Qadimgi Misr manbalari. Reja: Kirish I. bob. Ilk podsholik davrida Misr

2.2. So’nggi podsholik davrida Misr
Yangi podsholik davri yagona davlatni yemirilishi bilan Misr III O’tish davri (er. avv. 1075-656-yillar)ga kirdi. Bu davrda Misr yoki rasman yagona podsho hokimiyati bo’lsada kuchli tarqoq holatida bo’ldi. Yoki bir necha nomlar o’rtasida bo’lingan holda turdi.
Bu davrning boshlarida Quyi va O’rta Misrda Tanis shahrida o’rnashib olgan (er. avv. 1075-945-yillar) XXI sulola hukmronlik qildi. Janubiy Misr Xerixorning vorislari Amon-Ra ibodatxonasi oliy kohinlari boshqaruvi ostida edi. Bu vaqtda alohida nomlar kuchayib ketdi. XXI sulola va Amon-Ra ibodatxonasi oliy kohinlari nomlarni merosiy nomarxlari separatizmiga qarshi tura olmadilar. Ichki kurashlar sababli parokandalikka yuz tutgan mamlakat tez orada chet elliklarga qaram bo’la boshladi. Bu chet elliklardan biri liviyaliklaredi.
Liviyaliklar deltaning g`arbiga va Nil daryosining shimoliga tutashgan joylarida hamda g`arbiy vohalarda qadimdan yashab kelganlar. Bu qabilalar, mustaqil bo’lib, lekin madaniy jihatdan qoloq bo’lganlar. Yangi podsholik fir'avnlari zamonida Misr gullab yashnagan davrda liviyaliklar Misrga ko’plab kelib o`rnashganlar.
Fir'avnlar liviyaliklarni yollanma askar sifatida xizmat qabul qilib, ularga asosan, deltadan chek yerlarni ajratib berganlar<sup>32</sup>. XX va XXI sulola vakillari davrida liviyaliklarning ko`chib kelishi yanada jadallashgan. Luviya zodagonlaridan ba'zi birlari asta-sekinlik bilan kohinlik lavozimlarini egallaydilar. Liviyalik yollanma askarlar boshliqlari ayrim hududlarni bosib olganlar.
Harbiy qo’mondon va Gerakleopoldagi Xerilfe xudosining ibodatxonasi bosh ruhoniysi bo’lgan bir liviyalik yozma ma'lumotida ta'kidlashicha, bu odamning o’zidan avval o’tgan ota-bobolaridan 15 tasi shu yerda umr kechirib o’tganligi aytiladi. Bu yozuvga qaraganda uning ajdodi «liviyalik Byuvava XXI sulola davrida Gerakleopolga ko`chib kelgan. Uning avlod-ajdodlari liviyalik qo’shinlarning «ulug` boshliqlari» va Gerakliopol ibodatxonasining kohinlari lavozimini egallagan, bu liviyalik aslzodalar urug`idan biri podsho oilasi bilan qarindosh ham bo’lib olgan.
Ana shu liviyalikning avlodi Bubastis nomining nomarxi Sheshonk podsholik taxtini egallab XXII sulolaga asos solgan. Kelib chiqishi liviyalik bo`lgan yangi hukmdorlar Fiva kohinlari bilan maslahatlashib va ularga tayanib ish ko`rganlar. Yangi sulola podsholari, eski podsho xonadoni bilan qarindosh bo’lib, o’z bolalarini Fivadagi ibodatxonaga bosh ruhoniy qilib tayinlaydilar.
Liviya sulolasiga asos solgan Sheshonk I (er. avv. 945-924- yillar) serg`ayrat hukmdor bo’lgan. Luviyaliklarning harbiy kuchlariga va Fiva kohinlariga tayanib turib, Sheshonk I o’zini XYIII-XIX sulola zamonidagi buyuk istilochi fir'avnlarning ishini davom ettiruvchi sifatida ko’rsatib, Karnakdagi ibodatxona yonida «Bubastislar hovlisi» (saroyi) ni bunyod qiladi va katta minora qurdiradi. Sheshonk 1 mamlakatda vaziyatni bir oz barqaror qiladi. U er.avv. 930- yili Falastin ustiga yurish qilib katta"o`ljalar bilan Misrga qaytgan. «Bubastislar hovlisidagi» o`ymakor tasvirlarda va zafarnomalarda Falastinda erishilgan g`alaba tasvirlangan. Bu yerdagi osiyolik asirlardan 156 tasini arqonga bog`lab borayotgan xudo Amonning kattakon tasviri ayniqsa diqqatga sazovordir.

1939. 
      yillarda Tanisda o’tkazilgan qazish vaqtida Sheshonkning hali qo’l tekkizilmagan maqbarasi topildi. Bu maqbaralardan fir'avnning oltin, kumushdan qo’shib ishlangan sarkofagi (tobuti) va unda mumiyolangan fir'avnning yaxshi saqlangan jasadi saqlangan edi.³³
      

Sheshonk 1 dan keyin o’tgan podsholar Sheshonkning davlat ishlarini munosib tarzda davom ettira olmaganlar va bunga qulay imkoniyat ham bo’lmagan. Buning sababi Osuriyaning kuchayib ketishi, XXII sulola fir'avnlarining Nil va delta vodiysidan chetga chiqmay shu yerning o’zi bilan cheklanishga majbur qilgan.
Sharqda Osuriya kuchayib ketdi va uning Misr ta`siri ostida bo`lgan hududlarni istilo qila boshladi. Falastin, Finikiya va Suriya osuriyaliklar zulmi ostiga tushib qolishi yaqqol ko`rindi. Suriya, Finikiya va Falastin shahar-davlatlari podsholari birlashib, Osuriya podshosi Salamansarga qarshi bosh ko’taradilar. Karkara yonida Oront daryosi bo`yida er. avv. 853-yilda birlashgan ittifoqchilar va Osuriya qo’shinlari o’rtasida jang bo’lib o’tgan. Fir`avn Osorkon II ittifoqchilarga yordamga ozgina qo`shin yubordi xolos. Afsuski, jangda ittifoqchilar yengiladi. Bu urushdan keyin o’z-o’zidan ma'lumki,Misrning obro`si tushib ketadi. Ichki kurashning keskinlashuvi mamlakatni bir necha kichik davlatlarga ajralib ketishiga olib kelgan. XXII sulola bilan birga XXIII sulola vakillari ham mamlakatni boshqara boshladilar. XXIII sulola vakillari o’zlarini butun Misr fir'avni deb e'lon qilganlar. <sup>34</sup>
Misrning bunday holga tushishi va mayda bo’laklarga bo’linishi haqida o`sha zamondagi esdaliklar «Podsho Petubastis siklidan qissalar» yozma manbasida saqlanib qolgan. Yunon tarixchilari bu davrni «Dodekarxiya» ya'ni, 12 podsholik hukm surgan davr deb ataydilar. Liviyaliklar sulolasidan bo’lgan podsholarga butun mamlakat hududi ham bo`ysunmaganligini Liviya sulolasi podsholari ham o’zlarining rasmiy yozuvlarida yozib o’tishga majbur bo’lganlar. Liviyalik fir'avnlar Yuqori va Quyi Misrdagi liviyalik boshliqlarni va oliy kohinlarni birlashtirishni o’zlarining doimiy siyosiy vazifalari deb bilganlar biroq, ular bu muddaolariga to’liq erisha olmaganlar. Bir vaqtning o’zida ikki sulola vakillari mamlakatni boshqarganlar. Shulardan XXIV sulola vakillari va Petubastis davrida ham Misr o’z qaddini rostlay olmadi. Misrning ichki tushkunliklar tufayli xo`jaligi izdan chiqib, savdo, iqtisodiy va siyosiy vaziyat yomonlashadi.
VII asrda hukmronlik qilgan XXIV sulola vakillari xususan, Bokxoris (721-715 yillar) davlatni inqirozdan qutqarish uchun ayrim islohotlarni amalga oshirilgan. U qarzdorlarni qulga aylantirishga qarshi chiqqan. Lekin bu islohotlar ham mamlakatni inqirozdan chiqara olmagan. Misrdagi bu inqiroz chet ellik bosqinchilarni hujumini yanada tezlashtirgan.
Nil daryosining birinchi sharsharasidan janub tomondagi o’lkalarda azaldan nubiyaliklar yashab kelganlar. Misr fir'avnlari Nubiyada Qadimgi podsholik davridan Nubiyaga o’lja, qullarni bosib olishi, uni yerlarini egallash uchun muntazam bosqinchilik yurishlari olib borganlar. Qattiq hujumlar qilib, uni xarob qilib, kelar edilar. XVIII sulola vakillari zamonida Misr askarlari Nubiyaning 4-sharsharasigacha bo’lgan joylaridagi yerlarni istilo qilib, u yerda mustahkam o’rnashib olishi uchun u Nubiyada shaharlar, qal'alar va ibodatxonalar qurdilar. Natijada Nubiyaning zodagonlari Misr madaniyatini qabul qiladilar. Kohinlarning XXI-XXII sulolalari hukmronlik zamonida Misrning zaiflashganidan foydalangan Nubiya mustaqil bo’ldi³⁵. Biroq, Nubiya hokimlari Misrning juda kuchli madaniy ta'siri ostida bo’lganligi sababli o’zlarini Misr fir'avnlari deb ataydilar va yozuvlarini Misr tilida tuzadilar. Nubiya hokimlari muqaddas Amon tog`larining Jabal-Barkal qoyalari yonidagi o’z poytaxtlari Napateda Misrning oliy xudosiga topinganlar. Ular bu xudoni o’zlarining boy xazinalari bo’lgan oltin qonlari sharafiga «Oltin xudo» deb ataganlar. Bu oltin konlari bir vaqtlar Fiva ibodatxonasiga qarashli bo’lgan. Nubiyada er.avv.VIII asrda markazi Napata bo’lgan mustaqil davlat tashkil topadi.
Liviyaliklar hukmronligi ostida kuchsizlanib, parchalanib borayotgan Misrda hokimiyatni qo’lga olish uchun nubiyaliklar Fiva kohinlari bilan aloqani tiklaydilar. Napate hokimi Pianxi(er. avv. 729-728-yillar) tashqi siyosat sohasida otasi olib borgan ishni davom qildirib, zo`r g`ayrat bilan Misrni istilo qilishga kirishadi. Pianxi bu istiloni o’zining batafsil yozuvida aks ettirgan. Napatadan topilgan bu yozuv hozirda Qoxira muzeyida saqlanadi. Bu qimmatli tarixiy ma'lumotga qaraganda Sais hokimi Tefnaxt Pianxini asosiy raqibi bo’lgan. Tefnatx delta bilan yuqori Misrning anchagina hududlarini o’z atrofiga birlashtirishga muvaffaq bo’lgan. Pianxi esa, o’zini Misr fir'avnlarining qonuniy merosxo`ri «O’zim podshoman, xudo Atumning jonli siymosi marhamatli xudoman» deydi. Tefnatx esa, «G`arbning boshlig`i» va o’rta delta o’lkalaridan birining hokimi hisoblangan.
Pianxi yozuvida o’zini ko’p sonli qo’shinga boshchilik qilib, janub tomonga qarab kelayotgan Tefnatxdan Misrni ozod qiluvchi deb ko’rsatadi. Tefnatx va Pianxi o’rtasida janglar bo’lib, Pianxi g`alabasi bilan tugaydi. Pianxi o’zini Misr fir'avni deb e'lon qiladi. Shunday qilib, er. avv. 715-yilda Misr Kush tomonidan to’la bosib olinadi. 715 - yildan 664 - yilgacha Misr Kush fir'avnlari tomonidan boshqarilgan. Efiopiya sulolasi poytaxt qilib, Memfis shahrini tanlaydi. Pianxi o’limidan so’ng, uning o’g`li Shabaka Misr taxtiga chiqib, 15 yil hukmronlik qiladi. Misr nisbatan tinchlikka ega bo’ladi, Shabaka davrida qishloq xo`jaligi,hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo biroz jonlangan.
Ammo, toboro qudrati oshib borayotgan Osuriya Misrga qo’shni hududlarni bo`ysundirib, Misr chegaralariga yaqin kelib qolgan. Pianxtning taxt vorislaridan biri Taxarka Misrni Osuriyadan himoya qilishga majbur bo’lgan. Taxarka foydali ish qilganini ta'kidlab, bu mamlakat «butun borliq sultoni» zamonida hamma narsa mo’l-ko’l bo’lganligi kabi mening vaqtimda ham farovon hayot bo’ladi, deb g`urur bilan gapirgan.Biroq, Taxarka osuriyaliklarning Misrga bostirib kelishini to’xtata olmagan. Osuriya podshosi Asarxaddon 671- yilda Misrni istilo qiladi. Taxarka esa, qochib ketishga majbur bo’lgan. Asarxaddon Arabiston ustidan o’z hokimiyatini mustahkamlagandan so’ng, Misrni bosib olgan va Taxarka to’plagan Misr-efiop qo’shinlariga bir necha marta zarba bergan. Asarxaddon o’z yozuvlarida ulug` Misr podsholigining eng qadimgi poytaxti Memfis shahrini yarim kun ichida bosib olib, uni xarobazorga aylantirib,Misrdan efiopiyaliklarning ildizini sug`urib tashlaganini ta'riflagan. Misrda osuriyaliklar bir qancha qiyinchilikka duch kelganlar. Er. avv 663-yilda osurlar bilan Taxarkaning vorisi Tanutamon qo’shinlari o’rtasida jang bo’ladi. Bu jangda efiopiyaliklar yengilgan va XXIV efiop sulolasi tugatilgan. Mamlakat 20 nomga bo’lib tashlangan.<sup>36</sup>
Sais Quyi Misrning yirik nomlaridan biri bo’lib, bu shahar deltaning g`arbiy qismida joylashgan. Atrofida botqoq bilan o`ralgan Saisda 665-yildan boshlab, Psammetix hokimlik qilgan. Psammetix (er. avv. 656-610-yillar) Tefnaxt avlodidan bo’lib, liviyalik aslzoda urug`idan kelib chiqqan. U Ashshurbanipalning yordamida ish ko’rgan va osuriyaliklarning sodiq ittifoqchisi bo’lgan Psammetix butun Misrni o’z qo’li ostiga birlashtirib, yangi XXVI sulolaga asos solgan. Bu sulola davrida Misr yangidan ravnak topgan. Biroq, bu Misr davlati va madaniyatining so’nggi marta lekin, kuchsizroq rivoj topgan davri edi. Uzoq davom etgan urushlar va osur qo’shinlarining mamlakatni xarobaga aylantirgan hujumlari natijasida tinkasi qurigan Misr endi o’z chegaralarini dushmandan himoya qilishi va Osiyodagi obrusini saqlash uchun zarur bo’lgan ko’p sonli qo’shinni to`play olmagan. Shu sababli Sais fir'avnlari Kichik Osiyo va yunonlardan yollangan askarlarga tayanib ish ko’rishga majbur bo’lganlar. Yunon tarixchisi Gerodot yunon savdogarlari, yollanma askarlarning Misrga kirib borganligi masalasiga Sais fir'avnlarining « Yunonistonga moyilligi» va o`sha zamonda misrliklar bilan yunonlar o’rtasida juda yaqin madaniy aloqa bo’lganligiga katta e'tibor beradi. Psammetix I taxtga o`tirgandan so’ng, yunon yollanma askarlari va savdogarlariga tayanishga urinadi. Yunonlarning Navkratisdagi savdo koloniyalariga katta-katta imtiyozlar va yengilliklar beradi.
Sais fir'avnlari ichki siyosat sohasida liviyalik harbiy aslzodalar Mirs kohinlari va yunon savdogarlari bilan muvozanatda muomala-munosabatni yo’lga qo’yadilar. Ular Misrning nufuzli kohinlariga qarshi, shuningdek, haligacha ham ba'zi bir mustaqillikka ega bo’lishni da'vo qilib kelayotgan ko’p hokimlarga qarshi kurash olib bordilar.
Psammetix I Fiva kohinlarini o’ziga bo`ysundirib olish uchun o’z qizi Neytikertni Amonning oliy kohini Shepenopet II («xudoning qallig`i»)ga qiz qilib beradi, to’g’rirog’i Shepenopet II ni shunga majbur qiladi. Bu ma'lumot alohida hujjatga yozilgan bo’lib, bizgacha aniq saqlangan.
Psammetix I tushkunlikka yuz tutib borayotgan Osuriyani qo’llashga harakat qilgan. Chunki Psammetix I ning hokimiyatini kuchayishiga Osuriya podsholari katta yordam qilgan edilar. Shuning uchun ham Psammetix I Osuriya davlatining yashab turishidan manfaatdor bo’lgan.<sup>37</sup>
Psammetix I Osuriyaga qo’shin tortib kelayotgan Bobil hukmdori Nabopalasarga qarshi, Osuriyaga yordam berish maqsadida Frot daryosi bo`ylarida paydo bo’ladi. Psammetix I ning o’g`li Nexo ham Osuriyaga yordam berishga ko’p harakat qilgan. Nexo 611-yilda taxtga o’tirgandan so’ng, umumiy kuch bilan Xarranni bosib olish uchun o’z ko’shinlarini Osuriyaga yordamga junatadi. Misr-Osuriya qo’shinlari Karxamesh shahrini ishg`ol qiladilar. Navuxodonosor misrliklar bilan osuriyaliklarni ittifoqchi qo’shinlariga zarba bergan. Karxameshda o’tkazilgan qazishlar natijasida misrliklar bilan yunon yollanma askarlarining bu shaharda bo’lganligini ko`rsatuvchi muhim dalillar topildi. Xususan, yunon buyumlari,Gorgonaning surati solingan ioniy qalqon, shuningdek jezdan yasalgan haykalchalar, Nexoni nomi bitilgan tasvirlar va Psammetix nomi yozilgan uzuk topilgan.
So’nggi podsholik davrining Sais sulolasi hukmronligi davrida yunonlar bilan do’stona munosabatlar yaxshilangan. Gerodotning yozishicha, yunonlar Psammetix II huzuriga elchi yuborib, Olimpiya musobaqalarini qanday qilsak, yaxshiroq o’tkazishimiz mumkin deb, misrliklardan<sup>38</sup> maslahat so’raganlar. Qadimgi misrliklarning donishmandligi va ularning madaniy taraqqiyoti yuksak bo’lganligini yunonlar tomonidan har doim zavq bilan maqtalgan.
Sais davrining keyingi podsholari Uaxibra (Apriy) bilan Yaxmos II (Amazis) o’tmish doshlari siyosatni davom ettirganlar. Korinf dubulg`asida podsho Uaxibraning tasviri saqlanib qolgan. Misr fir'avni kiyinishda yunonlarga taqlid qilganligi ma'lum. Podshoning yunonlarga moyillik siyosati Misr aholisi o’rtasida norozilik tug`dirgan va qo’zg`olon ko’tarilgan. Yaxmos isyonchilarga bosh bo’lib, asosan, yunon yollanma askarlaridan iborat qo’shinlarni tor-mor keltirgan va hokimiyatni o’z qo’liga olgan.
Yaxmos II yunon ibodatxonalariga katta sovg`alar yuborib, bu bilan yunonlarning o’ziga nisbatan do’stona munosabatda bo’lishga, ularni yordam berishi va qo’llashiga erishgan. Yaxmos II ning faol tashqi siyosat olib borganligi Bobil yozuvlarining birida aks etgan. Bu yozuvda Misr qo’shinlarining hujumlari haqida gapiriladi va Amazisning nomi tilga olingan. Lekin bu davr mustaqil Misr davlatining so’nggi yillari edi. Sharqdan Eron kuchayib butun sharq dunyosini o’ziga bo`ysundirishga harakat qilayotgan edi. Eronning kuchli qo’shini hujumini qaytarishga Misrda yetarli kuch yo`q edi. Yaxmos II dan so’ng, Eron podshosi Kambis 525-yilda Misr yerlariga bostirib kirib, Pelusiya yonida bo’lgan jangda Misr ustidan g`alaba qozongan. Psammetix III taxtdan ag`darilgan.Shunday qilib, bir vaqtlar dovrug`i dunyoni egallagan Misr davlati endilikda Eron qo’shinlari tomonidan istilo qilinadi.
Misrliklar bir qancha qo’shni xalqlar bilan aloqa qilib, madaniy jihatdan ularga ancha ta'sir ko’rsatganlar va o’z navbatida ulardan ham ko’p narsalarni o’rganganlar. Shunday qilib, Misr bilan Egey dunyosi Old Osiyo va Nubiya o`rtasida o’zaro madaniy aloqa va ta'sir tobora kuchayib borgan. Misrning siyosiy ta'siri kamayib, Misr o’zining chet ellardagi yerlaridan mahrum bo’ldi. Misr boshqa mamlakatning ta'siriga uchrab, istilo qilingan so’nggi davrda ham uning qo’shnilar bilan madaniy aloqalari saqlanib qolgan.
Liviyalik osuriyalik va efiopiyalik istilochilar Misrning yuksak qadimgi madaniyatini bir qadar ta'siriga tushmasligi mumkin emas edi. Madaniy jihatdan qoloq bo’lgan luviyaliklar va efiopiyaliklar Misrni istilo qilganlaridan so’ng,bir vaqtlar giksoslar singari Misr madaniyati ta'siriga tushib qolganlar.
Misrni istilo qilib, u yerda o’z sulolalarini barpo etgan liviyaliklar va efiopiyalik podsholar Misr fir'avnlari unvonlarini qabul qilganlar. Misr xudolariga sig`inganlar, o’z yozuvlarini misrliklarnikiday yozganlar. Ular o’zlaridan oldin o`tgan Misr fir'avnlarining rasm-rusmlariga taqlid qilganlar.Chunonchi,Taxarka o’zini «Gorgon-ikki tojning egasiman»,deydi,Nubiya ilgari vaqtda xam Misrning madaniy ta'siri ostida edi. Efiopiyaliklar Misrni bosib olgan vaqtda esa,bu ta'sir yanada kuchaydi. Misr ibodatxonalarining Nubiya hududlarida saqlanib qolgan ko’pgina xarobalari Misr madaniyati Nubiyaga naqadar kuchli ta'sir qilganligidan dalolat beradi.So’nggi Meroit alifbosi ham Misrning «demotik» yozuvi asosida vujudga kelgan.
Misr madaniyati Old Osiyo o’lkalariga asosan, Falastin, Finikiya va Suriyaga hattoki, Kipr oroligacha yetgan. Finikiya va Falastin hududlaridan misrliklar san'atidan dalolat beradigan ko’pgina madaniy yodgorliklar topilgan. Finikiyaga Misr xudolarining xususan, Tot, Ptax, Xatxor, Gor va asosan, Osiris xudolarining ta'siri kuchli bo’lgan. Aytishlaricha xudo Osirisning jasadi solingan tobutni yoki uning boshini dengiz to`lqinlari, Bobil shahri devoriga olib kelib qo’ygan emish. Qadimgi yahudiylarning «Tavrot»ida to’plangan dunyoviy va diniy manbalarda qadimgi Misrning ta'siri g`oyat kuchlidir. Aton sha'niga aytilgan bir madhiya Dovud surasidagi oyatlardan biriga o`xshaydi. Misrliklarning lirikasi tavrotdagi «Qo’shiqlar qo’shig`i» ga yaqin keladi. Misrliklarning «Nasihatnomalari va Karomatlari» Tavrot adabiyotidagi unga o’xshash asarlarda aks etgan.
Misrning qadimgi madaniyati yunon qabilalarining endigina yuzaga kelayotgan yosh madaniyatiga juda kuchli ta'sir ko’rsatgan. Yunonlar Misr kohinlarining qadimgi donishmandligiga, Misrdagi dabdabali ibodatxonalari tilsimlariga va zeb-ziynatlariga maftun edilar.
Yunon dostonlaridan biri «Iliada»da Misrning Fiva shahrining 100 ta eshigi bo’lib, har bir eshikdan ot mingan va jang aravasi haydagan 20 ta botir yonma-yon bir qator tizilib, bemalol chiqib ketishi mumkinligi aytiladi.Yunon xudosi Apollonning oldingi haykallari gavdasining old tomoni va shu davrdagi boshqa haykallarga xos kulib turish jihatdan Misr haykallariga xususan, Sais davri haykallariga juda mosdir. Yunonlarning Misrga kelishiga keng yo`l ochgan Sais fir'avnlari yunon madaniyatiga ham Misr darvozalarini ochib berganlar.
Yunon rassomlari, hunarmandlari o’zlari ishlagan buyumlari, san'at asarlari bilan Misrni to’ldirib yuborganlar. Hunarmandchilik ayniqsa,Navkratisda avj olgan. San'atdagi badiiy realizm er.avv.VI asrda o’zining yuqori cho`qqisiga yetgan.Misrning shu zamonga xos o`ymakor rasmlarida rassom odam gavdasini yon tomonini tasvirlab,yuza qismiga odamlar va buyumlarni erkin joylashtirgan. Bu davrda Misrda portret haykaltaroshligi badiiy jihatdan yuksak rivojlangan.Imxotep haykalining bosh qismi va kohin haykalining yashil shiferdan yasalgan bosh qismi portret haykaltaroshligining eng nodir namunalaridan hisoblanadi.
Shu davrda Misrda boshqa diniy e'tiqodlarning kirib kelishi ham keng quloch yoygan. Masalan,Misrga Xanaandan otashkada qurbonlik-kuydirish odati kirib kelgan. Finikiyalik va yahudiy kolo³⁹nistlar Misrda o’z xudolariga atab ibodatxonalar qurganlar. Bularning hammasi ba'zi bir jihatdan misrliklarning diniy e'tiqodlarini o’zgaririshiga olib kelgan. Misrda liviyaliklar hukmronlik qilgan davrdan boshlab, liviyaliklarning qadimgi ma'budasi Neyt qulti kuchayib, liviyalik podsholar va ularning vorislari Saisda o’rnashib qolgan XXVI sulola fir'avnlari bu ma'budani izzatlaganlar. Sokolli, pakana xudo Besga sig’inish Misrda so’nggi vaqtlarda keng yoyilib, to xristianlik davrigacha saqlangan.
Misr bilan qo’shni davlatlar o’rtasida o’zaro madaniy aloqalar chuqurlashib borayotgan davrda Misr davlati asta-sekin holdan ketib kuchsizlanib borgan.Bu holat Misrga chet elliklarni kirib kelishi, ularni ta'sirining kuchli to’lqini ichida Misr madaniyatining singib ketishi tufayli, uning qadimgi dini va an'analari unutilib yuborilishi Misr tushkunlikka qarab ketmoqda degan fikrni tug’dirdi. Xuddi shu davrda Sais sulolasi vaqtida chet elliklar ta'siriga qarshi kurash boshlangan. Misrning ilk gullagan davridagi qadimgi davlat ko’rinishlarini, shu davrdagi til, yozuv, san'at va dinni tiklash xullas, hamma sohada Misrni qayta tiklash boshlanib ketgan. Misr kohinlari din va turmush sohasida bir qancha taqiqlar kiritish yo’li bilan Misr xalqini va birinchi galda o’zlarini chet elliklar ta’siridan himoya qilishga urindilar. Gerodotning yozishicha: «Misrning na erkagi, na xotini hech qachon yunon bilan labini-labiga qo’yib o`pishmaslik, yunon odamining pichog`i, qoshig`i, qozonini tutmas, hattoki yunon odamining pichog`i bilan chopib, so`yilgan halol mol go`shtini ham yemas edi». Urf-odatlarning ado etilishidagi qattiq talablar ba'zi bir ovqatlarni yeyishni man qilinishi misrliklarni chet elliklardan uzoqlashtirgan. Ko’pdan-ko’p unutilgan urf-odatlarni atayin tiklash o’ziga xos orqaga qaytish ya'ni, to’la-to`kis eskilikka taqlid qilish o’sha davr yozuv va adabiy yodgorliklarda, san'at asarlari va diniy rasm-rusumlarda ochiq sezilib turadi. Alifbe yozuvi alomatlarining keng tarqalishiga va ish hujjatlarini yozishga qulay bo’lgan yozuvning ya'ni, demotikaning soddalashgan bo’lishiga qaramasdan, murakkab va qadimgi qo’pol iyeroglif yozuv tizimi atayin saqlangan va hatto bir muncha murakkablashgan. Diniy matnlarda qadimgi podsholik davridagi piramidalardan olingan matn parchalari uchraydi. Qadimgi misrliklarning xudolari bo’lgan Isida va Osirisga sig’inish keng tarqala boshlaydi.
Yaxmos II zamonida yashagan va bir qancha yuqori mansablarni egallagan Pefnefdineyt nomli bir mansabdor yigit o’zini Abidosda Osiris ibodatxonasini tiklash va kengaytirishda ko’rsatgan xizmatini batafsil yozib qoldirgan: «xarob bo’lib ketgan muqaddas yozuvlar uyini yana qaytadan tikladim va Osiris sharafiga qilinadigan nazr-niyozlar ro`yxatini, hamma yozuvlarni tartibga soldim»,-deb g`urur bilan so’zlaydi. Ammo Misrda turli hayvonlarga sig`inish jumladan, Bubastisda izzat qilingan ma'buda Bastitga bag`ishlangan muqaddas xo`kiz (Apis)lar bilan muqaddas mushuklarga sig`inish so’nggi vaqtlarda keng tarqalgan. Muqaddas hayvonlarning katta qabrlari va hayvonlarning hozirda misrshunoslik muzeylarida saqlanadigan ko’pdan-ko’p haykalchalari va tasvirlari undan dalolat beradi.
Bu davrda sehrgarlik ham keng yoyilgan. San'at va adabiyotda uzoq o`tmishni qayta tiklash, eski zamondagi an’analarga narsalarga taqlid qilish harakati boshlangan. Tasviriy san'at sohasida Qadimgi podsholik zamonidagi badiiy asarlarga taqlid qilish ba'zan esa, to’ppa-to’gri ulardan nusxa olishga intiladilar. Bularning barchasi qadimgi madaniyatni sun'iy ravishda tiriltirish bilan mazkur davrdagi madaniy iqtisodiy shakllari o’rtasida katta ziddiyatlarni tug`ilishiga sabab bo’lgan.
Keyinchalik Misr davlati Eron davlati tarkibiga kiradi. Biroq, Misr madaniyati yo`q bo’lib ketmaydi, bu madaniyat qo’shni xalqlarning ayniqsa yunonlarning madaniy taraqqiyotiga juda kuchli ta'sir qildi.
Misr avvalgi gullab yashnagan zamoniga qaraganda tushkunlik davrini kechirayotgan bo’lsa ham, xo`jalik hayoti batamom to’xtab qolmagan edi. Misrliklar bu davrda hunarmandchilik ishlab chiqarishning ba'zi bir sohalarini hatto anchagina mukammallashtirgan ham edilar. Ular jezdan har xil buyumlarni, nafis haykallarni juda mohirlik bilan ishlay olganlar. Bu xaykalchalarni kumush yoki oltin tolalari bilan bezaganlar. Takushet nomli misrlik ayolning Efiopiya-Sais davriga oid haykalchasi shunday tolalar terib ishlash texnikasining ajoyib namunasidir. Podsho Pasebxaning yaqinda Tanisdan topilgan kumush sarkofagi (tobuti) metallni badiiy jihatdan ishlash sohasida ajoyib yutuqlarga erishilganini ko’rsatadi. To’qimachilik kasbi ham yuksak darajada rivojlangan. Misrda to`qimachilik ishlab chiqarishining alohida markazlari vujudga kelgan. Shunday markazlardan biri Memfis bo’lgan. To’qimachilar va yigiruvchilar sexga o’xshash alohida-alohida guruhlarga birlashganlar. To`qimachilik ishining xatto Tait degan aloxida ma'budasi O’rta Misrda to`qimachilik ishining Xets-xetep («PokiRaxmat») degan xudosi mavjud bo’lib, unga sajda qilganlar. Fayans buyumlar ishlab chiqarish rivojlangan. Fayansdan har xil uy-ro`zgor buyumlari, bo`yi 25 smga yetadigan nafis haykalchalar yasalgan.⁴⁰ Boylar va chet ellarga chiqarish uchun tayyorlanadigan ziynat buyumlari jumlasiga har turli xushbo`y va upa-elik buyumlar ham kirgan. Shu davrdayoq nilufardan maxsus moy olishni bilganlar, bu moy amaldorlarni yangi mansabga tayinlash vaqtida ularning yuziga surtish uchun ishlatilgan.
Er.avv.I ming yillikda iqtisodiyotdagi xal qiluvchi omil xo`jalikda temirdan foydalanish bo’ldi. Er.avv.VII-VI asrlardayoq Misrda temirni ishlash texnologiyasi o’zlashtirib olindi. Hunarmandchilikda metall ishlash yetakchi tarmoq bo’ladi. Bu davrga kelib topilgan hujjatlardan savdo yanada rivojlanib va murakkablashib borganligidan guvohlik beradi. Chet el savdogarlari Misrga tez-tez kelib ketib turganlar. Tashqi savdoda Misrning asosiy sheriklari Finikiya va Karfagen bo’lgan. Misr savdogarlari yunon polislari bilan savdo aloqalari o’rnata boshlaydilar. Fir'avn Nexo davrida Nil daryosini Qizil dengiz bilan tutashtiradigan kanal qurish yuzasidan katta ishlar olib borilgan. Bu kanal qurilishi bilan Misrdan Nubiyaga va hatto undan nari Puntga to’gridan-to’gri boradigan suv yo`li ochilar edi. Gerodot ma'lumotiga ko’ra, Nexoning buyrug`i bilan finikiyalik dengizchilar kemada Afrikani aylanib chiqqanlar.
Misr Kichik Osiyodagi Kariya-Lidiya xalqlari bilan keng savdo olib borgan. Tashqi savdoning rivoji va Misrning yunonlar bilan bo’lgan iqtisodiy aloqalarining mustahkamlanishi natijasida pul xo`jaligining ilk shakllari paydo bo’ladi. Misrning iqtisodiy jihatdan vaqtincha bunday rivoji quldorlardan va yer egalaridan iborat aslzodalarning hukmron qatlamini, kohinlar liviyalik harbiy aslzodalar, yunon savdogarlarning hamda ma'lum darajada yollanma askarlarning boyib ketishiga sabab bo’ladi.Misrliklar o’zlariga kerakli mollarni ko’p qismini avvalgidek, Suriyadan keltirganlar.
Gerodotning yozishicha Misr podshosi Yaxmos II misrliklar uchun bir qonun chiqargan. Bu qonunga muvofiq Misrning har bir fuqarosi tirikchilik qilish uchun qanday mablag`larga ega ekanligini har yili viloyat boshligiga kelib aytishga majbur bo’lgan. Buni bajarmagan odamga yoki qonuniy yo’l bilan topilgan mablag`lar hisobiga yashayotganini isbot qila olmagan kishiga o’lim jazosi berilgan. Bu qonun tufayli Misr aholisi goyat farovonlikda yashaganligi ko’rsatiladi. O’sha davrning ijtimoiy tuzumidagi yana bir xususiyat shu ediki, mansab va kasb otadan bolaga meros bo’lib o’tgan. Shu sababli, koxin, askar va hunarmandlarning tor doiradagi ijtimoiy guruhlari maydonga kelgan. Bu toifaviy yopiqlik yurish-turish va urf-odatlarning an'anaviyligida ham yaqqol ko`rinadi. So’nggi davr mafkurasida e'tiqod, urf-odat, unvonlarga, til, adabiy uslubida, me'morchilik va san'atda qadimiylikka qaytish kayfiyati hukm suradi. Qadimgi va O’rta Podsholik davri «Oltin asr» deb atalib, bu davr siyosiy ideal sifatida tasavvur qilindi.
Misrda bu davrda yunonlarning ta'siri seziladi. Yunon va Misr san'atining o’zaro ta'siri jarayoni kuchaydi. Misrga qo’shiqchi va shoirlar-Orfey, Musey, Gomer, Dedal, Likurg va Solonlarning sayoxat qilgani to’g`risida afsonalar mavjud. Yunonlarning vaza san'atida Afrika, Misr motivlari: lotos, raqsga tushayotgan negrlar, Misr ma'bud va ma'budalari keng tasvirlangan. Gerodot Misr tarixini o’z sayohatidan olgan taassurotlari, odamlardan eshitgan hikoya, qissa, ertaklar asosida yoritishga urinadi.