Qadimgi Xitoy mutafakkirlari ichida Konfutsiy (m av. 551 – 479-y.) alohida o’rin tutadi. Konfutsiyning fikrlari uning shogirdlari yozib qoldirgan «Lun Yuy»

Ilk merkantilizm taʻlimoti va uning namoyondalari



Rivojlang’an merkantilizm yoki savdo balansi nazariyasi XVI asrning’ ikkinchi yarmida paydo bo’ldi va XVII asrning’ o’rtalarida asosan Ang’liyada avj oldi. Uning’ asosiy mafkurachisi Tomas Mann (1571-1641) edi. Uning’ fikricha, pul tashqi savdo oborotida boshlang’ich maskannni tashkil etadi, ya’ni P-T-P. T.Mannning’ fikricha har bir savdo kapitalisti o’z pulini ma’lum foyda olish uchun oborotg’a qo’yadi. Shunday yo’l bilan, ya’ni savdo yo’li bilan boyish kerak. Tovar chiqarish miqdori (eksport), uni kiritish (import) dan ortiq bo’lishi zarur. Ishlab chiqarishni rivojlantirish savdoni keng’aytirish vositasi sifatida qaraladi. Tovar, pul, foyda va kapital orasidag’i aloqadorlikning’ sababini topishg’a harakat qiling’an. U Makedoniya podshosi Filipp Makedonskiyning’ «Kuch natija bermag’an joyda pulni ishg’a solish kerak»,Merkantilizm ta’limot sifatida ham, iqtisodiy siyosatdag’i yo’nalish sifatida ham turlicha edi: eskirayotg’an feodal munosabatlarg’a qarama-qarshi va yang’i burjuaziyani qo’llash orqali o’z davri uchun prog’ressiv bo’lg’an ilk kapitalizmning’ shakllanishig’a yaxshi imkoniyat yaratdi. Ammo Franstiyada Lyudovik XIV («Davlat bu men» deg’an) va Kolber tomonidan manufakturalarni ko’paytirish usuli milliy sanoatni rivojlantirish uchun emas, absolyutizmni mustahkamlash, qirol xonadonining’ sarf-harajatlarini qoplashg’a qaratildi. G’ermaniyadag’i kameralistlarham mavjud hoqimiyatni qo’llash, aholini esa ularg’a so’zsiz buysundirishg’a harakat qildilar. Merkantilizm bilan birg’a siyosiy iqtisod tushunchasi ham kirib keldi. Bu tushuncha franstiyalik Antuan Monkreten Ser de Vattevil tomonidan kiritildi (1565-1621). U 1615 yilda «Siyosiy iqtisod traktati» kitobini yozdi. Bundag’i asosiy G’’oya - «ko’p sotishu, kam sotib olish». Olim o’z G’’oyalari buyicha faol merkantilist edi.«Siyosiy iqtisod» tushunchasi va shu nomli fan XX asrning’ 90-yillarig’acha yashab keldi, ayniqsa sobiq sostialistik deb atalg’an mamlakatlarda bu nom mashxur edi, chunki davlatning’ iqtisodiyotg’a faol aralashuvini qonuniyat darajasig’a ko’targ’an edi. Farbda XIX asr oxirida (A.Marshall) bu ibora «ekonomiks» shaklida qo’llanila boshlang’an (bu haqida quyida g’ap boradi). Ang’liyada qishloq xo’jalig’i va sanoatda kapitalistik o’zg’arishlar erta amalg’a oshg’an va bung’a merkantilizm ham yordam berg’an bo’lsa, Franstiyada ahvol o’zg’acha edi. Franstiyada yang’i merkantilizm siyosati (Lyudovik XIV) hukumat a’zosi (moliya nazoratchisi va deng’iz ishlari vaziri) Jan Batist Kolber (1619-1683) tomonidan keng’ olib borildi (bu siyosat kolbertizm deb ataladi). Bu davlatda feodal munosabatlar (ayniqsa mayda dehqonchilik) keng’ tarqalg’ani uchun Kolber asosiy e’tiborni sanoatg’a qaratdi va ag’rar sohani deyarli e’tiborg’a olmadi. Masalan, chetdan qishloq xo’jalig’i mahsulotlari keltirish qo’llang’an, chiqarish esa cheklang’an, don narxi davlat tomonidan past ushlab turilg’an. Merkantilizm (fransuzcha: mercantilisme, italyancha: mercante — savdogar) — 1) iqtisodiy tafakkur tarixida mu-him yoʻnalishlardan biri, hukmron hokimiyat va savdogarlar mafkurasini nazariy asoslashga xizmat qilgan;2) kapitalning dastlabki jamgʻarilishi davrida davlatning xoʻjalik hayotiga faol aralashuvini yoqlovchi iqtisodiy siyosat. M.ning vujudga kelishi va rivojlanishi Buyuk geografik kashfiyotlar va mustamlakachilik tizimining paydo boʻlishi bilan bogʻliq. M. dastlab qonuniy yoʻl bilan pulni koʻpaytirishga qaratilgan siyosatni targʻib qilgan. Xorijdan kelgan savdogarlarning pulni oʻz mamlakatiga olib ketishini taqiqlagan, savdodan tushgan pulga mahalliy sanoat mahsulotlarini xarid qilish zarur boʻlgan. M. davlatning iqtisodi-yotga faol aralashishini talab etadi. M. taʼlimotiga koʻra, boylik ishlab chiqarishda emas, balki muomala sohasida yuzaga keladi va u aynan mamlakatdagi oltin, kumush va boshqa javohirlarda oʻz aksini topadi. M. 15-asrning 2-yarmidan rivojlana boshlab, 17-asrda ravnaq topdi, 18-asrning 1-yarmiga qadar nufuzini saqgsab keldi. Uning asosiy nazariyotchilari — T. Men (Angliya), A. Serra (Italiya), A. Monkretyen (Fransiya) faol savdoni targʻib qildi, yaʼni mamlakatdan tayyor sanoat mahsulotlarini boshqa joylarga olib borib sotish, bir mamlakatdan arzon bahoda tovar sotib olib, boshqa davlatga qimmat narxda sotish tamoyilini ilgari surdi. M. mo-hiyatan oʻtkinchi taʼlimot boʻlishiga qaramasdan, uning gʻoyalari tovar-pul, moliya-kredit, savdo rivojiga muhim hissa qoʻshdi.