Qadimgi sharq mamlakatlarda iqtisodiy g‘oyalarning shakllanishi

3. Antik dunyo davlatlaridagi dastlabki iqtisodiy g‘oyalar.

Platon (Aflotun) "Davlat" va "Qonunlar" asarlarida ideal davlat qanday bo‘lishi kerakligini ochib bermoqchi bo‘ldi. U axolini uch toifaga ajratgan: 1.Faylasuvlar-davlatni boshqaruvchilar. 2. Xarbiylar - davlatning boshqarish apparatining bir qismi bo‘lib ular biror mulk egasi xuquqiga ega emas, iste’mol qilish esa ijtimoiy xarakterga ega bo‘lishi kerak . 3. "Qora" toifa - dexqon, xunarmand va savdogarlardan bo‘lib, ular mulk egasi bo‘lishi kerak. Bu olimning mexnat taksimoti tovar, pul va savdogarlarning ajralib chikishi, o‘rtasidagi aloqadorlik to‘g‘risidagi fikrni usha davr uchun buyuk kashfiyot - deb baxolash mumkin. Ammo aflotun qulchilikka asoslangan natural xo‘jalikni ximoya qildi, pul funksiyasini maomala doirasidagina deb bilishga xarakat qildi. Pulni jamiyatdagi dushmanchilikning bosh sababchisi deb bildi.

Agar osiyoda quldorlik ko‘proq patriarxal shaklda bo‘lsa, antik dunyoda u klassik ravishda ro‘y bergan, natural xunarmandchilik-dexqonchilik xo‘jaligi qullangan, ammo bu davr oxirida sudxurlik ham qo‘llab-quvvatlangan. Pulning asosan almashuv (Ksenofond jamgarmasi) funksiyasi tan olingan. U sudxurlik operatsiyalarini inkor etdi va baxolarni me’yorida saklash yo‘li bilan savdogarlarning foydasini chegaralashni talab qildi. Aflotun qullarni fukarolar deb tan olmadi va ular biror toifaga kiritmadi. Shunday qilib, aflotun o‘zinig ideal, ya’ni bakamu-ko‘st davlatini barpo etar ekan, qulchilikni abadiy saklash tarafdori edi. Platonga nisbatan Aristotel pulning mohiyatini kengrok va chuqurrok anglab yetdi. Ammo u tovar ishlab chiqarishning rivojlanmaganligi va qiymatni to‘la tushunmaganligi tufayli tovarlar pul tufayli bir biri bilan solishtirilishi mumkin degan xato xulosaga keldi. Rim (xozirgi Italiya) da quldorlik munosabatlari yuksaldi, lekin tanazzulga ham uchray boshladi.osiyoda feodalizm munosabat o‘zgardi. Erkin soxibkorlik ustunligi oydin bo‘lib qoldi, dexqonchilik bilan chorvachilik, yirik savdo sudxurlik jamiyati qullangan (Sitseron). Mayda ishlab chiqarishga o‘tish jarayoni, isloxotlar (grakxlar) yo‘li boshlandi. Katon tomonidan foyda tushunchasi kiritilgan, ammo uni xato ravishda qiymatdan ortiq maxsulot deb bilgan. Undan tashqari Rimning iqtisodiy 9 g‘oyalari Varron, Qolummela, Sitseron va boshqalarning asarida ham ko‘rsatilgan.