Qafqaz müSƏlmanlari idarəSİ baki islam universiteti

Əsərləri: 
1.T
əfsili vəsailiş-şiə ilə təhsili məsailiş-şəriyyə. 
Amilinin 
ən əhəmiyyətli əsəri olub daha çox “Vəsailüş-şiə” adıyla tanınmışdır. 
Şiə hədis külliyyatının dörd ana kitabı ilə yanaşı, çox sayda etibarlı qaynaqdan iktibas 
ed
ən hədisləri bir araya gətirən  əsər on səkkiz ildə  təlif  edilmişdir.  Fiqh  bablarına 
gör
ə  təşkil  edilən  əsərdəki hədislər müxtəlif rəvayət  yolları  ilə  birgə  və  tam 
isnadlarıyla  yazılmış,  müəllif bəzi  ixtilaflı  mövzularda  öz  fikirlərini də  qısaca 
vermişdir. Müxtəlif vaxtlarda nəşr edilən “Vəsailüş-şiə” Əbdürrəhim ər-Rəbbani əş-
Şirazi tərəfindən yenidən otuz cilddə nəşr edilmişdir.   
Mirz
ə  Hüseyn Nuru bu əsərdə  tapılmayan  hədisləri toplayaraq “Müstədrəkül-
v
əsailiş-şiə”  adlı,  Ayətullah Agahüseyn Bürucerdi də  əsərin bəzi səhvlərini 
düz
əldərək “Təhzibül-vəsailiş-şiə” adlı əsərləri qələmə almışlar, bəzi alimlər də əsər 
üz
ərinə şərh yazmışlar.
651
  
“V
əsailüş-şiə”  əsərinin üslubuna gəldikdə  qeyd etmək  lazımdır  ki,  müəllif 
burada  Peyğəmbərlə  (s)  yanaşı  onun  əhli-beytindən (ə) də  nəql  olunmuş  hədisləri 
toplamışdır.  O, əsərini çox yüksək səviyyədə tərtib etmiş və bunun da nəticəsində 
əsərdən istifadə yolları asanlaşmışdır. Buna görə də bu əsər əhkami və fiqhi hədislər 
içind
ə  bəlkə  də  ən  yaxşısıdır.  Əbəs deyildir ki, əsər hələ  müəllifin  sağlığında  ikən 
müct
əhidlərin  müraciət etdikləri və  hələ  də  öz mövqeyini itirmədən istifadə  edilən 
nadir m
əcmuələrdəndir. Bunun da səbəblərindən biri əsərin metodunu sadə  və 
sistemli  olmasındadır.  Həmçinin  əsərdə  yer alan hədislər səhhət  baxımından  daha 
möt
əbər və etibarlıdir. Müəllif adı çəkilən əsərin müqəddiməsində əsərin üslubundakı 
650
 Xonsari, Rövzatül-c
ənnat, Hürr Amili maddəsi 
651
 c. IV, s
əh. 353; c. XIV, səh. 169, 170 
[163] 
 
                                                 

yolunu  açıqlayaraq  yazırdı: “Məşhur  kitablarda  olmayan  hədisləri burada nəql 
etm
ədim.  Əvvəlcə  nəql etdiyim hədislərin  hansı kitabdan olduğunu  adı  ilə  birlikdə 
n
əql etdim.” 
Mü
əllifin sözündən belə  məlum  olur ki, o,  əsərin tərtibi  zamanı  qarşısına 
qoyduğu  əsas məsələlərdən  biri  yalnız  məşhur  kitablarda  olan  və  etibarlı  hədisləri 
n
əql etmək olmuşdur. 
Ümumiyy
ətlə, əsərin üslubuna diqqət yetirəndə belə aydın olur ki, onun oxucu 
üçün aşağıdakı faydaları vardır: 
I.H
ədis öyrənmək istəyənin  işini  asanlaşdırır.  Bunun  da  nəticəsində  oxucu 
ist
ədiyi hədisi tez bir zamanda əldə edir və onu axtarmağa böyük vaxt sərf etmir. 
II.Bir f
əsil içərisində münasib olan hədisi bir araya toplamışdır. Belə olan halda 
h
ədisi öyrənən şəxs mövzuya aid bir fəsildə bir neçə hədis əldə edə bilir. Bunlardan 
əlavə  əsərin digər üslub özəllikləri də  vardır  ki,  bunların  hamısı  əsərin istifadə 
qaydalarını asanlaşdırır. 
“V
əsailüş-şiə” əsərinin əhatə etdiyi mövzulara gəldikdə, demək lazımdır ki, əsər 
bütünlükd
ə fiqhi mövzuları əhatə edir. Buna görə də onun fəsilləri sırf fiqhi bablar 
əsasında  müəllif tərəifndən təsnif  edilmişdir.  Beləliklə,  əsər  aşağıdakı  mövzuları 
ehtiva edir: 
1.Kitabüt-t
əharət.  2.Kitabüs-salat.  3.Kitabüz-zəkat.  4.Kitabül-xums.  5.Kitabüs-
siyam.  6.Kitabül-etikaf.  7.Kitabül-h
əcc.  8.Kitabül-cihad.  9.Kitabu  əmr bil-məruf və 
n
əhy  ənil-münkər.  10.Kitabüt-ticarət.  11.Kitabür-rəhn.  12.Kitabül-hicr.  13.Kitabüz-
zaman.  14.Kitabüs-sülh. 
15.Kitabüş-şirkət. 16.Kitabül-müzaribə. 17.Kitabül-müzariə 
v
əl-müsaqat.  18.Kitabül-vədiyyə.  19.Kitabül-ariyə.  20.Kitabül-icazə.  21.Kitabül-
v
əkalət. 22.Kitabül-vüquf vəs-sədəqat. 23.Kitabüs-sükna vəl-hədis. 24.Kitabül-hibat. 
25.Kitabüs-sibq v
ər-rimayə.  26.Kitabül-vəsaya.  27.Kitabün-nikah.  28.Kitabüt-talaq. 
29.Kitabül-xuli v
əl-mübarat. 30Kitabüz-zihar. 31.Kitabül-ila vəl-kəffarat. 32.Kitabül-
lian.  33.Kitabül-itq.  34.Kitabüt-t
ədbir vəl-mükatəbə  vəl-istilad.  35.Kitabül-iqrar. 
36.Kitabül-cüal
ə.  37.Kitabül-iman.  38.Kitabün-nəzr vəl-əhd.  39.Kitabüs-sayd  vəz-
z
əbaih.  40.Kitabül-ətimə.  41.Kitabül-qəsb.  42.Kitabüş-şüfə.  43.Kitabu ihyail-məvat. 
44.Kitabül-lüqt
ə.  45.Kitabül-fəriz vəl-məvaris.  46.Kitabül-qəza.  47.Kitabüş-şəhadət. 
48.Kitabül-hüdud. 49.Kitabül-qisas. 50.Kitabüd-diyat. 
   
Şərhləri: 
Çox böyük elmi-dini 
əhəmiyyət kəsb edən “Vəsailüş-şiə”  əsəri zaman-zaman 
müs
əlman alimlərinin diqqətini cəlb  etmiş  və  mötəbər bir əsər  kimi  şərh və  izah 
edilmişdir. Əsərə ilk şərh yazan müəllif özüdür. O, yazdığı bu şərhi “Təhriri vəsailiş-
şiə və təhribu məsailiş-şəriyyə” adlandırmışdır.  Onun yazdığı bu şərh dəyərli hesab 
edilir. Bel
ə ki, o, bu şərhində hədisləri tək-tək ələ alaraq və hədislərdə olan kəlmələri 
v
ə  ibarələri izah etmişdir.  Həmçinin o, burada hədisin sənədində  və  mətnində  olan 
problemli m
əsələlərə də aydınlıq gətirmişdir.  
Mü
əllifdən  başqa  “Vəsailüş-şiə”  əsərinə  digər alimlər də  şərhlər  yazmışlar. 
Onlardan aşağıdakıları qeyd etmək olar: 
1.Şeyx Məhəmməd bin Əli bin Əbdünnəbi əl-Məqabi. 
[164] 
 

2.Mövla M
əhəmməd Rəzi əl-Qəzvini. 
3.Şeyx Məhəmməd bin Süleyman əl-Məqabi. 
4.Əllamə Mühəqqiq Seyid Həsən əs-Sədr. 
5.Əllamə Şeyx Əbdüssahib. Onun yazdığı şərhin adı “əl-İşarat vəd-dəlalət ila ma 
t
əqəddəmə  əv təəxxərə  fil-vəsail”dir.  Əsər hicri 1356-cı  ildə  Nəcəfül-əşrəfdə  çap 
edilmişdir. 
Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi,  əsərə  “Müstədrək” yazanlar da olmuşdur. Belə 
ki, Əllamə Mirzə Hüseyn Nuri (öl.1320 h/q) “Müstədrəkül-vəsailiş-şiə” adında çox 
d
əyərli bir əsər meydana gətirmişdir.  Əsər hicri 1407-ci ildə  təhqiq və  nəşr 
edilmişdir. 
Bundan  başqa  əsər üzərinə  haşiyə  yazanlar  da  olmuşdur.  Bunlardan  Əllamə 
Şeyx Əli Qumi, Mirzə Məhəmməd ət-Tehrani və başqalarını misal göstərmək olar. 
Əsərə yüksək qiymət verən Əllamə Saleh ona xüsusi bir şeir də yazmışdır: 
“Bu dind
ə yüksək və layiqli yer tutan kitabdır, 
Onunsuz x
əbər və kitablar naqisdir. 
Q
əlbləri hidayət edərək günəştək işıqlandırır, 
İşığı gözlərimizdəki örtüyü aradan aparır. 
Bu bir hiday
ət yoludur ki, onun izini tutub gedərək fəaliyyətdə olan tez 
qiym
ətləndirilir, 
V
ə əgər həqiqətən din sahibi olsa, sonuna qədər yollar qət edəcək yüksəlişə doğru 
ir
əliləyəcək.”
652
 
Əllamə  Əmini “əl-Qədir”  əsərində  yazırdı: “Onun əsərlərindən  çoxcildli  adın 
ç
əkdiyimiz Vəsailüş-şiə kitabı daim şəriət dəyirmanının arabası olub, din alimlərinin 
yegan
ə  məxəzlərindəndir. Həmçinin  Şeyx  Höccət Nurinin Müstədrək  kitabını  bu 
kitabla yanaşı qoysaq, onlara belə bir təbir verməliyik: «iki dənizin görüşməsi». Fətva 
verm
əzdən əvvəl bu iki kitaba müraciət etməyən fəqih yoxdur. Bəli, həmişə bu iki 
kitabın sənədi aydındır, istinbat və əhli-nəzərdir.”
653
 
2.Biday
ətül-hidayə. 
“V
əsailüş-şiə”nin  qısaldılıb  sadələşdirilmiş  şəkli olan əsərdə  Qurani-kərim  və 
Sünn
ədə  hökmü olan fərz (vacib) və  haramlara  yer  verilmişdir.  Bir  neçə  dəfə  nəşr 
edil
ən əsər  hicri 1407-ci ildə Qumda Əli əl-Ənsari tərəfindən nəşr edilmişdir.  
3.
İsbatül-hüdat.  
Bir çox kitab
dan yığılan və Peyğəmbər (s) ilə İmamlara (ə), onların fəzilətlərinə 
dair 20000-
i  aşan  hədis  ehtiva  edən  əsəri  Seyid  Haşim  ər-Rəsuli  nəşr  etdirmişdir. 
Əsər iki cilddə olub Məsumların (ə) möcüzələrindən bəhs edir. 
3.Şərhu Vəsailiş-şiə. 
4.Kitabu c
əvahirüs-səniyyə lil-əhadisil-qüdsiyyə. 
O, h
ədis tarixində ilk dəfə olaraq belə bir əsər yazmışdır. Ona qədər belə bir əsər 
yazan olmayıb.
654
 
Əsər doğma Azərbaycan dilimizə tərcümə edilib. 
5.
əs-Səhifətü-saniyə.  
652
 
Ağa Bozorg Tehrani, əz-Zəriə, c. IV, səh. 353 
653
 
Əllamə Əmini, əl-Qədir, c. XXII, səh. 282 
654
 
S. Ə. Xoi, Möcəmu ricalil-hədis, c. XV, səh. 232 
[165] 
 
                                                 

Bu 
əsərində o, İmam Əli bin Hüseyn Zeynülabidinin (ə) dualarını toplamışdır. 
6.Hiday
ətül-ümmət ila əhkami əimmə (ə). 
Bu 
əsər üç kiçik cilddən ibarətdir. 
7.Fihristu v
əsailiş-şiə. 
Bu 
əsər fəsillərin  ünvanını  göstərir. Hər bir fəsildə  olan hədislərin  sayını 
göst
ərir. 
8.Əməlül-amal. 
Bu 
əsəri müəllif Cəbəlülamilin alimləri haqqında yazmışdır. Həmçinin müəllif 
burada q
ədim alimlərimiz haqqında da dolğun məlumatlar verməkdədir. 
9.
əl-İyqaz minəl-hicət bil-bürhani alər-rəcət. 
Əsər on iki fəsildən ibarətdir. Müəllif burada 600 hədis nəql  etmiş,  Qurani-
k
ərimdən 64 ayə  dəlil gətirərək rəcətin  İslami bir əqidə  olduğunu  sübut  etməyə 
çalışmışdır. 
10.Risal
ə fi rəddi ələs-sufiyyə. 
Əsər on iki fəsildən ibarətdir. Burada təxminən 1000 hədis sufiliyin rədd 
edilm
əsi haqqında rəvayət etmişdir. 
11.Risal
ə fi xəlqil-kafir və ma yünasibuhu. 
12.Risal
ə fi təsmiyətil-Mehdi (ə). 
13.Risal
ətül-cümə. 
14.Risal
ə fil-icma. 
15.Risal
ətüt-təvatiril-Quran. 
16.Risal
ətür-rical. 
17.Risa
ə əhvalis-səhabə. 
18.Risal
ə fi tənzihil-Məsum ənis-səhv vən-nisyan. 
19.Risal
ə fil-vacibat vəl-məhrumat. 
20.
əl-Füsulil-mühimmə fi üsulil-Əimmə (ə). 
21.Kitabu 
ərəbiyyətil-ələviyyə. 
22.Risal
ə fi vəsiyyət. 
23.Divanüş-şeir. 
Bu “Divan” t
əqribən 20000 beyti ehtiva edir. Orada Peyğəmbərin (s) və digər 
M
əsumların  (ə) mədhinə  və  tarixinə  aid  şeirlər də  vardır.  Bəzi tədqiqatçılar 
Peyğəmbər (s) və Məsumların (ə) tarixinə aid şeirləri müstəqil olaraq yazıldığını və 
“M
ənzumə fi tarixin-Nəbi vəl-Əimmə” adlandığını yazırdılar. Həqiqətən də müəllifin 
bu 
əsərinin müstəqil  olaraq  yazıldığını  qəbul etmək  doğru  olardı.  Çünki  o,  burada 
M
əsumların  (ə) vəfatı,  həyat  yoldaşlarının  sayı,  övladları,  imamlıq  müddəti, 
möcüz
ələri, fəzilətləri haqqında məlumatlar verməkdədir. Burada 1200 beyt vardır.
655
 
24.M
ənzumə fi məsailil-həndəsə. 
25.M
ənzumə fi elmin-nücum vəl-fələk. 
26.M
ənzumə fi elmis-sərf vəl-iştiqaq. 
27.M
ənzumə fi məsailil-üsulil-fiqh. 
28.M
ənzumə fi qəvaidil-xətt vəl-kitabət. 
655
 Möhsün 
əl-Əmin, Əyanüş-şiə, c. IX, səh. 169; S. Ə. Xoi, Möcəmu ricalil-hədis, c. XV, səh. 232-233 
[166] 
 
                                                 

Hürr Amilinin bu v
ə  ya digər  əsərlərinin tədqiqi onu göstərir ki, alim hər bir 
əsərində  yalnız  dini  maarifin  təbliğ  olunmasında  və  insanlara elmi-dini biliklərin 
çatdırılmasında  son  dərəcə  maraqlıdır.  O,  “Vəsailüş-şiə”  əsərinin müqəddiməsində 
din elml
ərinə  çox yüksək qiymət verərək  yazırdı:  “Şübhə  yoxdur ki, elm hər bir 
şeydən daha üstün, daha əzəmətli, daha məziyyətli və  daha kamildir. Deməli, elm 
cahili zülm
ətdən  nura  çıxarar,  azğınlığın  quyusundan  xilas  edər, mələklər öz 
qanadlarını o elm öyrənənin üstünə sərər, quşlar o şəxs üçün havada, dəniz heyvanları 
is
ə dənizlərdə Allahdan bağışlanma diləyərlər. Onun yuxusu abidlərin ibadətlərindən, 
mür
əkkəbi isə qiyamət günü şəhidlərin qanından üstün olar.”
656
 
Burada sitat olaraq g
ətirdiyimiz bu cümlələr böyük bir İslam  aliminin elmə 
verdiyi qiym
ət idi. Hansı ki, bu böyük alim öz dövrünün zəruri biliklərinə müəyyən 
s
əviyyədə nail olmuş, mənəvi baxımdan kamil bir insan kimi şöhrət tapmışdır. Onun 
bir çox elml
ər sahəsində  ustad olmasına baxmayaraq, hədis elmini digər elmlərdən 
daha  üstün  tutmuş,  bu  elmi  insanın  bütün  həyatı  dövründə  ona  lazım  olacağını 
vurğulamışdır.  Hətta  alim  bir  az  da  qabarıq  şəkildə  hədis elmlərini digər elmlərin 
qaynağı adlandırmışdır. O, “Vəsailüş-şiə” əsərinin müqəddəməsində yazırdı: “Şübhə 
yoxdur  ki, h
ədis elmi həqiqətən elmlərin  ən  şərəflisi və  onların  daha  ağır olanıdır. 
B
əlkə elmlərin əksəriyyəti ondan qaynaqlanır. Bu elm dəqiq nəzəriyyəyə malikdir və 
o insanın gözəl ömrünü özündə həll edir. 
Nec
ə  də  belə  olmasın?  Axı  o  rəvayət etməyin vacibliyinə  xüsusi yer 
ver
ənlərdən, elm sahələrindən, nass və  icma  ətrafına  toplaşanlardan,  səhv və 
c
əfəngiyyat danışmaqdan, azğınlıq və çaşqınlıqdan uzaq olanlardan əxz olunmuşdur. 
H
ər kəs qiymətli vaxtlarını hədis elminə sərf edərsə, öz saat və günlərini onun 
öyr
ənməsinə xərcləyərsə, üzünü ona tərəf döndərib səyi və cəhdi ilə ona yönələrsə, 
onun  razılığı  ilə  qəlbini təmizləyərsə  və  öz dinində  ən güclü dəlillərdən  yapışarsa, 
M
əsumların (ə) sözlərilə xəta və şəkk-şübhədən uzaq olar.”
657
 
Hürr Amilinin h
ədis elminə bu qədər böyük önəm verməsi göründüyü kimi, heç 
d
ə əbəs deyildir. Çünki o, bu elmin vasitəsilə insanın hansı savaba nail olmasını və 
h
əyatda nələrə  malik  olmasını  göstərmişdir.  Bəlkə  də  onun “Vəsailüş-şiə” kimi 
fundamental bir h
ədis  əsərini  yazmasında  əsas məqsədi  yuxarıda  sadaldığımız  və 
sadalamadığımız  keyfiyyətlərin  aşılanması  olmuşdur.  O, bu əsərinin  yazılmasının 
s
əbəbini sadalayarkən demişdir: 
“M
ən çox vaxt fikrimi və qələmimi əldə etməyə, bir yerə toplamağa çalışırdım. 
Fikir v
ə  qələmim  əzəmət və  məqsədimi  yönləndirdi  ki,  arzuya  yetişmək üçün 
kifayt
əedici  bir  kitab  yazım.  O  kitab  elmdə  və  əməldə  kifayətedici  olsun,  şəri 
m
əsələlərə  aid hədisləri ehtiva etsin, onun ehtiva etdiyi hədislər səhih,  etibarlı 
kitablarda olan r
əvayət edilmiş şəriətin əməli xəbərlərini özündə toplasın. Hansı ki, o 
h
ədislərin səhhətini alimlərimiz açıq-aşkar təyin etmişlər. O əsər şəriət məsələlərində 
m
ənim  üçün  ümidverici,  şiələrdən hər kəs istəsə  onunla hidayət olsun. Onun 
nurundan 
əldə edən hər bir şəxsin savabına şərik olum...”
658
  
656
 Hürr Amili, V
əsailüş-şiə, c. I, səh. 3-4 
657
 h
əmin mənbə, c. I, səh. 5 
658
 h
əmin mənbə, c. I, səh. 5  
[167] 
 
                                                 

Son olaraq bunu dem
ək  lazımdır  ki,  Hürr  Amili  İslam  mədəniyyətində  xüsusi 
xidm
ətləri olan ölməz  şəxsiyyətlərədən biridir. Onun qələmə  aldığı  “Vəsailüş-şiə” 
əsəri dünya durduqca İslam  aləmində  yaşayan  əsas qaynaqlardan biridir. Onun 
yuxarıdakı cümlələrindən bir daha məlum oldu ki, alim digər elmlərə nisbətən hədis 
elmin
ə haqlı olaraq daha çox üstünlük verən dərin bilikli bir hədisşünas idi.   
 
14.3.F
eyz Kaşani və “əl-Vafi” əsəri 
H
ədis elmində  iftixarla yad edilən  şəxsiyyətlərdən  biri  “Ələmül-hüda” ləqəbli 
Molla  Möhsün  M
əhəmməd bin  Şah  Mürtəza  bin  Şah  Mahmud  əl-Kaşanidir. 
Görk
əmli hədisşünas,  fəqif və  filosof  olan  bu  alim  daha  çox  Feyz  Kaşani  adı  ilə 
tanınır. Onun doğum və vəfat tarixi ixtilaflıdır. Hətta bəzi qaynaqlarda onun təvəllüd 
v
ə  vəfat tarixindən söhbət  belə  açılmır.  Lakin  buna  baxmayaraq  bəzi qaynaqlarda 
hicri 1007-ci (miladi 1596/97) ilin s
əfər ayının on dördündə doğulduğu, 1090 və ya 
1091-ci (miladi 1679/80) ilin r
əbiül-əvvəl  ayının  iyirmi  ikisində  vəfat etdiyi 
bildirilir.
659
 Lakin b
əzi qaynaqlar onun hicri 1011-ci ildə doğulduğunu, 1091-ci ilində 
is
ə vəfat etdiyini yazırdılar.
660
 Görk
əmli alim Əllamə Əmini onun doğumu və vəfatı 
haqqında  yazırdı: “Feyz Kaşaninin  doğum  və  vəfat tarixi dəqiq deyil. Ancaq 
C
əmaləddin bin Əshəq öz məktublarında onu xatırlamış və haqqında dua etmişdir. Bu 
m
əktubun  yazılma  tarixi  hicri  1112-ci ilə  təsadüf edir. Belə  görünür ki, həmin 
müdd
ətdə Feyz Kaşani sağ imiş. Onun ömrü 70-80 il olubdur.”
661
 
O
nun  doğumu  haqqında  “İslam  ensiklopediyası”nda  yazılır:  “O,  hicri  1006 
(miladi  1598) v
ə  ya 1007-ci  (1599)  ildə  Kaşanda  doğulmuşdur.”
662
 
Kaşani  bir çox 
alim yetişdirən tanınmış bir ailəyə mənsubdur. İlk müəllimi zəngin bir kitabxanaya 
sahib olan atası Şah Mürtəzadır. Atası öz dövründə müsəlman aləminin ən görkəmli 
aliml
ərindən biri olmuşdur. 
İlk təhsilini ailə ocağında atasından alan Feyz Kaşani iyirmi yaşında ikən dövrün 
ən mühüm elm və mədəniyyət mərkəzi olan İsfahana getmişdi. Bir ilə qədər burada 
qaldıqdan sonra əxbarilər fiqh məktəbinin məşhur nümayəndələrindən Seyid Məcidi 
B
əhranidən fiqh və hədis oxumaq üçün Şiraza getmiş, Bəhrani bir neçə aydan sonra 
v
əfat etdiyindən  təkrar  İsfahana  qayıtmış  və  məşhur  filosof, fəqih və  hədisşünas 
Baha
əddin Amilidən dərs almağa başlamışdı. Bu sırada yenə Səfəvi dövrünün parlaq 
elmi simalarından və İsfahan fəlsəfə  məktəbinin banisi olan Mir Məhəmməd Bağır 
Mirdam
ətdən  (öl.1041 h/q) də  fəlsəfə  oxumuşdur.  Kaşaninin  İsfahandakı  bu  ikinci 
iqam
əti də  uzun sürmədi.  Hicri  1029-cu ildə  (miladi  1620) həcc üçün getdiyi 
M
əkkədə  bir müddət  məşhur  hədisşünaslardan  olan  Məhəmməd bin  Həsən bin 
Zeynüddin 
əl-Amilidən hədis dərsi aldı. İrana dönüncə özünə yeni bir üstad axtarışına 
çıxdı və o sıralarda Qum şəhərində iqamət edən görkəmli filosof Molla Sədra ləqəbli 
S
ədrəddin Şirazilə tanış olaraq ona tələbəlik etdi. Səkkiz il Sədranın yanında qalan 
Kaşani onun nəzarəti altında oxuduğu dərslər və etdiyi riyazətlər nəticəsində bütün 
659
 Feyz 
əl-Kaşani, əl-Vafi, c. I, səh. 17 
660
 Doktor S
ədiq Səfizadə, Beş minillik İran tarixi, c. II, səh. 1687 
661
 
Əllamə Əmini, əl-Qədir, c. XX, səh. 282-283 
662
 
D.İ.A. İslam Ensiklopediyası, c. XII, Feyz maddəsi 
[168] 
 
                                                 

elml
ərin  batini mənasına  vaqif  olduğunu  söyləyir. Sədranı  Kaşaninin  həqiqətən  ən 
görk
əmli  müəllimi saymaq  lazımdır.  İşraqi fəlsəfə,  Mühyiddin  İbn  əl-Ərəbinin 
t
əsəvvüfi  fikirləri və  Əhli beytin  (ə) təlimlərinin bir sintezi olan Sədranın 
düşüncələrinin əksəriyyətini mənimsəyən Kaşaninin əsərlərinin bir çoxunda Sədranın 
t
əsiri  açıqca  görülməkdədir. Ancaq onun təsəvvüfi  istiqaməti Sədranınkından  daha 
qabarıq təşkil etməkdədir. Möhsün Kaşanıya “Feyz” ləqəbini verən Molla Sədra onu 
qızıyla evləndirmişdir.
663
 
Feyz K
aşanı hicri 1042-ci ildə (miladi 1632-33) Sədra ilə birgə Şiraza getmişdi. 
O, bir müdd
ət Şirazda və Kaşanda yaşamışdır.
664
 
Üç il sonra Kaşana dönən Feyz Şah 
S
əfi tərəfindən İsfahanda məskunlaşmağa dəvət edildisə də bu təklifi qəbul etmədi. 
Ancaq daha sonra hicri  1052-ci  (miladi  1642-ci) ild
ə  taxta keçən II  Şah  Abbasın 
d
əvətinə cavab verərək bir neçə il Səfəvilərin paytaxtında cümə namazı rəhbərliyini 
icra  etdi v
ə  eyni zamanda Molla Abdullah mədrəsəsində  müdərrislik vəzifəsini də 
boynuna götürdü. Feyz Ka
şaniyə hicri 1068-ci (miladi 1658) ildə İsfahanda özü üçün 
bir t
əkkə tikdirdi. Şah Abbası “batini və zahiri kamilliklə bəzənmiş”
665
 bir hökmdar 
olaraq t
ərif  edən Feyz  onun Səfəvi Dövlətini şəri əsaslarla idarə  edilməsi  səylərinə 
yar
dımcı olmağa çalışdı və gördüyü iltifata qarşılıq olaraq beş əsərini ona ithaf etdi. 
Bu 
əsərlərin ən əhəmiyyətlisi səltənətin fəlsəfi və şəri mahiyyətini açıqlayan “Şahidi 
Şahı”  adındakı  qısa  lakin  fundamental farsca  traktatdır.  Kaşani  eyni  mövzunu 
əlaqədar ayə və rəvayətlərlə zənginləşdirilmiş “Zidül-qəlb” adlı ərəbcə əsərində daha 
detallı  şəkildə  qələmə  almışdı.  II  Şah  Abbasın  hicri  1077-ci  (miladi  1666)  ildə 
ölümünd
ən sonra bilinməyən bir tarixdə təkrar İsfahandan ayrılan və həyatının geri 
qalan ill
ərini Kaşanda keçirən Feyz bu şəhərdə vəfat etdi və orada basdırıldı. 
Feyz  Kaşani  haqqında  müsəlman alimləri dəyərli fikirlər söyləmişlər.  Əllamə 
Əmini  onun  haqqında  yazırdı:  “Ələmülhüda  Feyz  Kaşani  tanınmış  elmi  və  ədəbi 
şəxsiyyətlərdən  biridir.  Bu  şəxs irsi və  kəsb  olumnuş  fəzilətlərə  sahib idi. O, 
müh
əqqiq Feyz ki, fəqih, hədis bayraqdarı, filosof, arif və əxlaq sahibi kimi tanınmış 
bir şəxsin oğludur.”
666
 
Dig
ər görkəmli ailim Seyid Sədrəddin Kazimi yazırdı: “O, fəzilət sahibi olan bir 
alim, h
ədisşünas, fəqih, gözəl xasiyyətli bir şəxs, ədəbi və gözəl xəttə sahib olan bir 
zat idi. O, hikm
ətdən xəbərdar, bütün fəzilətləri  öz  şəxsində  birləşdirən bir alim 
idi.”
667
 
Feyz Kaşaninin haqqında “Nücumüs-səma” əsərinin müəllifi yazırdı: “O, elmi 
atasından  öyrənmişdir  və  “Nəqdül-izah”  əsərinin müəllifidir. Bu əsərdə  Əllamə 
Hillinin İzah əl-İştibah əsəri çox gözəl şəkildə toplamışıdr.”
668
 
Məhəmməd  Ərdəbili  onun  haqqında  yazırdı:  “O,  əllamə,  mühəqqiq,  ərdəm 
sahib
i, ədib və böyük bir alim idi.” 
663
 
D.İ.A. İslam Ensiklopediyası, c. XII, Feyz maddəsi 
664
 Doktor S
ədiq Səfizadə, Beş minillik İran tarixi, c. II, səh. 1687 
665
 Feyz 
əl-Kaşani, əl-Məhəccətül-beyza, c. V, səh. 8-9 
666
 
Əllamə Əmini, əl-Qədir, c. XXII, səh. 281 
667
 h
əmin mənbə, c. XXII, səh. 281 
668
 Nücümüs-s
əma, səh. 225 
[169] 
 
                                                 

Şeyx  Hürr  əl-Amili  yazırdı:  “Feyz  Kaşani  ləqəbilə  xatırlanan  Məhəmməd 
ərdəmli, alim, qabiliyyətli, filosof, mütəkəllim, hədisşünas, fəqih, mühəqqiq, şair və 
ədib bir alim idi. O, həm də əsrimizin böyük yazıçılarından idi.”  
Mühəddis Nuri yazırdı: “Şah Mürtəzanın oğlu olan Molla Möhsün Feyz Kaşani 
ərdəmli, alim, hədisşünas, arif və həkim biriydi.” 
Mürtəza Mütəhhəri yazırdı: “Feyz Kaşani böyük hədisşünas və fəqih olmaqla 
yanaşı usta bir həkim və filosof idi.” 
Onun haqqında Tehran Universitetinin keçmiş professoru Seyid Məhəmməd əl-
Mişkat  “Məhəccətül-beyza”  əsərinə  yazdığı  ön  sözdə  fikirlərini belə  bəyan edir: 
“Feyz Kaşani dörd şeydə digər alimləri ötüb keçmişdir: 
I.Feyzin evi kimi heç k
əsin evi müxtəlif təbəqədən olan alimlərlə  dolu 
olmamışdır. 
II.O, elmin müxt
əlif sahələrindən xəbərdar olmuşdur ki, onu da Fəxrəddin Razi, 
N
əsirəddin  Tusi,  Əllamə  Hilli və  Qütbəddin  Şirazi  ilə  müqayisə  etmək olar. 
Əsərlərinə gəldikdə isə “əl-Vafi” əsəri onu məşhur hədis liderinə çevirmişdir. 
III.F
əlsəfənin  şəriət üzərində  açıqlanması  və  tətbiq edilməsi  baxımından 
r
əqiblərindən üstündür. 
IV.O, 
əsərlərinin çoxluğu baxımından Əvhədidən başqa hamıdan üstündür.”
669
 
Çox m
əşhur şöhrətinə və II Abbasdan gördüyü iltifata baxmayaraq Feyz Kaşani 
t
əsəvvüfi  meyllərinə görə  bəzi fəqihlərin düşmənlikləri ilə üzləşmişdi. Əli Şah  onu 
mü
əllimlərindən Bahaəddin Amili ilə  birgə  Nurbəxşiyyə  şeyxlərindən  Məhəmməd 
Mömini S
əbzəvarinin müridlərindən sayırsa da
670
 S
əfəvi dövrünün qaynaqlarında rast 
g
əlinməyən bu qeyd böyük bir ehtimalla əsassızdır.  Necə  ki,  Kaşaninin  ən seçmə 
t
ələbəsi olan Seyid Nemətullah  əl-Cəzairi onun hər  hansı  bir  təriqətə  mənsub 
olduğunu qəbul etmir.
671
  
Ustadı Molla Sədra kimi böyük ölçüdə Mühyiddin İbn əl-Ərəbinin təsiri altında 
qalan 
Feyz  Kaşani fəqihiərin  onun  haqqındakı  mənfi  fikirlərini  əsas tutaraq 
əsərlərində adını qeyd etmədən ondan “ariflərdən biri” deyə bəhs edir. Bu ehtiyatına 
baxmayaraq  İbn  əl-Ərəbinin  “vəhdəti-vücud”  anlayışını  və  kafirlərin  Cəhənnəmdə 
əbədi olaraq qalmayacaqları haqqındakı fikirini qəbul etdiyi üçün şiə fəqihlərinin sərt 
t
ənqidinə uğramışdır.
672
 Fikrimizc
ə bu doğru fikir deyil. Çünki Feyz Kaşani belə bir 
iddianı heç bir əsərində qeyd etməmişdir. Böyük süfilər arasında Kaşaninin ən çox 
sevdiyi v
ə  əsərlərinə  maraq  göstərdiyi adam Qəzzalidir. Qəzzalinin  “Ehyai-
ülumiddin” 
adlı  əsərini  müəllifin  əhli-sünnə  qaynaqlarından  nəql etdiyi hədislərin 
yerin
ə  şiə  hədis  kitablarında  olan  və  məzmunları  təxminən eyni olan rəvayətləri 
qoyaraq  şiələrin bəyənəcəyi bir hala gətirmiş  və  bu kitaba “əl-Məhaccətül-beyza” 
adını  vermişdir.  Eyni  zamanda  adı  çəkilən  əsərin  “Əxlaqül-imam  və  adabüş-şiə” 
başlıqlı bir hissə əlavə etmiş və səma hissəsini tamamən çıxarmışdır. Kaşani Qurani-
k
ərim və Əhli-beytin (ə) rəvayətləriylə gücləndirilməyən bütün düşüncələrinin rədd 
669
 
əl-Vafi, c. I, səh. 31 
670
 
Əli Şah, Taraiq, c. II, səh. 322 
671
 
Əli Müdərris, Reyhanətül-ədəb, Təbriz, tarixsiz, c. IV, səh. 369-379 
672
 
D.İ.A İslam Ensiklopediyası, c. XII, Feyz maddəsi 
[170] 
 
                                                 

edilm
əsi  lazım  olduğu  üzərində  dayanır.  “Zadüs-salik”  adlı  əsərində  isə  sülukün 
m
əqam və  mərtəbələrini on iki imama aid olan hədislərlə  əsaslandırmağa  çalışır. 
Qısacası  Seyid  Hüseyn  Nəsrin ifadəsiylə  Feyz  Kaşanı  “Şiə  Qəzzalisi”  olaraq 
xarakteriz
ə edilə bilər.
673
 
Molla S
ədra qədər fəlsəfəyə  əhəmiyyət vermədiyi halda Feyz Kaşanı  bəzi 
əsərlərində  müəlliminin üslubuna sadiq qalaraq fəlsəfi terminlər və  anlayışları 
t
əsəvvüfi terminlərlə qarışdırır. Məsələn, “Kəlimati-məknunə” adlı traktatında on iki 
imamdan b
əhs edərkən onları “əqli küll” ilə izah etmiş, “Üsulul-maarif” adlı kitabı 
is
ə tamamilə fəlsəfə diliylə yazılmışdır. 
H
əyatının  sonuna  doğru  təsəvvüfdən çox hədislə  məşğul  olduğu  deyilən  Feyz 
K
aşanı  bu  sahədə  də  əsər  yazmışdı.  “əl-Vafi”  adlı  əsərində  şiənin mötəbər saydığı 
dörd h
ədis  kitabının  ehtiva  etdiyi  rəvayətləri yeni bir tərtibə  görə  sıralayıb  şərh 
etmişdir. Bu əsər şiənin ana hədis kitabları arasında yer tutur. Təfsirlə də mükəmməl 
m
əşğul olan  Feyz  “əş-Şafi”  adlı əsərində Əhli-beytin  (ə)  ayələrin şərhiylə  əlaqədar 
r
əvayətlərini yığmışdır. 
Feyz  Kaşaninin  təsəvvüfi  fikirləri  əhli  beyt  imamlarının  (ə)  rəvayətlərinə 
t
əyinedici bir əhəmiyyət verən və  tək fiqhdə  deyil,  bütün sahələrdə  ağılçılığa qarşı 
olan 
əxbariyyə  fiqh məktəbinə  da inteqrasiya olunub.  Daha  iyirmi  yaşlarında  ikən 
q
ələmə  aldığı  “Nəqdül-üsulil-fiqhiyyə”  adlı  əsərində  ağılçılığa  tərəfdar və 
ümumilikd
ə  təsəvvüfə  qarşı  olan  üsuliyyə  fiqh  məktəbini  sərt  bir  şəkildə  tənqid 
etmişdir. Daha sonra yazdığı “Səfinətün-nəcat” əsərində şəri məsələlərdə ağıla daha 
çox üstünlük ver
ən üsulçuların Cənnətə girə bilməyəcəklərini iddia edəcək qədər irəli 
ged
ən  Kaşani  bəzi  əxbarilər tərəfindən belə  qınanmışdır.  Fiqh  sahəsində  ən 
əhəmiyyətli  əsəri  olan “Məfatihüş-şərayi”  əsərində  əhəmiyyətli yeniliklər görülür. 
Fiqhin bütün mövzular
ını “əl-İbadət vəs-siyasət”, “əl-Adat vəl-müaməlat” olmaq üzrə 
iki ana hiss
əyə  ayıran Feyz  ayrıca fiqhin  bəzi bölümlərini birləşdirmiş və  ya insan 
h
əyatına görə  yerlərini dəyişdirmişdir.  Məsələn,  təharətin  bir  qolu  sayılan  və  fiqh 
kitablarının baş tərəflərində yer alan ölülərlə əlaqədar hökmləri öz əsərlərinin sonla-
rında qeyd edib. Bu baxımdan da onun Qəzzalinin təsiri altında qaldığını söyləmək 
mümkündür.
674
 
Feyz  Kaşani  mahnı  oxumağın  haram  olub  olmadığı  və  nəcasətə 
bulaşmış  bir  şeyin  başqa  bir  şeyi  murdarlamaması  kimi bəzi məsələlərdə  mənsub 
olduğu əxbariyyə məktəbindən ayrılan fikirləri üzündən də tənqid olunmuşdur. 
Yaşadığı  dövrün  alimlərinin bir çoxu kimi  şeir  də  söyləyən  Feyz Kaşanının 
6.000 beytd
ən ibarət olan  divanını  XIX  əsrin  tədqiqatçılarından  Rza  Qulu Xan 
Hiday
ət “Divanı  uca  hikmətlər və  qiymətli incəliklərlə  dopdoludur”  sözləriylə 
t
ərifləmişdir.
675
 
Nem
ətullah  əl-Cəzairi, Məhəmməd Səid Qumi,  “əl-Vafi”  əsərini  şərh edən və 
“
əl-Məhəccətül-beyza”  adlı  əsərinin  üzünü köçürən  oğlu Məhəmməd  Ələmülhüda 
Feyz Kaşaninin yetişdirdiyi tələbələr arasında qeyd edilir. Ayrıca təsəvvüf düşməni 
olaraq bilin
ən Məhəmməd Bağır  əl-Məclisi  aralarındakı  bəzi  fikri ixtilaflara 
673
 Seyid Hüseyn N
əsr, History of Müslüm Philesophy, c. II, səh.  926 
674
 Hossein Moderrisi Tabatabai, An Introduction to Shii Law, Landon 1984, s
əh. 16 
675
 Rza Qulu Xan Hiday
ət, Məcməül-füsaha, c. IV, səh. 48-49 
[171] 
 
                                                 

baxmayaraq 
Kaşanidən  hədis rəvayət etdiyini söyləyir. Lakin Məclisinin təsiriylə 
bütün  İrana  yayılan  şiddətli təsəvvüf  düşmənliyinin bir nəticəsi  olaraq  Şah  Sultan 
Hüseyn dövründ
ə (1694-1722) İsfahandakı Feyz Kaşanı təkkəsinin yerlə bir edildiyi 
r
əvayət edilir.
676