Qafqaz müSƏlmanlari idarəSİ baki islam universiteti

 
11.3.4.
əl-Hümeydi və “Müsnəd” əsəri 
Hicri  III 
əsrin böyük hədisşünaslarından  biri də  Əbu Bəkr Abdullah bin əz-
Zübeyr  bin  İsa  əl-Humeydidir. Mənbələrə  görə  əl-Hümeydi  əl-Əsədi Məkkəli ilk 
Müsn
əd sahibidir.
483
 O, uzun ill
ər Süfyan bin Üyeynənin tələbəsi olmuş, Şafei kimi 
böyük bir aliml
ə tələbəlik yoldaşı olmuşdur. 
Dövrünün öncül h
ədisşünaslarından olan Hümeydi Buxari kimi məşhur  bir 
alimin yetişməsində müstəsna xidmətlər göstərmiş və onun ən böyük ustadlarından 
olmuşdur.  
H
ədis ədəbiyyatı tarixində ehtiramla yad edilən bu məşhur şəxsiyyət hicri 219-
cu ild
ə (miladi 819) Məkkədə vəfat etmişdir.
484
 Z
əngin yaradıcılığı olan Hümeydinin 
dövrümüz
ədək  yalnız  “Müsnəd”  adlı  məşhur  bir  hədis  əsəri  yetişmişdir.  Onun  bu 
əsəri xəlifə  Əbu Bəkrin  rəvayətləri ilə  başlayır  və  digər xəlifələr, Təlhədən  başqa 
dig
ər  əşəreyi-mübəşşirəyə  daxil  səhabələr,  Əbuzər,  Salman, Bilal kimi hörmətli 
s
əhabələrlə  yanaşı  xanım  Ummulmöminin  Aişə  və  digər  xanımların  rəvayətləri 
481
 
əs-Süyuti, Tədribür-ravi əsəri 
482
 
A.Yardım, adı çəkilən əsəri, səh. 59 
483
 
İ. Çakan, adı çəkilən əsəri, səh. 31 
484
 h
əmin mənbə, səh. 31 
[112] 
 
                                                 

şəklində  davam etməkdədir. 179 səhabəyə  aid olan rəvayətlərin böyük bir qismi 
m
ərfu hədislərindən ibarət olub, çox az qismi isə  səhabə  və  tabeun  sözüdür. Bu 
əsəsrdə 1300 rəvayət vardır.
485
 
Hümeydinin bu 
əsəri 1382-ci ildə  Hindistanda nəşr  edilmişdir.  Hümeydi hicri 
219-cu ild
ə (miladi 834) vəfat etmişdir.
486
  
 
11.3.5.
İshaq bin Rahuyə (Rahaveyh) və “Müsnəd” əsəri 
Hicri III 
əsrin digər hədisşünaslarından biri də İshaq bin İbrahim bin Məhləd bin 
İbrahim  bin  Matardır.  O,  İbn  Rahuyə  deyə  daha məşhurdur.  Çünki  mənbələr onun 
valideyninin M
əkkəyə  gedərkən  yolda  doğulduğunu,  Mərvəzilər də  yolda  doğulan 
uşağa İbn Rahaveyh dediklərini rəvayət edirlər.
487
  
O, Buxari v
ə  Müslüm  kimi böyük hədisşünasların  ustadı  olmuş  və  bunlardan 
başqa digər görkəmli şəxsiyyətlərin də yetişməsində böyük xidmətlər göstərmişdir. 
Bütün 
əsrlərdə  müsəlman  ümməti içərisində  böyük  şöhrəti  olan  İbn  Rahuyə 
haqqında dövrün alimləri, tanınmış şəxsiyyətləri dəyərli fikirlər söyləmişlər. 
İbn  Hibban  “əs-Siqat”  adlı  əsərində  belə  yazırdı:  “İshaq  fiqh,  elm,  hifz 
baxımından  zamanın  əfəndilərindəndir.  O,  kitabları  təsnif etdi. Sünnəni  bölümlərə 
ayırdı. Peyğəmbərin (s) sünnəsinin müdafiəçisi oldu, müxalifləri sındırdı. Buxarinin 
himm
ətini qüvvətləndirən, səhih hədisləri toplama əzmini onda canlandıran o oldu.” 
İshaq bin Rahuyə hicri 237-ci ildə (və ya 238/852) vəfat etmişdir.
488
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
485
 h
əmin mənbə, səh. 31 
486
 h
əmin mənbə 
487
 bax: A. Öz
ək, adı çəkilən əsəri, səh. 100 
488
 
M. Ə. əl-Xəvli, adı çəkilən əsəri, səh. 33 
[113] 
 
                                                 

 
 
 
XII 
FƏSİL 
 
HİCRİ IV (MİLADİ X) ƏSRDƏ YAZILMIŞ BƏZİ MƏŞHUR ƏSƏRLƏR 
 
12.1.Hicri IV (miladi X) 
əsrin hədis ədəbiyyatının əsas xüsusiyyətləri  
Hicri IV 
əsr İslam elm tarixinin, xüsusilə də hədis ədəbiyyatı tarixinin ən parlaq 
dön
əmlərindən biridir. Çünki məhz bu əsrdə  hədis  əsərlərinin  ən önəmliləri təlif 
edilmişdir.  Əlbəttə  ki, bu əsrdən öncəki dönəmlərdə  də  gözəl  əsərlər meydana 
g
ətirilmişdir. Lakin hicri IV əsrdə meydana gətirilən  əsərlər digər əvvəlki əsərlərdən 
öz orijinallığı və digər xüsusiyyətlərinə görə ciddi fərqlənməkdədir. 
H
əqiqətən biz ən səhih tarix və  digər kitablara nəzər salsaq, bizə  məlum 
olacaqdır  ki,  Peyğəmbərin  (s)  dövründə  bəzi  səhabələr o Həzrətdən  (s)  eşitdikləri 
h
ədisləri yazmış və bir araya toplamışlar. Mənbələr ilk dəfə hədis elmi sahəsində ilk 
əsərin İmam Əlinin (ə) olduğunu xəbər verirlər. 
Böyük 
İslam  alimləri, o cümlədən Seyid  Sədr “Təsisüş-şiə”,  Möhsün  Əmin 
“Əyanüş-şiə”, Nəcaşi “Rical” adlı əsərlərində yazırdılar: 
“H
əqiqətən hədis sahəsində ilk əsər İmam Əlinin (ə) kitabıdır. O, Peyğəmbərin 
(s)  dikt
əsi ilə səhifə üzərinə yazmışdır. Orada halal və haram haqqında məlumatlar 
vardır.” 
H
əzrət Fatimənin (ə)  “Müshəf”i də  önəmli  əsərlərdəndir.  Belə  ki, bir nəfər 
Fatim
ənin (ə)  yanına  gəlib dedi: “Ey Peyğəmbərin (s)  qızı!  Peyğəmbərin (s)  sənə 
verdiyi v
ə hazırda bir yerdə qoruyub saxladığın bir şey varmı?” Fatimə (ə) dedi: “ey 
cariy
ə! o ipək bezi gətir”.  Cariyə  onu  axtardı,  lakin  tapa  bilmədi. Fatimə  (ə) dedi: 
“Vay olsun s
ənə! Onu axtar. Çünki o mənim üçün Həsən və  Hüseyn qədər 
qiym
ətlidir.” Cariyə onu axtardı və nəhayət süpürüb atdığını yada saldı. Onu atdığı 
yerd
ən tapdı və onun üzərində bunlar yazılmışdı: “Məhəmməd peyğəmbər (s) dedi: 
“Öz  qonşusunu  himayə  etməyən və  qonşusu  ondan  əmin  olmayan  şəxs mömin 
sayılmaz. Allaha və axirət gününə inanan kimsə qonşusuna əziyyət etməz. Allaha və 
axir
ət gününə  inanan  şəxs  ya  xeyir  danışsın,  yaxudda  sussun.  Çünki  Allah  xeyiri 
sevir. Allah h
əlimdir, çirkinlikdən uzaqdır. Həyasızlıqdan, ikiüzlük edib istəməkdən, 
israrla dil
ənməkdən xoşu gəlməz. Həqiqətən həya imandandır. İman isə Cənnətdədir. 
H
əyasızlıq isə alçaqlıqdan qaynaqlanır. Alçaqlıq da Cəhənnəmdədir.”
489
 
Bundan sonra Peyğəmbərin (s) köləsi olmuş Əbu Rafe əl-Qibti “Kitabüs-sünən 
v
əl-əhkam vəl-qəzaya”  əsərini tədvin etmiş, sonra  da alimlərin təbəqələri haqqında 
çoxlu kitablar t
əsnif etmişdir.
490
  
Bu r
əvayətdən belə  nəticəyə  gəlmək olur ki, həqiqətən hədislərin  yazılması 
Peyğəmbər (s) tərəfindən həyata keçirilmiş və onun davamçıları Həzrətin hədislərini 
(sünn
əsini) qorumaqda böyük məsuliyyət hiss etmişlər. 
489
 Cərir bin Rüstəm ət-Təbəri, Dəlailül-imamət; Küleyni, Üsuli-kafi, c. I, müqəddimə fəsli 
490
 Əyanüş-şiə, c. I, səh. 8-147; Nəcaşi, Rical, səh. 4 
[114] 
 
                                                 

Hicri IV 
əsrdə yazılmış hədis ədəbiyyatını digər hədis kitablarından fərqləndirən 
xüsusiyy
ətlərdən biri və  ən  başlıcası  Peyğəmbərin  (s)  əhli-beytindən  (ə)  gələn 
h
ədislərin də  bu  əsərlərdə  yer  almasıdır.  Bu  və  ya digər  baxımdan  hicri  IV  və  V 
(miladi  X-XI) 
əsrlərdə  yazılan  bəzi  əsərlər  öz  orijinallığı  və  həmçinin  zamanın 
keşmə-keşli yollarından çıxaraq dövrümüzədək gəlib çatması ilə fərqlənməkdədir. 
M
əlum  olduğu  kimi,  imamiyyə  məzhəbi  Peyğəmbərdən  (s)  sonra  imamət 
m
əsələsinə  etiqadlıdırlar  və  bu səbəbdən imamlardan gələn hədisləri də  dinin 
öyr
ənilməsində  əsas sayırlar.  Bu  barədə  böyük alim Cəfər  Sübhani  yazırdı: “Səhih 
s
ənədlə  Məsum  imamlardan nəql olunan hədis və  rəvayətlər şəriət hökümləri üçün 
d
əlil və  istinad mənbəyi  hesb  edilir.  Onların  məzmununa  əməl edilməli və  onlara 
müvafiq olaraq f
ətva verilməlidir.”
491
  
İmamlar (ə) nəql etdikləri hədisləri bir neçə üsulla əldə ediblər. Cəfər Sübhani 
h
əmin üsullardan aşağıdakıları sadalayır: 
 
-H
ədislərin Peyğəmbərdən (s) nəql edilməsi; 
M
əsum  insanlar (ə) hədisləri (bilavasitə  və  ya  atalarının  vasitəsilə) həzrət 
Peyğəmbərdən (s) əxz etmiş və başqaları üçün nəql etmişlər... 
 
-H
ədislərin həzrət Əlinin (ə) kitabından nəql edilməsi; 
İmam Əli (ə) həzrət Peyğəmbərin (s) peyğəmbərliyi dövründə daima onunla bir 
yerd
ə  olmuş və  bu səbəbdən də  öz  kitabında  həzrət Peyğəmbərdən (s) çoxlu hədis 
toplamağa müvəffəq olmuşdur... 
 
-
İlahi ilham. 
Əhli beyt  imamlarının  (ə) elminin “ilham”  adlanan  başqa  bir  qaynağı  vardır. 
İlham  yalnız  peyğəmbərlərə  xas deyil. Tarix boyu bir çox övliyalar da ondan 
b
əhrələnmişlər...”
492
 
Dem
əli,  imamiyyə  məzhəbinə  məxsus alimlər  Peyğəmbərdən  (s)  əlavə, onun 
pak 
Əhli-beytindən (ə) gələn hədisləri də dinin əsas qaynağı saymışlar. Buna görə də 
Peyğəmbərin  (s) dövründən ta hicri  IV  əsrədək çoxlu sayda hədis və  digər elmlər 
sah
əsində külli miqdarda əsərlər meydana gətirilmişdir. Bəzi mənbələrdə bu əsərlərin 
sayı  altı  min  altı  yüz  (6600)  göstərilməkdədir. Bu barədə  bizə  ən səhih məlumatı 
n
əhəng İslam alimi Seyid Möhsün əl-Əmin verməkdədir. O, yazırdı: “Şiələr Əlinin 
(
ə) dövründən imam Həsən Əskərinin (ə) dövrünədək altı min altı yüz (6600) kitab 
yazmışlar...”
493
 
Bu 
əsərlər içərisində  dörd yüz kitab xüsusi imtiyazlara malkdir və  buna 
aliml
ərimiz  “Üsulu  ərbəə-miə” deyirlər.  Şeyx  Müfid  yazırdı:  “İmamiyyə  məzhəbi 
h
əzrət Əlinin (ə) dövründən imam Həsən Əskərinin (ə) dövrünədək dörd yüz kitab 
t
əsnif etmişlər və bunlar da “Üsul” adlanır, çünki bu kitablar “Əsl” hesab edilir.”
494
 
491
 İslamda əqidə əsasları, səh. 212 
492
 Cəfər Sübhani Üsulil-hədis və əhkamuhu 
493
 Əyanüş-şiə, c. I, səh. 140 
494
 həmin mənbə  
[115] 
 
                                                 

Lakin b
əzi müəlliflər Şeyx Müfiddən fərqli olaraq dörd yüz kitabın məhz imam 
Sadiq
ə (ə), yəni təkcə o Həzrətdən gələn hədisələri ehtiva etdiyini deyirlər. Bu görüşü 
Şeyx Təbərisi və Mühəqqiq əş-Şəhid qəbul etmişlər. 
T
əəsüflər olsun ki, bu əsərlərdən heç biri dövrümüzədək gəlib  çıxmamışdır. 
Buna gör
ə  də  onların  haqqında  bəhs etmək və  bu  əsərləri tədqiq etmək heç kəsə 
müy
əssər olmamışdır. Bəlkə də elə bu səbəbdəndir ki, imamiyyə məzhəbi öz şəri və 
dini hökml
ərini dövrümüzədək gəlib çıxmış və fundamental əsərlər hesab edilən “əl-
Kafi” v
ə “Mən la yəhzuruhül-fəqih” əsərlərindən əldə edirlər. Şübhəsiz ki, bu əsərlər 
İslam  dünyasında  böyük  şöhrət qazanmış  və  hədis  ədəbiyyatı  tarixinin  incilərindən 
hesab edilirl
ər. Hər iki əsər hicri IV (miladi X) əsrin məhsullarıdır.  Onlardan 
birincisini Şeyx Küleyni, ikincisini isə Şeyx Səduq qələmə almışdır. 
 
12.2. M
əhəmməd bin Yaqub Küleyni və “Üsuli-kafi” əsəri 
Məhəmməd  bin  Yaqub  bin  İshaq  əl-Küleyni  ər-Razi  təxminən  hicri  265-ci 
(miladi 879) 
ildə  Rey  ilə  Qəzvin  şəhərinin  arasında  yerləşən  Küleyn  kəndində 
doğulmuşdur.
495
 Küleyni 
doğulduğu  yerə  nisbətlə  tanınmışdır. Onun  künyəsi  Əbu 
Cəfərdir. 
Hicri IV 
əsrin ən böyük alimi hesab edilən Küleyni öz dövründə İslam aləminin 
öndə gələn alimi olmuşdur.  
Küleyni dünya 
müsəlman alimləri tərəfindən həmişə öyülmüş və İslam ümməti 
onu  daim  iftixar  hissi 
ilə yad etmişdir. O, insanların ən siqəsi (etibarlısı), ədalət və 
zəbt baxımından ən qabaqcılı idi. Küleyni bütün cəhətlərinə görə, İslam məzhəbləri 
içərisində mədh edilmişdir. Ensiklopedik biliyə malik olan alim İslamın fətva verəni 
və imam Zamanın (ə) qeybəti-suğra dövründə mərcəi idi.
496
 Küleyni 
İslam elmlərinin 
bütün 
sahələrində  və  həmçinin  bir  çox  dünyəvi  elmlər  sahəsində  də  tanınmış  və 
öndən alimlərdən biri olmuşdur.  
M
ənbələrin  verdiyi  məlumatlara  görə,  Küleyni  İslam  aləmində  ilk  olaraq 
“
Siqətül-İslam”  ləqəbini  almışdır.
497
 Onun 
haqqında  deyilmiş  tərifli  sözlərdən  bir 
neçəsini qeyd etmək əlbəttə ki, bizim təsəvvürümüzdə bu nəhəng alimin kimliyini və 
elmi 
dünyagörüşünü daha da yaxşı canlandıracaqdır.  
B
elə  ki,  böyük  alimlərdən  olan  Nəcaşi  Küleyninin  haqqında  demişdir:  “Öz 
dövründə Reydə bizim məzhəbimizin şeyxi idi. O, öndə gələn alimlərdən biri idi və 
hədisdə  insanların  ən  ən  etibarlısı  idi.”
498
 
Şeyx  Tusi  isə  onun  haqqında  demişdir: 
“
Etibarlıdır,  xəbərlərə  daha  yaxşı  bələd  idi.”
499
 B
aşqa  bir  əsərində  isə  Tusi  belə 
demişdir: “Onun qədir-qiyməti çox yüksəkdir, xəbərlərdə isə alim idi.”
500
 
İbn Şəhraşub demişdir: “O, hədislərdə alim idi.”
501
 
495
 Prof. Dr. Həsən Cirit, Küleyni və əl-Kafisi, B.D.U İlahiyyat fak. Elmi məcmuəsi, Mart-2005, səh. 212 
496
 bax: Əliəkbər Dehxuda, Lüğətnamə, “Kəf” hərfi maddəsi 
497
 həmin mənbə 
498
 Rical, səh. 266 
499
 Fihrist, səh. 135 
500
 Rical, səh. 119 
501
 Məalimül-üləma, səh. 88 
[116] 
 
                                                 

Seyid 
Rəziyüddin  bin  Tavus  demişdir:  “Etibarı,  sağlamlığı  xüsusunda  görüş 
birliyi olan 
Məhəmməd bin Yaqub Küleynidir.”
502
 
İbn Əsir Küleyni haqqında demişdir: “O, imamiyyə  məzhəbinin imamlarından 
və alimlərindən biridir.”
503
  
Həmçinin,  İbn  Əsir  “Müntəhal-məqal”  adlı  əsərində  yazırdı: “Küleyni üçüncü 
əsrin başlarında imamiyyə məzhəbinin mücəddidlərindən qəbul edilmişdir. Əbu Cəfər 
Məhəmməd bin Yaqub ər-Razi əhli-beyt məzhəbində imam (rəhbər) sayılır. Həmin 
məzhəbin alimdir. Böyük bir alimdir. Şiələr nəzdində fazil və məşhurdur…”
504
  
ət-Tibi Küleynini III əsrin lap sonlarının mücəddidlərindən (reformist, yenilikçi) 
hesab 
edərək  haqqında  demişdir:  “Fiqh  alimlərindən  biri  də  Əbu  Cəfər  ər-Razi 
İmamidır.”
505
 
İbn  Həcər  onun  haqqında  demişdir:  “Şiənin  fiqh  alimlərindən  biri  idi.  Həmin 
məzhəbdə əsərlər meydana gətirmişdir.”
506
 
Azərbaycanlı  hədisşünas  alim  Mirzə  Abdullah  Əfəndi  yazırdı:  “Siqətül-İslam 
deyildiyi  zaman 
geniş mənada “Kafi”nin və digər əsərlərin müəllifi olan Əbu Cəfər 
Məhəmməd  bin  Yaqub  bin  İshaq  əl-Küleyni  ağıla  gəlir. Onun  ustadlığı  bütün 
müsəlmanlar arasında qəbul edilmişdir. O, hər ki məzhəb üçün fətvalar verirdi.”
507
  
Digər  görkəmli  azərbaycanlı  hədisşünas  alim  Seyid  Məhəmməd  Bağır  əl-
Xonsari 
isə  onun  haqqında  demişdir:  “Həqiqətən  o,  əminül-İslamdır. Yolda  yol 
göstərən bir işarədir. Şəriətdə öndə gələnlərin ən görkəmlisidir. Onun siqə olmasına 
kimsənin  söyləyəcək  sözü  yoxdur.  İslam  ümmətinin  imamlarının  (rəhbərlərinin) 
yanındakı məqamında şübhəsiz bir üstünlüyə sahibdir.”
508
 
Həqiqətən Küleyninin haqqında deyilən sözlərdən belə nəticəyə gəlmək olur ki, 
o,  öz 
dövrünədək  məlum  olan  bütün  elm  sahələrindən,  xüsusilə  də  dini  elmlər 
sahəsində  mükəmməl  təhsil  görmüş  və  hər  bir  elmin  incəliklərinə  öz  fitri  istedadı 
hesabına nail olmuşdur. Böyük və fazil şəxsiyyətə malik olan Küleyninin atası da öz 
dövrünün 
sayılıb-seçilən  alimlərindən  olmuşdur. Alimlər  məskəni  olan  bir  evdə 
dünyaya  göz  açan  Küleyni  heç 
şübhəsiz  ki,  ilk  təhsilini  atasından  almışdır. Onun 
təhsil aldığı alimlərin çoxu Qumdan olduğu üçün müəlliflər onun uzun zaman Qumda 
təhsil aldığı fikrini irəli sürürlər.
509
 
Küleyninin  ata 
tərəfindən çoxlu alimləri olduğu kimi, ana tərəfdən də tanınmış 
və  mötəbər  alimləri  olmuşdur. Onun  dayısı  Əbülhəsən  Əli  bin  Məhəmməd  bin 
İbrahim  ər-Razi  əl-Küleyni  “Allan”  ləqəbi  ilə  tanınmış  və  dövrünün  böyük 
alimlərindən biri olmuşdur.
510
 
502
 Kəşfül-məhəccə, səh. 158 
503
 əl-Kamil fit-tarix, c. VIII, səh. 128 
504
 səh. 298 
505
 Rövzatül-cənnat, səh. 551 
506
 Lisanül-mizan, c. V, səh. 443 
507
 Riyazül-üləma, səh. 226 
508
 Rövzatül-cənnat, səh. 552 
509
 bax: Prof. Dr. Həsən Cirit, adı çəkilən məqaləsi, səh. 212 
510
 bax: Seyid Əbülqasim Xoi, Möcəmu ricalil-hədis, c. XVIII, səh. 50 
[117] 
 
                                                 

Dövrünün 
qabaqcıl alimlərindən  və hədisşünaslarından mükəmməl təhsil olan 
Küleyni  elmini  daha  da 
dərinləşdirmək  və  təkmilləşdirmək  üçün  Bağdada  səyahət 
etmişdir. Onun doğum tarixi məchul olsa da
511
 
vəfat tarixi hicri 328 və ya 329 cu il 
(miladi 941) 
göstərilməkdədir.
512
 
Həmçinin  mənbələr  onun  vəfatının  imam  Həsən 
Əskərinin (ə) vəfatından (miladi 869-cu il) 69 il sonra baş verdiyini xəbər verirlər.
513
 
Bu 
xəbəri  Seyid  Təbatəbai  Bəhrül-ülum  “əl-Fəvaidür-ricaliyyə”  əsərində  belə  nəql 
edir: “Bu 
şeyxin vəfat tarixi məlumdur. Belə ki, o, İmam Əskərinin (ə) vəfatından 69 
il  sonra 
vəfat  etmişdir. Buradan  belə  məlum olur  ki, Məhəmməd  bin  Yaqub  İmam 
Z
amanın  (ə)  qeybəti-suğra  dövrünü  tamamilə  yaşamışdır. Bəlkə  də  o,  İmam 
Əskərinin (ə) günlərini də azca yaşamışdır.”
514
 
Əvvəldə  qeyd  etdiyimiz  kimi,  Məhəmməd  bin Yaqub bin  İshaq  əl-Küleyni 
dövrünün  böyük 
alimlərindən  dərs  almış  və  dövrünün  məşhur  hədisşünaslarını 
dinləmişdir.  Küleyninin  elmin  ən  yüksək  zirvəsinə  çatmasında  onun  şeyxlərinin 
xidmətləri əlbəttə ki, danılmazdır. Onlardan aşağıdakıları qeyd etmək olar: 
1.
Əbu Əli Əhməd bin İdris bin Əhməd əl-Qumi. 
2.
Əhməd bin Abdullah bin Üməyyə. 
3.
Əbülabbas Əhməd bin Məhəmməd bin Səid bin ər-Rəhman əl-Həmədani. 
4.
Əbu Abdullah Əhməb bin Asim. 
5.
Əbu Cəfər Əhməd bin Məhəmməd bin İsa bin Abdullah bin Səd bin Malik bin 
Əhvas ibn Saib bin Malik bin Amir əl-Qumi. 
1.
Əhməd bin Mehran. 
2.
İshaq bin Yəqub. 
3.
Həsən bin Xəfif. 
4.
Həsən bin Fəzl bin Yezid əl-Yəmani. 
5.Hüseyn bin 
Həsən əl-Hüseyni əl-Əsvəd. 
6. Hüseyn bin 
Həsən əl-Haşimi əl-Həsəni əl-Ələvi. 
7.Hüseyn bin 
Əli əl-Ələvi və başqaları.  
M
əlumdur ki, Küleyni kimi tanınmış bir alim  heç vaxt özünü cəmiyyətdən və 
ya  ictimai 
mühitdən təcrid edə bilməzdi. O, daim xalq içərisində olmuş və ətrafına 
toplaşan insanlara öz xidmətini əsirgəməmişdir. Bəlkə də buna görə onun dövrəsinə 
minlərlə tələbə yığışmış və elmin müxtəlif sahələrini, xüsusilə də hədis elmini ondan 
öyrənmişlər.  
Küleyninin 
tələbələri,  daha  doğrusu  ondan  rəvayət  edən  şəxslər  çoxdur. 
Onlardan 
bəziləri aşağıdakılardır: 
1.
Əbu Abdullah Əhməd bin İbrahim. 
2.
Əbülhüseyn Əhməd bin Əhməd əl-Katib əl-Kufi. 
3.
Əbülhüseyn Əhməd bin Əli bin Səid əl-Kufi. 
4.
Əbülhüseyn Əhməd bin Məhəmməd Əli əl-Kafi. 
511
 S. Ə. Xoi, Möcəmu ricalil-hədis, səh. 52 
512
 Tusi, əl-Fihrist, səh. 136; Nəcaşi, Rical, səh. 762 
513
 bax: Ə. Dehxuda, Lüğətnamə, səh. 137; S. Ə. Xoi, adı çəkilən əsəri, c. XVIII, səh. 54 
514
 c. III, səh. 332 
[118] 
 
                                                 

5.
Əbu Qalib Əhməd bin Məhəmməd bin Məhəmməd bin Süleyman bin Həsən 
bin 
Cəhm. 
6.
Əbülqasım Cəfər bin Məhəmməd bin Cəfa bin Musa bin Qəvləviyəh. 
7.
Əbülhəsən Əbdülkərim bin Abdullah bin Məşr əl-Bəzzaz ət-Tənisi. 
8.
Əli bin Əhməd bin Musa əd-Dəqqaq. 
9.
Əbu Abdullah Məhəmməd bin İbrahim bin Cəfər əl-Katib ən-Nimani. 
10.
Əbu  Abdullah  Məhəmməd  bin  Əhməd  bin  Abdullah  Qədaə  bin  Səffan  bin 
Mehran 
əl-Cəmmal. 
11.
Əbu İsa Məhəmməd bin Əhməd bin Məhəmməd bin Sinan əs-Sinani. 
12.
Əbulmüfəzzəl Məhəmməd bin Abdullah əş-Şeybani və b.   
Şeyx  Küleyninin  yaradıcılığı  çox  zəngin  və  çox  şaxəlidir. O, demək  olar  ki, 
bütün  ilahiyyat 
elmləri  sahəsində  əsərlər  yazmışdır. Onun  qələmə  aldığı  əsərlərdən 
aşağıdakıları qeyd etmək olar: 
1.Kitabu 
təfsirir-rüya. 
2.Kitabür-rical. 
3.Kitabür-r
ədd aləl-Qəramitə. 
4.Kitabür-r
əsail. 
5.Kitab ma 
qilə fil-Əimmə (ə) minəş-şeir. 
6.Kitabül-kafi. 
Onun 
yazdığı bu əsərlər içərisində şübhəsiz ki, ən məşhuru və irihəcmlisi “əl-
Kafi” 
kitabıdır. Bu əsər “Küleyni” adı ilə də tanınmaqdadır.
515
 
Əsərin tam adı isə “əl-
Kafi  fi  ilmid-din”dir.
516
 Bu 
əsərə  xalq  içərisində  daha  çox  “Üsulu-kafi” 
deyilməkdədir. 
Şübhəsiz  ki,  Küleyninin  bu  əsərinin  hədis  ədəbiyyatı  tarixində  böyük  önəmi 
vardır. O, bu  əsərində  Peyğəmbər  (s)  və  onun  pak  əhli-beytindən  olan  Məsum 
imamların  (ə)  rəvayətlərini  toplamış  və  onları  məlum  başlıqlar  altında 
yerləşdirmişdir.  
Küleyni bu 
əsərini iyirmi il ərzində yazmışdı.
517
 
“əl-Kafi” əsərinin yazılmasının 
səbəbini müəllif aşağıdakı kimi izah edir: “Deyirsən ki: yanımda hər şeyə yetən (kafi) 
bir 
kitabın olmasını istəyirəm. Bu kitabda dini elmlərin bütün sahələri yer almalıdır. 
B
elə  ki,  dini  öyrənmək  istəyən  bir  kimsəyə  bu  kitab  yetərli  olmalıdır. Doğrunu 
tapmaq 
istəyən  bu  kitaba  baş  vurmalıdır. Dini  öyrənmək,  Sadiqeynin  (iki  Sadiq: 
İmam  Baqir  (ə)  və  imam  Sadiq  (ə)  səhih  rəvayətləri  altında  dini  yaşamaq  istəyən 
kimsə, bu kitabda axtardığını tapmalıdır.”
518
 
B
əzi  mənbələr  Küleyninin  bu  əsərinin  İmam  Zamana  (ə)  göstərildiyini  və  o 
Həzrətin  bu  kitaba  baxıb  “şiələrimizə  yetərlidir”  deməsini  rəvayət  edirlər.
519
 Lakin 
digər  müəlliflər  bu  rəvayətin  sənədinin  məlum  olmadığını  əsas  gətirərək  onu  zəif 
515
 Nəcaşi, Rical, səh. 266 
516
 Prof. Dr. Hasan Cirit, adı çəkilən məqaləsi, səh. 215 
517
 S. Ə. Xoi, Möcəmu ricalil-hədis, səh. 50 
518
 əl-Kafi, c. I, səh. 25 
519
 Rövzatül-cənnat, səh. 553 
[119] 
 
                                                 

bilmişlər.  Həmçinin,  İmam  Zamanın  (ə)  naibi  ilə  Küleyninin  arasında  əlaqənin 
olmasını sübut edən dəlil olmadığına görə rəvayət səhih hesab edilmir.
520
 
N
əcaşi Küleyninin adı çəkilən əsərini yüksək qiymətləndirdikdən sonra yazırdı: 
“
Əsər aşağıdakı mövzuları ehtiva etməkdədir: 
1.Kitabül-
əql,  2.  Kitabu  fəzlil-ilm, 3. Kitabüt-tovhid, 4. Kitabül-höccət, 5. 
Kitabül-iman 
vəl-küfr, 6. Kitabül-vüzu vəl-heyz, 7. Kitabüs-salat, 8. Kitabüs-siyam, 
9. Kitabüz-
zəkat  vəs-sədəqə, 10. Kitabün-nikah  vəl-əqiqə. 11. Kitabüş-şəhadat, 12. 
Kitabül-h
əcc, 13. Kitabüt-talaq, 14. Kitabül-itq, 15. Kitabül-hüdud, 16. Kitabüd-
diyat, 17. Kitabül-
əyman  vən-nüzur  vəl-kəffarat. 18. Kitabül-  məişət, 19. Kitabüs-
seyd 
vəz-zəbaih. 20. Kitabül-cənaiz, 21. Kitabül-işrət, 22. Kitabüd-dua. 23. Kitabül-
cihad, 24. Kitabu 
fəzlil-Quran. 25. Kitabül-ətimə, 26. Kitabül-əşribə, 27. Kitabüz-zey 
vət-təcəmmül, 28. Kitabüd-dəvacin  vər-rəvacin. 29. Kitabül-vəsaya, 30. Kitabül-
f
əraiz, 31. Kitabür-Rövzə.
521
 
Küleynin 
adı çəkilən əsəri üç hissədən ibarətdir:  
-Üsulu-kafi,  
-Fürui-kafi, 
-
Rövzətül-kafi. 
Əsərin  “Üsulu-kafi”  hissəsində  etiqad  və  imana  aid  hədislər,  “Fürui-kafi” 
bölməsində  fiqhə  aid  hədislər,  “Rövzətül-kafi”  bölməsində  isə  müxtəlif  mövzuları 
ehtiva 
edən hədislər yerləşdirilmişdir.  
M
üəllif  dinin  ağıl  və  elmə  dayandığını,  İslamın  elmə  və  alimə  böyük  önəm 
verdiyini anlatmaq üçün 
əsərinə Qurani-kərimdə ağıl, elm və alimin dəyərini göstərən 
və cəhalətin çirkinliyini  vurğulayan ayələr ilə bu mövzudakı hədisləri qeyd edərək 
başlamaqdadır. O, “Üsulu-kafi”  hissəsində  böyük  ölçüdə  inancla  bağlı  mövzuları 
ehtiva 
edən, “Kitabüt-tovhid”, “Kitabül-höccət”, “Kitabül-iman vəl-kufr”, “Kitabüd-
dua”,  “Kitabu 
fəzlil-Quran” və “Kitabül-işrə” olmaq üzrə səkkiz ana  başlıq (kitab) 
bir araya toplayıb.
522
  
K
itabın  “Fürui-kafi”  bölməsində  isə  ana  mövzular  (kitab)  belə  sıralanmışdır: 
“
əl-Heyz”,  “əl-Cənaiz”,  “əs-Səlat”,  “əz-Zəkat”,  “əs-Siyam”,  “əl-Həcc”,  “əl-Cihad”, 
“
əl-Məişə”,  “ən-Nikah”,  “əl-Əqiqə”,  “ət-Talaq”,  “əl-İtq  vət-tədbir  vəl-kitabə”,  “əs-
Sayd”, “
əz-Zəbaih”, “əl-Ətimə”, “əl-Əşribə”, “əz-Zey vət-təcəmmül vəl-muruə”, “əd-
D
əvacin”, “əş-Şəhadat”, “əl-Qəza vəl-əhkam”, “əl-Əyman vəl-nüzur vəl-kəffarat.”
523
 
“Kafi” 
kitabının  “Üsul”  və  “Füru”  bölümləri  hər  ikisi  birlikdə  otuz  beş  ana 
bölümdən ibarətdir.
524
 
Küleyninin  bu 
əsərində  16199  hədis  vardır.  Bu  görüşü  Şeyx  Müfid  də 
təsdiqləməkdədir.
525
 
520
 S. Rəşadi, Hədis elmi, səh. 59 
521
 S. Ə. Xoi, Möcəmu ricalil-hədis, səh. 50 
522
 Prof. Dr. Hasan Cirit, adı çəkilən məqaləsi, səh. 216 
523
 həmin mənbə 
524
 həmin mənbə 
525
 Ə. Ə. Dehxuda, Lüğətnamə, səh. 137 
[120] 
 
                                                 

Əsərdə yer alan hədislərin səhhətinə gəldikdə isə orada bütün hədislərin səhih 
olmamasını deyənlər vardır.
526
 
Hətta bəzi alimlərə görə əsərdə yer alan zəif hədislərin 
sayı minlərlədir.
527
 
Şübhəsiz  ki,  Quran  istisna  tutularsa,  yerdə  qalan  bütün  yazılı  ədəbiyyatda 
nöqsanın olması labüddür. Bu prinsipdən çıxış edərək deyə bilərik ki, “əl-Kafi” kitabı 
zəngin və fundamental hədis əsəri olsa da, onun bütün hədisləri cərh və tədil elminin 
süzgəcindən  keçdikdən  sonra  məqbul  hesab  edilməlidir.  Buna  görə  də  bilmək 
lazımdır ki, Küleyninin adı çəkilən əsərində bir çox zəif hədislərlə yanaşı, uydurma 
hədislər də vardır. Bütün bu hədislər üzə çıxarılmalı və oxuculara təqdim edilməlidir.