turli islohotlar o ‘tkazilib, 1707- 
yilda esa uning g‘oyalari yetilib, quyidagi uch qismdan tarkib topdi:
1. Soliq tizimini o‘tkazish. Soliq tizimining dehqonlar mehnatidan 
manfaatdorlik tamoyiliga asoslanishi, undan tashqari soliq, barchaga tegishli 
bo‘lishi kerak.
2. Ichki savdoni har xil cheklashlardan ozod qilish (ichki savdo 
erkinligi): ya’ni ichki bozomi kengaytirish, mehnat taqsimotining o‘sishini 
ta’minlash, tovar-pul muomalasini kuchaytirish kerak;
3. Donning erkin sotilishiga yo‘l berish, donga tabiiy baho ta ’sirini 
cheklamaslik. Gap shundaki, mamlakatda donga sun’iy ravishda baho 
belgilangan b o ‘lib, ishlab chiqarish harajatlari qoplanm as edi. 
Buagilberning fikricha, iqtisodiyot erkin raqobat sharoitida rivojlanishi va 
tovarlar bozorida «haqiqiy qiymat»ga ega bo‘lishi kerak edi. U davlat bu 
sohada dehqonlarga homiylik qilishi zarur, deb hisobladi.
Birinchi fransuz klassigining fikricha, iqtisodiyotdagi asosiy soha savdo 
emas, balki ishlab chiqarish, eng awalo, qishloq xo‘jaligi hisoblanadi. P. 
Buagilber o‘z asarlarida iqtisodiyotning «tabiiy qonunlari» to‘g‘risida qayd 
qilib o‘tadi. Davlat yuqori sohqlarni joriy etish yoki proteksionizm 
siyosatini qo'llash bilan ularga xalaqit bermasligini tavsiya etadi.