Qadimgi davrda qashqadaryo vohasida din otashparastlik
Yüklə 276,5 Kb.
|
|
Adabiyotlar:
История Узбекской ССР. С древнейших времен до наших дней. Под ред. И.М.Муминова.-Т.: “Фан”, 4974 O’zbekiston SSR tarixi, Qadimgi davrlardan hozirgi kunlargacha. I.Mo’minov tahriri ostida.-Toshkent: Fan, 1974 Jo'raqulov O., Ergasheva J. Qashqadaryo sanoati tarixi. Qarshi, Nasaf, 1996 Jo‘raqulov O. Qashqadaryo mang‘itlari. T.:Fan. 1993.256 b Jo'raqulov O. Qashqadaryo marmar sanoati. Т.: Fan. 2000. 55 b Qarshi. Qarshi (kitob albom). Mualliflar jamoasi T. 2006. Zaxarov S.M. Ordenli kolxoz Qashqadaryo oblast Shahrisabz rayon Lenin nomli kolxoz tarixi. (0‘zbekiston kolxoz va sovxozlar tarixi). 1-kitob. Т.: O‘zbekiston. 1969. 304-354 b Ravshanov P. Qashqadaryo tarixi, Toshkent, Fan, 1995 QASHQADARYO VOHASIDA QADIMIY OBIDALAR Reja: 1. Qashqadaryo viloyat tarixi va madaniyati davlat muzeyi 2 Qarshi shahridagi me'moriy obidalar 3. Shaxrisabz shahrining boy tarixi haqida ma'lumotlar 4 "Malik Ashtar" masjidi va uning tarixiy ahamiyati Qashqadaryo viloyat tarixi va madaniyati davlat muzeyining tashqi ko'rinishi Qashqadaryo viloyat tarixi va madaniyati davlat muzeyining ichki ko'rinishi Muzey tarixi: Qashqadaryo viloyati tarixi va madaniyati davlat muzeyi 1909-yilda qurilgan Xoʻja Abdulaziz madrasasida 1975-yildan 2007-yilga qadar faoliyat koʻrsatib kelgan. Dastlabki davrda 3 ta boʻlim: "Inqilobgacha boʻlgan davr", "Inqilobdan keyingi davr" hamda "Tabiat boʻlimlari" faoliyat ko'rsatgan. 1992-yil "Inqilobgacha" va "Inqilobdan keyingi davr" boʻlimlari "Tarix" boʻlimiga aylantirildi. Shu yildan, “Xalq amaliy san’ati” boʻlimi, 1995-yil Qarshidagi “Shuhrat” qoʻrgʻonida “Mehnat va shon-shuhrat“ boʻlimlari tashkil etildi. Mazkur boʻlim 2003-yildan “Xotira va qadriyat” boʻlimi sifatida qayd etib kelinmoqda. 2004-yil 24-sentabrdagi Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining 452-sonli Qarshi shahrining 2700 yillik yubileyiga tayyorgarlik koʻrish va oʻtkazish toʻgʻrisidagi qaroriga asosan Qashqadaryo viloyati oʻlkani oʻrganish muzeyi faoliyat koʻrsatib kelgan Xoʻja Abdulaziz madrasasi ham qayta ta’mirlash dasturiga kiritilgan boʻlib, ta’mirlash ishlari olib borildi. Muzeyning barcha eksponatlari madrasa yonidagi binoga, ya’ni fondga joylashtirildi. 2005-yil mart oyida M.Toshmuhammedov nomli viloyat musiqali drama teatrining ikkinchi qavatidagi foyyesida ekspozitsiya-ya’ni muzey koʻrgazmasi tashkil etildi. 2005-yil mart-iyul oylarida Qarshi shahridagi “Odina” jome’ masjidini tiklash davrida 50 dan ortiq qadimgi osori-atiqalar, arxeologik topilmalar, turli koshinlar, naqshlar, XIV asrga oid tut daraxtidan yasalgan eshik mazkur yodgorlikni ta’mirlash jarayonida olib borilgan arxeologik ilmiy-tadqiqot ishlari natijasida qoʻlga kiritildi. Muzey 2007-yil 23-fevraldan boshlab A. Navoiy nomidagi madaniyat va istirohat bogʻi hududida joylashgan yangi binoda oʻz faoliyatiini davom ettirdi. Unda Qarshi shahrining 2700 yilligiga bagʻishlangan koʻrgazma “Xalkaro oʻzbek-grek madaniyati koʻmaklari” jamgʻarmasi bilan hamkorlikda tayyorlandi. Bugungi kunda muzeyda 3 ta boʻlim “Tarix”, “Xalq amaliy san’ati” va “Ilmiy ma'rifiy” bo'limlari mavjud. Muzey fondida 38 mingdan ortiq rang tasvir, grafika, haykaltaroshlik, numizmatika, arxeologiya, xalq amaliy san’ati, suratlar, hujjatlar, maishiy va etnografiya buyumlari mavjud. 2004-yil Qashqadaryo viloyati tarixi va madaniyati davlat muzeyi bisotida toʻplangan qoʻlyozma kitoblar asosida Rim shahrida fransuz tilida yozilgan “Qashqadaryo viloyati oʻlkani o'rganish muzeyidagi sharq qoʻlyozmalarning katalogi” chop etildi. Katalogda mualliflar yurtimiz tarixi va madaniyatiga doir ellikdan ortiq qoʻlyozmalar tavsifini keltirish bilan birga ilmiy-ma’rifiy ahamiyatga molik muhim masalalarni ham amalga oshirganlar. Bundan tashqari, muzey fondida polyak rassomi Apelbaumning yuzdan ortiq noyob kartinalari kolleksiyasi mavjud. Kartinalar akvarel va moybo’yoqda ishlangan boʻlib, unda 1947-1957-yillar davomida rassom tomonidan yaratilgan ijod namunalarini oʻrin olgan. Rassom yuqorida koʻrsatib oʻtilgan davrlarda Qashqadaryo va Shahrisabz vohasidagi me’moriy obidalar, ularning elementlari, dekorativ shakllari, ishlaridan namunalar, amaliy buyumlarini san’at darajasida ishlangan shakllariin oʻz kartinalarida aks ettirgan. Xalq amaliy san’ati buyumlari koleksiyasiga: ayollar taqinchogʻi “manglaydoʻzi” (XIX asr oxirlari) kumush va aqiqdan zanjirsimon toblab ishlangan. Mis choynak (XIX asr oxirlari) kandakori oʻyma boʻrtma usulida ishlangan. Bilak uzuk Qoraqalpoq taqinchogʻi (XIX asr) har birida toʻqqiz donadan aqiq toshi boʻlib, kumush va aqiqdan qoliplash, qadama usullarida ishlangan. Kumushdan ishlangan ayollarning uzuk va halqalari XIX asr oxiri XX asr boshlariga mansub. Ikona: Iso paygʻambar (Iisus Xristos) (XVIII asr) Rossiyaning Primorye oʻlkasiga taalluqli boʻlib, jez(latun)dan quyma, qoliplash, kandakori usulida ishlangan. Qoʻqon va Buxoroda ishlangan mis choyidishlar (XIX asr) misdan urib toblash, kandakori usulida ishlangan. Buxoroda ishlangan mis kosalar va piyolalar (XIX asr) mis, urib toblash, qoʻyma kandakori usulida ishlangan. Qarshi shahridagi Hoja Ubaydullox Jarrox ziyoratgoxining darvozasi eshigi (XVIII asr)ning zulpi va zanjiri (XX asr boshlari) mis, quyma qoliplash oʻyma usulida ishlangan. Qashqadaryo voxasida qadimdan kulolchilik maktablari rivojlanib kelgan. Muzeyda Kitob kulolchilik maktabi ustalarining XX asrning 50-60 yillarda ishlagan kulolchilik buyumlari namunalari ham oʻrin olgan. Ayollarning qoʻlda toʻqilgan shoyi, adras, olachadan tikilgan kaltachalari va ko'ylaklari (XIX asr oxiri XX asr boshlari). Qashqadaryoning Shahrisabz va Kitob tumanlarida iroqi usulida qoʻlda tikilgan erkaklar va ayollar doʻppilari, qopchiq (koshelyok)lar, ularning tanvor (zagatovka)lari, oyoq kiyimlar tanvorlari XX asrning 20-70 yillariga ta’luqlidir. Muzeyning numizmatika boʻlimida kumush, mis tangalar, qogʻoz pullar, hamda orden-medallar mavjud. Mis tangalar millodning VI asridan millodning XV asrlariga qadar boʻlgan davrni oʻz ichiga olgan. Shular jumlasiga millodning VI asriga oid boʻlgan noyob mis tangani keltirib oʻtish mumkin. Mis tangada Nasaf shahri hukmdorining tasviri tushirilgan boʻlib, bunda biz milodnig VI asrlaridagi davlat boshqaruvi tuzimi va hukmdori toʻgʻrisida ma’lumotga ega boʻlishimiz mumkin. Qashqadaryo viloyatining maʼmuriy markazi — Qarshi shahri. Qadimiy shahar 2006-yilda YuNESKO boshchiligida o‘zining 2700 yilligini nishonladi. Shaharga Iskandar Makedonskiyning o‘zi tashrif buyurganligi haqida afsonalar mavjud. Bu qadimiy shahar nomining tarixi qiziq. Bobur toponimning tarixini “Boburnoma” asarida tilga olgan. U shunday deb yozgan edi: “Yana bir tuman Qarshi boʻlib, u ham Nasaf va Nahshab deb ataladi. Qarshi — mo‘gʻulcha nomi; qalʼa yoki maqbara moʻgʻulcha — “Qarshi”. Bu nom shu yerda oʻz qarorgohiga asos solgan Kepekxonning qurilish ishlarini aks ettiradi. Keyinchalik Amir Temur davrida shahar atrofida mudofaa devori barpo etilgan. Qarshi – zamonaviy yangi binolar qadimiy obidalar bilan ketgan qiziqarli maskan. Bu yerda siz turar-joy binolari va shahar infratuzilmasi bilan yonma-yon joylashgan bir qancha ibodat joylarini ko‘rishingiz mumkin.. 1. Abu Ubayd ibn al-Jarroh yodgorlik majmuasi. Ubayda al-Jarroh mashhur lashkarboshi, siyosatchi, Muhammad (s.a.v) payg‘ambarning hamrohi va tabibi edi. Afsonaga ko‘ra, u o‘q bilan yaralangan payg‘ambar (s.a.v) davolay olgan. Majmua XV asrda qurilgan va yaqinda taʼmirlangan. Maqbara hududida laylak shakli tushirilgan minora, nihoyatda toza va shaffof hovuz, dafn etilgan joylar, qadimiy topilma ashyolari, eski chinorni ko‘rish mumkin. Majmuaga kiraverishda gulzorli keng xiyobon joylashgan. 2. Qarshi ko‘prigi. Boy tarixga ega qadimiy ko‘prik. Uning bir necha nomi bor: Amir Temur koʻprigi, Shayboniylar koʻprigi, Qashqadaryo koʻprigi, Nikolaevskiy koʻprigi. Inshoot 1583-yilda forscha uslubda qurilgan. Qurilish Abdullaxon II tashabbusi bilan boshlangan bo‘lib, u uchun shaharda nafaqat piyodalar, balki savdo karvonlari uchun ham qulay o‘tish joyini yaratish muhim edi. Oʻsha paytda Qarshi savdogarlar uchun muhim toʻxtash joyi boʻlgan. O‘shandan beri ko‘prik shaharning ramzi bo‘lib kelgan. Uning uzunligi 122 metr, kengligi 8 metr, suv ustida balandligi 5 metr va 10 ta tutashtiruvchi kamarlardan tashkil topgan. 3. Odina madrasasi va masjidi. Bu shaharda ilk bor ayollar uchun madrasa va masjid qurilgan. Majmua XVI asrda vayron boʻlgan Kebek xon saroyi oʻrnida qurilgan. Madrasada ayollarga ilm-fan va diniy ta’limotlar o‘rgatilgan. Odamlar namoz o‘qib, farzandlari, yaqinlari uchun Allohga shukronalik keltirish uchun masjidga kelishgan. Bunday diniy majmua Oʻrta Osiyoda yagona boʻlib, hech qayerda oʻxshashi yoʻq edi. Ayni paytda masjidda shayboniylar sulolasining boy tarixidan hikoya qiluvchi muzey faoliyat ko‘rsatmoqda, ularning hukmdorlari va xonlari islom tarixiga salmoqli hissa qo‘shgan. 4. Ko‘k-Gumbaz masjidi. Qarshi jome masjidi XVI asr oxirida qurilgan. Bino o‘zining ulug‘vorligi va go‘zalligi bilan hayratda qoldiradi, o‘sha davr odamlari bunday go‘zallikni qanday qilib qurishga muvaffaq bo‘lganligining o‘zi juda ham hayratlanarli. 5. Qilichboy madrasasi. Bino 1914-yilda qurilgan bo‘lib, tashqi ko‘rinishi Xo‘ja Abdulaziz madrasasiga juda o‘xshaydi. Madrasadagi 12 ta o‘quv xonalari birinchi va ikkinchi qavatlarda joylashgan. Hovli ichida tashnov - kanalizatsiya ham mavjud bo‘lgan. Pishirilgan g‘ishtdan qurilgan mustahkam devorlar ta’sirchan, uzoqdan e’tiborni tortadi. Hozirda madrasada muzey faoliyati yo‘lga qo‘yilgan. 6. Xo‘ja Abdulaziz madrasasi. Arxitektura yodgorligi 1909-yilda, Buxoro amiri Sayid Abdulahadxon davrida qurilgan. XX asr boshlarida madrasa mashhur taʼlim muassasasi boʻlib, u yerga Buxoro amirligining barcha hududlaridan talabalar kelgan. 1975-2007-yillar mobaynida Madrasada Qashqadaryo oʻlkashunoslik muzeyi faoliyat yuritgan. 7. Sardoba - suv yig‘ish ombori, XIV asrda qurilgan. Mintaqaning iqlimi ancha qurg‘oqchil bo‘lganligi sababli, tuzilma yomg‘ir suvini to‘plash imkonini bergan. Sardoba XX asr boshlariga qadar faoliyat yuritgan, hozirda esa foydalanilmay kelayotganligi sababli ichkariga kirishingiz va tarixni o‘z ko‘zingiz bilan ko‘rishingiz mumkin. Binoning ichki qismida ajoyib akustika, shuningdek, suv olish uchun teshikdan g‘ayrioddiy yog‘och bo‘lagi bor. 8. Qarshi hammomlari. Shaharning eng qiziqarli obyekti - o‘rta asr hammomlari. Ularning qurilishi XVI asrga to‘g‘ri keladi. Oqsoqollarning aytishicha, vannalar shunday yaratilganki, issiqlik bitta kichik pech orqali saqlanadi. Ichkarida va tashqarisida hammomlar juda g‘ayrioddiy ko‘rinadi, bu esa chinakam qiziqish uyg‘otadi.Qarshi juda maftunkor shahar. Qadimiy me’morchilik, go‘zal ko‘chalar, shahar markazidagi , mehmondo‘st aholisi, lazzatli dasturxon barchani o‘ziga tortadi. Ushbu ajoyib shaharni ko‘rish kerak bo‘lgan joylar ro‘yxatiga kiritib qo‘ying. II-Bob Shahrisabz — Oʻzbekiston Respublikasining Qashqadaryo viloyatidagi shahar. Shahrisabz tumani maʼmuriy markazi (1926-yildan). Kitob—Shahrisabz vohasida. Katta Oʻzbekiston trakti yoqasida joylashgan. Shahrisabz jan.dan Tanxozdaryo, shim.dan Oqsuv daryosi oqib oʻtadi. Urtacha bal. 658 m. Aholisi 174,8 ming kishi (2021). Baʼzi maʼlumotlarga koʻra, shahar miloddan avvalgi 8 asrda tashkil etilgan. Shahar qadimgi davrlarda Kesh deb nomlangan. 1351-yilda zarb etilgan kumush tangalarda „Shahrisabz“ nomi uchraydi. Sharafuddin Ali Yazdiy (15-asr) shahar toʻgʻrisida: „Shahrisabz, uni turkiylar Kesh deb ataydilar“ deb yozgan.Shahrisabz yaqinidagi Xoja Ilgor qishlogʻi (hozirgi Yakkabogʻ tumani hududi)da Sohibqiron Amir Temur tavallud topgan.Shahrisabz oʻsha davrda „Qubbatul ilm val adab“ nomi bilan yuritilgan. Xusrav Dehlaviy, Bedil, Mirzo Gʻolib kabi allomalarning otabobolari shahrida tugʻilgan. Amir Temur va Temuriylar davrida Shahrisabz ulkan saltanatning yirik shahriga, barlos beklarinint yozgi qarorgohiga aylantirilgan. Oqsaroy va Dorussaodat majmuasi qurilgan. Shahar atrofi qalʼa devori bilanoʻrabolingan. Ispaniya elchisi Klavixo oʻz qundaligida shahrida koʻplab mahobatli binolar va masjidlar borligini va qurilayotganligini taʼkidlaydi. Keyinroq ham koʻplab meʼmoriy obidalar (Dor uttilovat majmuasi, Koʻk gumbaz masjidi va boshqalar) qurildi. Hofizi Abru shaharda koʻhna devor (bandi qadim) boʻlganligi, biroq u 15-asr boshlarida buzilib ketganligini ham yozadi. Oʻsha paytda Shahrisabz shahrining 4 darvozasi: Ark (shim.), Kunchiqar (sharqiy), Kushxona (gʻarbiy), Termiz (jan.) darvozalari boʻlgan. Mustaqillik yillarida Sh. qiyofasi tubdan oʻzgardi. Shahar markazi qayta qurildi. 1996-yilda shahar maydoni 2460 gektarga kengaygan. shahridagi eng katta maydon — Amir Temur maydoni. Shahar markazidan eng katta Ipak yoʻli koʻchasi oʻtadi. 11 ta yirik sanoat korxonasi (shu jumladan, „Hujum“ badiiy buyumlar fabrikasi, „Sado“ trikotaj fabrikasi, „Konserva“ va „Sharob“ aksiyadorlik jamiyatlari, toʻqimachilik, pillachilik fabrikalari va boshqalar), 8 qoʻshma korxona (shu jumladan, Oʻzbekiston—Buyuk Britaniya „Mevalar kamalagi“; Oʻzbekiston—AQSH „Shahinterneshnl“; Oʻzbekiston—Rossiya „Kompasqoqsuv“; Oʻzbekiston—Turkiya „Shahri Kesh“; Oʻzbekiston—Turkiya— Yaponiya „Oqsaroy toʻqimachi LTD“ va boshqalar), kichik, oʻrta biznes subyektlari faoliyat koʻrsatadi. Savdo va maishiy xizmat koʻrsatish shoxobchalari mavjud. Buxoro oziqovqat va yengil sanoat texnologiyasi intining umumtexnika fti, kasb-hunar kolleji va akademik litseylar ishlab turibdi. 10 ta jamoat kutubxonasi, madaniyat uyi, madaniyat va istirohat bogʻi, teatr, tarix va moddiy madaniyat muzeyi, 3 ta bolalar musiqa va sanʼat maktabi, 2 ta bolalar sport maktabi bor. 3 ta tennis korti, 3 ta suzish havzasi, stadion, 18 ta sport zali mavjud. Markaziy kasalxona (1050 oʻrin), yangi jarrohlik markazi aholiga xizmat koʻrsatadi. Transport yoʻli vokzali, avtovokzal, aeroport ishlab turibdi. "Kesh'' va „Shahrisabz“ mehmonxonalari bor. shahrida Amir Temurning ulugʻvor haykali (haykaltaroshlar: Ilhom va Kamol Jabborovlar, meʼmor Botir Usmonov) oʻrnatilgan (1996). SH. zaminida bir qancha olim va ulamolar, shoirlar voyaga yetgan, jumladan, Abu Muhammad Keshiy (964 yilv.e.), Abu Jaʼfar Keshiy (951 yilv. e.), Abul Fazoil Keshiy (12-asr), Shamsuddin Kulol (Amir Temurning piri) va boshqalar shahrida 20 ga yaqin tarixiy meʼmoriy yodgorlik saqlanib qolgan. Temuriylar davrida qurilgan Oqsaroy qasrining peshtoq devori, Dor usSiyodat va Dor utTilovat majmualari, Koʻk Gumbaz masjidi, Gumbazi Sayidon, Shamsuddin Kulol maqbarasi, Jahongir maqbarasi, Hazrati Imom masjidi, shuningdek, Chorsu bozori (16-asr), Chubin madrasasi (16-asr), Abdushukur Ogʻaliq (19-asr), Eshonpir (19-asr), Kunduzak masjidlari kabi meʼmoriy obidalar saqlanib qolgan. Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2002-yil 29-martda shahrining 2700 yillik yubileyini nishonlash toʻgʻrisida qaror qabul qilindi. Ushbu yubiley butun mamlakatimizda va shahrida keng nishonlandi. Bu tantanalarda YUNESKO vakillari ham qatnashdi. Sh. Jahon madaniy merosi roʻyxatiga kiritilgan (2002-yil dekabr). Shaharda koʻplab anjumanlar va konferensiyalar oʻtkaziladi. SH. ahlining Temuriylar davri ulkan madaniy va maʼnaviy merosi, noyob tarixiy yodgorliklarini asrabavaylash, yosh avlodni buyuk ajdodlarimizning munosib vorislari qilib tarbiyalash va ularni ozod mamlakatimiz buyuk istiqbolini yaratishga qodir kishilar qilib voyaga yetkazish ishiga qoʻshgan alohida xizmatlari eʼtiborga olinib hamda sohibqiron Amir Temur tavalludining 660 yilligi munosabati Sh. „Amir Temur ordeni“ bilan mukofotlandi (1996-yil oktyabr) Oqsaroy — Shahrisabzdagi meʼmoriy yodgorlik (1380—1404). Amir Temur qurdirgan. Shaharning shim.sharqidagi bosh maydonda joylashgan. Bir za-monlar muhtasham, xashamatli boʻlgan bu saroyning bizgacha yemirilib, haroba holga kelgan ulkan peshtogʻi, ikki chekkasidagi minorasi, saroy poydevorining bir qismigina saqlangan. O.ning hozirgi koʻrinishi ham salobatli va goʻzaldir. Bu salobatlilik va goʻzallikka gʻishtlarning yaxlit boʻlib koʻrinishini taʼminlash — old va shim. de-vor yuzasini sirkor parchinlar bilan bir tekisda ishlash tufayli erishilgan. Peshtoq ravogʻining eni 22,5 m, balandligi 40 m, umumiy balandligi 50 m dan oshadi. Peshtoq minorasi ichidagi aylanma zina orqali yuqoriga chiqilgan. O.ning avvalgi holati toʻgʻrisida faqat yozma manbalarga qarab fikr yuritish mumkin. 20 yil davomida qurilgan bu bino toʻgʻrisida Abdurazzoq Samarqandiy quyidagicha maʼlumot beradi: "Temur ishga yaroqli boʻlganlarning hammasini Xorazmdan Movarounnahrga koʻchirish uchun buyruq berdi... Xorazmlik ustalar baland va salobatli saroy qurishdi, hozir u Oqsaroy nomi bilan mashhur". Kpavixo saroyni koʻzdan kechirganda (1404, 29 avgust) u hamon qurib bitkazilmagan, baʼzi joylarining koshinli naqshlari tugallanmagan edi. Shunga qaramay, juda hayratlanganligini, uning nihoyatda goʻzalligini yozadi. Saroy qurilishida xo-razmlik ustalar qatori, mahalliy va boshqa davlatlardan kelgan ustalar ham qatnashgan. Peshtogʻidagi yozuvlar orasida eronlik Muhammad Yusuf Tabriziy nomi 2-marta takrorlangan. Yozma manbalarga koʻra, O. turar joy va jamoat binosi sifatida qurilib, xonalar hovli atrofida joylashgan. Bobur maʼlumotlariga koʻra, hovli oʻrtasida hovuz, toʻrida gumbazli katta xona — devonxona, yonlarida maslahatchilar uchun kichik xona, hashamatli ravoqli bostirmalar, ichki tomonida haram va amirning xonasi joylashgan. Devonxona peshtogʻida arslon va quyosh tasviri va Temur davlatining 3 halqa shaklidagi nishoni boʻlgan. Gumbaz ichi va yonlariga, burchaklardagi minoralarga koshin-gʻishtlardan qalqon shaklidagi girih naqshlar ishlangan. Bu naqshlar silliqlangan gʻisht va feruza rangli sirkor parchindan yozilgan ku-fiy xatlar zamini yoʻgʻon koʻk belboqqa oʻxshash mujassamotni tashkil etgan. O. devorlaridagi ranglar jilosi, tari-xiy, falsafiy va diniy mavzudagi, kufiy, suls yozuvlari, koshinkori be-zaklar, islimiy, girih naqshlarning oʻzaro uygʻunligi binoga ajoyib va sehrli mazmun bagʻishlagan. Ranglarning oy yorugʻida jilolaniboqarib koʻrinishidan bino O. deb nomlangan. Saroyning oʻziga xos xususiyatlaridan biri — tom tepasiga ishlangan hrvuzdir. Hovuzga suv Taxtaqoracha dovonidan qoʻrgʻoshin quvurlar orqali oqib kelib, undan sharshara hosil qilib pastga tushirilgan. 1707 yilda Buxoro xoni Ubaydullaxon O. peshtogʻi ostida toj kiyib, taxtga oʻtirganligi peshtoqning oʻsha paytda butun ekanligidan darak beradi. 1973— 75 yillarda arxeologik tadqiqotlar, 1994—96 yillarda konservatsiya ishlari olib borilgan Asrlar qa’ridan omon chiqqan inshoot: «Malik Ashtar» masjidi «Shahrisabz» davlat muzey qo‘riqxonasi tarkibiga kiruvchi «Malik Ashtar» masjidi xalq orasida «Gumbaz» nomi bilan ham tanilgan. Masjidning «Malik Ashtar» deb nomlanishida turli xil taxminlar mavjud. Ayrim manbalarda «Malik Ashtar» nomini VIII-IX asrlarda yashab o‘tgan arab sarkardasi nomi bilan bog‘laydilar. Boshqa manbalarda esa «G‘ilay Ashtar» haqidagi afsonalar bilan bog‘laydilar. «Malik Ashtar» masjidining qachon qurilganligi haqida tarixiy yozma ma’lumotlar deyarli yo‘q hisob. Bizgacha yetib kelgan tarixiy yozma manbalarda masjid binosi XIX asr oxiri XX asr boshiga kelib to‘la shakllangan. Masjid qadimiy Shahrisabzning shimoliy qismida yoki «Shimoliy» (Samarqand) darvoza yaqinida joylashgan. «Malik Ashtar» masjidi gumbazli xonaqoh shimoliy va janubiy tomondagi usti yopiq ayvonlardan iborat. Masjidda hozirgi kunda bir vaqtning o‘zida 300 dan ortiq kishi ibodat qilishiga sharoit mavjud. «Iyd Fitr» va «Iyd Azho» namozlarida 1000 dan ziyod kishi qatnashadi. Bundan tashqari, «Malik Ashtar» tarixiy majmuasida 23 ta hujra-xonalar, 1 ta tahoratxona bor. Masjidda 4 ta darvoza bo‘lib, shulardan 2 ta darvoza g‘arbiy tomonda, 1 tasi shimoliy tomonda, 1 tasi sharqiy tomonda joylashgan. U asrlar davomida ko‘hna Kesh shahrining «Zingaron», «O‘rda», «Namozgoh» guzari aholisi uchun xizmat qilib kelmoqda. Masjid XIX asr oxiri XX asr boshida to‘liq shakllangan bo‘lib, mukammal holga keltirilgan. Buning asosiy sababi shundaki, masjid qurilishida to‘liq pishiq g‘ishtdan foydalanilgan. Masjid ustunlari, darvoza va qo‘sh tabaqali eshiklari, imoratning tag sinch qismi namgarchilikka chidamli bo‘lgan yong‘oq, tut va archa daraxti yog‘ochlaridan tayyorlangan. Masjid hovlisining turli burchaklarida «Balx tuti»ning ekilishiga sabab shundaki, tut daraxti inshootdagi nam va zax qochirish uchun foydalanilgan. Shu tufayli masjid asrlar davomida o‘zining asl holatini hozirgi kunga qadar yo‘qotmagan. «Malik Ashtar» masjidining asosiy inshooti bo‘lmish xonaqoh devorlari qalinligi sal kam 1 metr, gumbazning qalinligi esa 80 sm.ni tashkil etadi. Xonaqohning shimoliy tomonida 4 ustunlik, janubiy tomonida 3 ustunlik ochiq ayvonlari bo‘lib, yilning katta qismida ibodat qilish imkonini beradi. Masjid hovlisida o‘tgan asrning 2-yarmiga qadar chashma bo‘lganligi haqida zamondoshlarimiz ma’lumot beradi. Sobiq sho‘rolar tuzumi davrida masjid qora kunlarni boshidan kechirdi. O‘sha mash’um kunlarda masjidning hujralari NKVDning qamoqxona va zindoniga aylantirildi. 2-jahon urushi tugashi arafasida, aniqrog‘i, 1944-yil 18-mayda sobiq sho‘rolar hokimiyatining rahnamosi Iosif Stalin Qrim yarim orolidagi qrim-tatarlarini davlat xiyonatida, sotqinlikda ayblab, ularni o‘z vatanidan surgun qildi. Surgun qilingan yoki deportatsiya qilingan qrim-tatarlarining katta qismi O‘rta Osiyoga, jumladan, O‘zbekistonga keltirildi. Surgun qilingan qrim-tatarlari uchun boshpana uy sifatida masjid hujralaridan foydalanishdi. Masjid hovlisida hujralar yonida qo‘shimcha imoratlar qurilib, tarixiy ob’yekt arxitekturasiga jiddiy zarar yetkazildi. Ikkinchi jahon urushidan so‘ng bu jarayon davom etib, masjid xarob holatga kelib qoldi. Shu yillar davomida tarixiy ob’yekt sho‘rolar hokimiyati tomonidan biror marta ham qayta ta’mirlanmadi. 1985 yilda «Malik Ashtar» masjidi Shahrisabz shahar davlat arxivi idorasiga aylantirildi. 1987 yilda «Malik Ashtar» masjidi qayta rekonstruksiya qilinib, O‘rta Osiyo va Qozog‘iston musulmonlar idorasi qarori bilan yana xalqimiz musulmonlari ibodat qilish imkoniyati yaratildi. Mustaqillik davrida «Malik Ashtar» masjidi bir necha bor qayta rekonstruksiya qilindi. 2016-yilda masjidda keng ko‘lamli obodonlashtirish ishlari amalga oshirildi. Masjid xonaqohida keng ko‘lamda ishlar olib borildi. O‘zbekiston Respublikasi badiiy akademiyasi ustalari tomonidan masjid ayvoni shifti islomiy naqshlar bilan bezatildi. Masjid hujralaridagi g‘ishtin imoratlar qayta ta’mirdan chiqarildi. Hozirgi kunda «Malik Ashtar» masjidi «Shahrisabz» davlat muzey qo‘riqxonasi tarkibiga kiritilgan tarixiy ob’yektlardan biri bo‘lib, yurtimizga kelayotgan xorijiy va mahalliy sayyohlar uchun xizmat qilib kelmoqda. III- Bob Mamlakatimiz boʻylab Langar nomi bilan ataladigan joy nomlari koʻp. Shahrisabz, Yakkabogʻ, Qamashi va Chiroqchi tumanlaridagi, Surxondaryoning Sariosiyosi, Navoiyning Xatirchisi, Fargʻonaning Fargʻona, Toʻraqoʻrgʻon va Quvasidagi shu nom bilan ataluvchi manzilgohlar bunga misol. Shu oʻrinda “Langar” atamasi haqida ikki ogʻiz soʻz. Turli manbalarda turlicha yoziladigan “langar” atamasi koʻproq muvozanatni saqlash, harakatni bir maromda tutib turishni anglatadi. Baʼzi rivoyatlarda islom dinida soʻfi va darveshlar langar tashlash orqali joylashadigan yerlarini aniqlashgani, boshqasida Langar – muqaddas mozor sifatida ham qoʻllanilishi aytiladi. Kemalarning maʼlum vaqt toʻxtab turishiga yordam beradigan vazni ogʻir ilmoqsimon temir buyum ham langar deyiladi. Shuningdek, karvon yoʻllarining odamlar nisbatan koʻproq toʻxtab oʻtadigan, qisman yashaydigan balandlikdagi joylarga nisbatan ham aytiladi. Bunday yerlarda ulugʻ allomalar makon topib, diniy va dunyoviy ilmlarni tashviq qilish barobarida aholi oʻrtasidagi barqarorlik, tinchlik, hamjihatlikning muvozanatda turishiga xizmat qilgan. Qamashi tumani Qiziltepa qishlogʻidan 25-30 kilometr olislikda, Hisor togʻ tizmalari oraligʻida joylashgan Langar ota ziyoratgohi qadimiy xonaqoh-maqbaralar sirasiga kiradi. 1520-yillarda bunyod etilgan, oʻrta asrlar Markaziy Osiyo meʼmorchiligining noyob namunasi boʻlgan ushbu majmuada tasavvuf taʼlimotining yirik vakillari abadiy qoʻnim topgan. Langar ota maqbarasi bunyod etilguniga qadar uning oʻrnida avval ham qandaydir daxma mavjud boʻlgan. Uning bunyod etilishi shayx Abul Hasan Ishqiyning oʻgʻli shayx Muhammad Sodiq nomi bilan bogʻlanadi. Maqbaraning ichida beshta qabr boʻlib, ulardan uchtasi oʻz oʻlchami va qoʻyilgan yodgorlik toshlari bilan alohida ajralib turadi. Toshlar sirtiga mohirlik bilan arab imlosida yozuvlar bitilgan. Maqbara ichidagi qabrlarning joylashishi ham oʻziga xos. Shayxlar xonadoniga mansub boʻlmasa-da, ijtimoiy mavqei bilan yuqori lavozimlardan birini egallagan Amirbek Sodiq ibn Bahodirning qabri shayx Muhammad Sodiq qabrining janub tomonida, yaʼni uning oyoq uchida joylashgan. Qadimshunos olim Abdisobir Rayimqulovning qayd etishicha, Langar ota maqbarasiga tasavvuf taʼlimotining ishqiya tariqati shayxlari Abul Hasan Ishqiy, uning oʻgʻli shayxzoda Muhammad Sodiq va nevarasi Abul Hasan Oxund dafn etilgan. Shuningdek, oʻrta asr muarrixi Ibn Xavqal mazkur qishloq hududi qadimda Kesh viloyatiga boʻysunuvchi Siyam tumaniga qarashli boʻlgani, tumanning nomi, ayniqsa, milodiy 776 yildan soʻng juda mashhur boʻlgani haqida yozadi. Abu Rayhon Beruniyning qayd qilishicha, Siyam tumani va unga yaqin joylarda soxta paygʻambar Mazdak gʻoyalari tarqalgan. Dalillardan Langar qishlogʻi tarixi uzoq asrlarga borib taqalishi maʼlum boʻladi. Bu yerda olib borilgan arxeologik qazishma ishlari paytida Somoniylar davriga oid gʻishtlar topilgani bu manzilgoh ushbu sulola hukmronligi davrida ham faoliyat koʻrsatganini isbotlaydi. XIV-XVI asrlarga kelib bu hudud islom dini rivojiga katta hissa qoʻshgan ilm markazlaridan biriga aylanganini bu yerga olis yurtlardan kelgan ilmga tashna kishilar tasavvuf allomalaridan saboq olishganida koʻrish mumkin. Shuningdek, 1889 yili Buxoro amirligining sharqiy hududlarida harbiy harakatlar olib borgan polkovnik Belyavskiyning Langar qishlogʻidagi tarixiy obidalar haqida yozib qoldirgan xotiralari, rus harbiy muhandisi B. Kastalskiyning ilmiylikka yaqin baho bergani qimmatli. U Termiz shahridan qaytayotgan paytda Langar qishlogʻiga kirib oʻtadi va bu yerdagi obidalar bilan tanishib, ularni suratga ham oladi. Mazkur fotosuratlar 1888 yili Toshkent shahrida oʻtkazilgan birinchi Turkiston fotokoʻrgazmasida namoyish etiladi va tomoshabinlar eʼtiborini qozonadi. Bundan tashqari, rassom B. Litvinov, arxeolog S. Kabanov, M. Masson Langar qishlogʻida joylashgan tarixiy obidalar, qadimiy yodgorliklar bilan tanishib, ulardagi yozuvlarni oʻqiydi va Langar shayxlarining hayotiga oid koʻplab maʼlumotlar toʻplaydi. Shunisi quvonarliki, maqbara, ayrim oʻzgarishlarni hisobga olmasa, oʻzining qadimiy koʻrinishini saqlab qolgan. Maqbaraning shimoliy tomonida chamasi 400-500 metr masofadagi alohida balandlikda yana bir tarixiy inshoot saqlanib qolgan. Masjid ekanligi aytiladigan ushbu obida hamda maqbaraning sathi va balandligi bir-biriga mos tushishi oʻsha davr meʼmorlarining yuksak mahoratidan darak beradi. Masjidda arabiy yozuvning koʻfiy usulida bitilgan qadimiy Qurʼon nusxasi saqlangan. Ushbu muqaddas kitob jayron terisiga bitilgan boʻlib, uning hozirda oʻn uch varagʻi saqlanib qolgan, xolos. Ushbu kitob ustida tadqiqot olib borgan Sankt-Peterburg shahridagi Sharqshunoslik instituti professori Rizvonning aniqlashicha, Langar masjididagi Qurʼonning boshqa varaqlari turli sabablarga koʻra xorijiy mamlakatlarga olib ketilgan. Professor Rizvon katta mashaqqatlar bilan Langar Qurʼonining yetishmaydigan varaqlarini turli mamlakatlardan topishga erishgan va ularning fotonusxalarini olgan, soʻng yaxlit holatga keltirib, Langar masjidiga sovgʻa qilgan. O'Z Abu Ubayda ibn al-Jarroh yodgorlik majmuasi Rasm : © meros.uz Ob'yekt yaratilgan sana: 14-asr Hudud: Qashqadaryo viloyati Kategoriya: Yodgorliklar Xaritadagi joylashgan o'rni 0 0 12134 Xo‘ja jarroh yodgorlik majmuasi — Qarshi shahridagi meʼmoriy yodgorlik (14-asr). Sohibqiron Amir Temur 14-asr oxirlarida Shom yerlarini zabt etgan paytda ulugʻ sahobalardan biri Abu Ubayda Omir ibn al Jarroh qabri xokidan keltirib Qarshi shahrida dafn ettirgan va u yerga maqbara qurdirgan. Maqbara buzilib ketgan. 20-asrning 2-yarmida qayta tiklangan majmua maqbara, ayvon, minoradan iborat. Maqbara toʻrtburchak tarhli, peshtoqgumbazli, pishiq gʻishtdan qurilgan, bosh peshtogʻi burchaklariga burjlar ishlangan, yon devorlarida mehrob shaklidagi derazalar boʻlib, panjaralar oʻrnatilgan. Maqbara ichi ganch oʻymakorligida pardozlangan Abu Ubayda ibn al-Jarroh maqbarasi 498 Qashqadaryo viloyatining Qarshi shahridan bir necha kilometr uzoqlikda, “Mujiza” choyxonasidan uncha uzoq boʻlmagan joyda Abu Ubayda ibn al-Jarroh yodgorlik majmuasi joylashgan.  Abu Ubayda ibn al-Jarroh maqbarasini ziyorat qilish ziyoratchilarga ma’naviy poklanish, ezgu orzu-istaklarini ro‘yobga chiqarish va ko‘plab dardlardan shifo beradi, deb ishoniladi.  Abu Ubayda ibn al-Jarroh Muhammad payg‘ambarning asosiy sahobalaridan biri va islomni birinchi bo‘lib qabul qilgan shaxs edi. Uning nasl-nasabi ulug' payg'ambar bilan qarindoshlikka borib taqaladi. Islomdan oldingi davrlarda Islom hamrohi jamiyatda ancha yuqori mavqega ega edi. O'zining ajoyib aqli uchun Abu Bakr bilan birga "Quraysh qabilasining boshlig'i" deb atalgan. Abu Ubayda juda prinsipial inson edi, vaziyatga keskin munosabat bildirar, ishning asl mohiyatini tushunar edi. Yüklə 276,5 Kb. Dostları ilə paylaş:
|