Qabdulla Tukay professor Pənah Xəlilovun tədqiqatlarında Töhfə Talıbova

Keywords:
Gabdulla Tukay, Tatar literature, Azerbaijani literary criticism, research work, 
innovative poet
Article history:
received − 15.01.2021; accepted − 30.01.2021 
 
Giriş / 
Introduction
 
 
Tatar xalqının böyük şairi Qabdulla Tukayın (1886-1913) zəngin ədəbi irsi öz sağlığında oldu-
ğu kimi, vaxtsız ölümündən sonra da Azərbaycanın tanınmış şair və yazıçılarının, ədəbiyyatşünas 
alimlərinin daim diqqət mərkəzində olmuşdur. Azərbaycan alimləri tərəfindən onun mövzu əlvanlığı 
ilə diqqəti cəlb edən poetik yaradıcılığına dair müxtəlif illərdə çoxlu sayda elmi məqalələr yazılıb çap 
etdirilmişdir. Şairin yaradıcılığının tədqiqi və təbliği sahəsində Bakı Dövlət Universitetinin mərhum 
professoru, tanınmış ədəbiyyatşünas alim, tənqidçi və tərcüməçi Pənah Xəlilovun (1925-2019) böyük 
xidmətləri olmuşdur. Türk xalqları ədəbiyyatının mahir bilicisi olan bu cəfakeş alim ömrünün sonuna 
qədər belə böyük ədəbiyyat xəzinəsinin tədqiqi, tərcüməsi və nəşri ilə məşğul olmuşdur.

---

INSTITUTE OF LITERATURE NAMED AFTER NIZAMI GANJAVI OF ANAS 
www.comp.lit.literature.az / / Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq 2021, № 1 
28 
Əsas hissə / 
Main Part 
Pənah Xəlilov ilk dəfə 1953-cü ildə böyük şairin vaxtsiz vəfatının 40 illiyi münasibətilə “Qab-
dulla Tukay” adlı məqaləsi ilə Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının o zamankı mətbu orqanı olan “Ədə-
biyyat və incəsənət” adlı qəzetində çıxış etmişdir [1].
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda Qabdulla Tukayın yaradıcılığından bəhs edən 
bütün tədqiqat əsərlərində demək olar ki, bir qayda olaraq, Azərbaycanın məşhur satirik şairi Mirzə 
Ələkbər Sabirin adı çəkilir, hər iki şairin əzab-əziyyətli həyatı və satirik yaradıcılıqları müqayisəli şə-
kildə təhlil edilir. Bu da təbiidir, çünki Qabdulla Tukay satirik yaradıcılığında M.Ə.Sabirin satirasın-
dan yetərincə faydalanmış, şeirin bu janrında da gözəl sənət nümunələri yaratmışdır. Professor P.Xə-
lilov bu ənənənin əsasını qoyan ilk tədqiqatçı alimdir desək, yəqin ki, səhv etmərik. Məhz onun bu 
məqaləsindən sonra Azərbaycanın tanınmış ədəbiyyatşünas alimlərindən professor Əziz Mirəhmə-
dov, professor Əziz Şərif və tanınmış tatar alimi professor Razidə Qəniyeva bu ənənəni ləyaqətlə da-
vam etdirmiş, bu mövzuda bir neçə sanballı elmi məqalələr yazmışlar.
Professor P.Xəlilov adıçəkilən məqaləsini belə başlamışdır: “M.Ə.Sabir XX əsrin əvvəllərində 
Azərbaycan poeziyasında sönməz bir günəş kimi parlamış, cəhalət, zülm və istibdad dünyasında ildı-
rım kimi çaxmışdır. Sabir öz nəcib arzuları və böyük əməllərində doğma xalqının qəlbində vüqar, ye-
nilməzlik, hünər və mərdlik timsalı kimi daim yaşayır. 
Tukay da Sabir kimi 1905-ci il inqilabından sonra böyük bir istedad kimi parlamışdır. Sabir XX 
əsr Azərbaycan poeziyasının ən gözəl nümunələri olan ölməz əsərlərini əsasən altı ilin içərisində 
(1905-1911) yaratmışsa, Q.Tukay da cəmi səkkiz ilin müddətində, yəni 1905-1913-cü illər arasında 
XX əsr tatar poeziyasının incisi sayılan böyük bir ədəbi irs qoyub getmişdir” [1].

Professor P.Xəlilov bu məqaləsində Tukayın poetik yaradıcılığının iki əsas xarakterik xüsusiy-

yətindən bəhs etmişdir: “Tukayın əsərləri istər öz sağlığında, istərsə özündən sonra kütlələrin əlində 
azadlıq düşmənlərinə: ruhanilərə, millətçilərə, hakim siniflərə, çar istibdadına ... qarşı kəskin bir silah 
oldu... İnqilabi-demokratik ideyalar təbliğ edən Tukay dövrünün parazitlərini, burjuaziyanı və ruhani-
ləri dərin bir qəzəblə ifşa etmişdir. O, dinə, cəhalətə qarşı elm və maarifi, ailə-məişət əsarətinə qarşı 
xalq azadlığını, inqilabi mübarizəni irəli sürürdü” [1]. Müəllif, Tukayın yaradıcılığında ikinci xarak-
terik xüsusiyyət kimi, onun rus ədəbi simalarına və Rusiyaya böyük simpatiyasının olduğunu qeyd 
etmişdir: “Tukayın yaradıcılığı, jurnalislik fəaliyyəti, rus yazıçılarının əsərlərindən etdiyi tərcümələr 
tatar poeziyasının tərəqqisinə ciddi təkan verdi... 
Tukay öz xalqının xoşbəxtliyini, gələcək taleyini böyük rus xalqı ilə sarsılmaz dostluqda görür 
və Rusiyanın oynadığı proqressiv rolu bütün varlığı ilə dərk edirdi... 
Qabdulla Tukay mütərəqqi rus mədəniyyətinin, qabaqcıl rus ictimai fikrinin pərəstişkarı, rus 
ədəbiyyatının ən qızğın təbliğatçısı olmuşdur. O, Nekrasovdan, Koltsovdan, Puşkin və Lermontov-
dan, Maksim Qorkidən öyrənmiş, ələlxüsus Puşkin və Lermontovu sönməz bir məhəbbətlə sevmişdir. 
Tukay Puşkin və Lermontovun bir sıra əsərlərini tatar dilinə tərcümə etmişdir” [1]. 
Professor P.Xəlilov 1956-cı ildə tərtib etdiyi “SSRİ xalqları ədəbiyyatı müntəxəbatı” adlı kita-
bına Tukay haqqında daxil etdiyi qısa məzmunlu oçerkdə yenə də son fikirlərini davam etdirmişdir. 
Tukayın rus ədəbiyyatından faydalandığını göstərən müəllif bu dəfə M.Ə.Sabirdən də təsirləndiyini 
yazmışdır: “O, Puşkin, Lermontov, Tolstoy, Nekrasov kimi böyük rus şairlərini oxuyub öyrənir, 
M.Qorkinin təsiri altında inkişaf edir. Onun yaradıcılığına “Molla Nəsrəddin” jurnalının və M.Ə.Sa-
birin satiralarının da xeyirxah təsiri olmuşdur. Tukay 1906-1913-cü illər arasında zəngin satirik irs 
yaradır, tatar ədəbiyyatına dərin ictimai motivlər, inqilabi-demokratik ideyalar gətirir” [5, s.484-485].
Professor P.Xəlilov Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında ilk dəfə olaraq Tukayın “Öz xalqıma”, 
“Tatar şairinin düşüncələri”, “Getmərik”, “Təsəlli”, “Kim tanıyırdı səni, sevgilim” və “O qıza” adlı 
şeirlərini Azərbaycan dilinə tərcümə edərək bu müntəxabata daxil etmişdir [5, s.485-489]. 
XX əsrin 60-cı illərindən başalayaraq Azərbaycanın ali məktəblərində o zamankı SSRİ –yə da-
xil olan xalqların ədəbiyyatı tədris olunmağa başlamışdır. Bu fənnin tədrisi üçün dərs vəsaitini də 
professor Pənah Xəlilov yazıb və 1968-ci ildə nəşr etdirmişdir. Müəllif dərsliyin II kitabına Şərqi 
Slavyan və Baltikyanı respublikaların ədəbiyyatı ilə yanaşı, ayrıca “Tatar ədəbiyyatı” fəslini də daxil 

---

AMEA NİZAMİ GƏNCƏVİ ADINA ƏDƏBİYYAT İNSTİTUTU