Qafqaz müSƏlmanlari idarəSİ baki islam universiteti

 
10.2.7.
 
İmam Əli bin Hüseyn (ə) və “Səhifətüs-Səccadiyyə” əsəri 
İmam  Hüseynin  (ə)  oğlu  İmam  Əli  (ə)  dördüncü imamdır.  O,  daha  çox  əs-
S
əccad (çox səcdə  edən) və  Zeynülabidin (ibadət edənlərin zinəti) ləqəbləri ilə 
tanınır.  Bunlardan  başqa  onun  Zus-səfanat (qabarlar sahibi),
362
 Zeynüssalehin 
(salehl
ərin zinəti) və  Mənarül-qanitin (dua edənlərin  işığı)  adlı  ləqəbləri də  vardır. 
Sibt bin Cövziy
ə  görə  ona  Zeynülabidin ləqəbini  Peyğəmbər (s) qabaqcadan 
vermişdir.
363
  
İmam  Zeynülabidin  (ə) hicri 38-cı  (miladi  659) ildə  Mədinə  şəhərində 
doğulmuşdur.  O, Hüseyn bin Əlinin (ə) oğlu, Əli bin Əbi Talibin (ə) isə nəvəsidir. 
Buna gör
ə  də  onun nəsil  şəcərəsi Peyğəmbərin (s) nəsil şəcərəsi ilə  eynidir.  Əksər 
m
ənbələrə görə, İmam Zeynülabidinin (ə) anası sonuncu Sasani padşahı Yezdəgirdin 
qızı Şəhribanudur.
364
 
Onun M
əhəmməd Baqir (ə), Hüseyn, Hüseyn əl-Əsğər,  Əli,  Abdullah,  Zeyd, 
Əbdürrəhman, Məhəmməd  əl-Əsğər, Həsən, Ömər, Süleyman, Xədicə, Ümmi-
Gülsüm, Fatim
ə və Əliyyə adlı on beş övladı olmuşdur.  
İmam Zeynülabidin (ə) Kərbəla faciəsində iştirak etmiş, lakin həmin anda İlahi 
t
əqdir  əsasında  xəstə  olduğundan  öldürülməyib Kufəyə  oradan  da  Şama  əsir 
aparılmışdır.  Onun Kufədə  İbn  Ziyadın  və  Şamda  Yezidin  məclislərində  söylədiyi 
c
əsarətli xütbələri Əməvi xilafətinin iç üzünü tanımaqda ən mühüm mənbədir. İmam 
358
 h
əmin mənbə, səh. 58 
359
 Z
əhəbi, Mizanül-etidal, c. I,  səh. 522 
360
 Təhzib, c. V,  səh. 71-74 
361
 A. Yardım, adı çəkilən əsəri, səh. 59 
362
 
Şeyx Səduq, İləlüş-şərae, səh. 88  
363
 
İbn Cövzi, Təzkirətül-xəvvas, səh. 291 
364
 Carullah Z
əməxşəri, Rəbiül-əbrar, c. II, səh. 44 
[88] 
 
                                                 

Zeynülabidin (
ə)  İslam  elmlərinin, xüsusilə  də  hədis və  fiqh elmlərinin  inkişafında 
müst
əsna xidmətlər göstərmiş  şəxsiyyətdir. Görkəmli rical alimi Zəhəbinin verdiyi 
m
əlumata görə onadan aşağıdakı şəxslər hədis rəvayət etmişlər. 
M
əhəmməd Baqir (ə), Ömər, Zeyd, Abdullah, Zühri, Ömər bin Dinar, Hakim 
bin Üteyb
ə, Zeyd bin Əsləm, Yəhya bin Səid, Əbu Zənad, Əli bin Cədan, Müslüm əl-
B
ətin, Həbib  bin  Əbi  Sabit,  Asim  bin  Abdullah,  Asim  bin  Amr  bin  Qətadə  bin 
Neman, Amr bin Q
ətadə, Qəqə  bin  əl-Həkim,  Əbüləsvəd Yetim Ürvə,  Hişam  bin 
Ürv
ə bin Zübeyr, Əbu Zübeyr əl-Məkki, Əbu Hazim əl-Ərəc, Abdullah bin Müslüm 
bin Hörmüz, M
əhəmməd bin Furat ət-Təmimi, Mənhal bin Ömər və  başqaları. 
Bundan başqa şiə hədis elmində xüsusi məqama malik olan Əban bin Təğlib və Əbu 
H
əmzə əs-Somali İmamın (ə) ən yaxın tələbələri olmuşlar. Adı çəkilən bu və ya digər 
t
ələbələr ondan hədis, fiqh, təfsir və digər elmləri əldə etmişlər. 
 
İmam Zeynülabidinin (ə) müasiri olduğu Əməvi xəlifələri: 
1.Müaviy
ə bin Əbi Süfyan (661-680), 
2.Yezid bin Müaviy
ə (680-683), 
3.Müaviy
ə bin Yezid (683-684), 
4.M
ərvan bin Həkəm (684-685), 
5.Əbdülməlik bin Mərvan (685-705), 
6.V
əlid bin Əbdülməlik (705-715).   
İmam  Zeynülabidin  (ə) hicri 95-ci (miladi 713) ildə  Vəlid  bin  Əbdülməlikin 
göst
ərişilə  zəhərləndirilmiş  və  nəticədə  şəhid  olmuşdur.  Onun  mübarək nəşi 
M
ədinədə Bəqi qəbristanlığında torpağa tapşırılmışdır. 
 
Haqqında deyilmiş təriflər 
Onun  haqqında  istər  müasiri  olmuş  alimlər, istərsə  də  ondan sonar gələnlər 
h
əmişə  yaxşı  sözlər  demiş  və  onu elm və  təqvada  hamıdan  öndə  olduğu 
vurğulanmışdır.  Beləliklə,  onun  haqqında  Zührünün 
« 
 ُﮫْﻨِﻣ  ُﻞَﻀْﻓَأ  ًﺎﯿﺷﺮﻗ  ُﺖْﯾَأَر  ﺎَﻣ » 
(Qüreyşdə ondan üstün birini görmədim), Səid bin Müsəyyibin « 
 ْﻦِﻣ  َﻞَﻀْﻓَأ  ﱡﻂَﻗ  ُﺖْﯾَأَر ﺎَﻣ 
 ِﻦْﯿَﺴُﺤْﻟا  ِﻦْﺑ  ِّﻲِﻠَﻋ »  (Əli bin Hüseyndən daha üstün olan birini heç vaxt görməmişəm), 
Malik  bin  Ənəsin  « 
 ُﮫُﺗَدﺎَﺒِﻋ  ِةَﺮْﺜَﻜِﻟ  َﻦﯾِﺪِﺑﺎَﻌْﻟا  ِﻦْﯾَز  َﻲِّﻤُﺳ »  (çox ibadət etdiyinə  görə 
Zeynülabidin adlanır), Süfyan bin Üyeynənin « 
  َﻻ  َو  َﻦﯾِﺪِﺑﺎَﻌْﻟا  ِﻦْﯾَز  ْﻦِﻣ َﻞَﻀْﻓَأ ًﺎّﯿِﻤِﺷﺎَھ  ُﺖْﯾَأَر ﺎَﻣ
 ُﮫْﻨِﻣ  ُﮫَﻘْﻓَأ »  (Haşimilər içində  Zeynülabidindən daha fəzilətli və  daha  düşüncəli birini 
görm
ədim) və Məhəmməd bin İdris Şafeinin « 
 َأ
 ِﺔَﻨﯾِﺪَﻤْﻟا ِﻞْھَأ ُﮫَﻘْﻓ  » (O, Mədinənin ən fəqih 
adamı  idi)  sözləri  İmamın  (ə) məqamının  bütün  məzhəblər  yanında  ali  olduğunu 
göst
ərməkdədir. Bundan əlavə Peyğəmbərin (s) məşhur səhabəsi Cabir bin Abdullah 
əl-Ənsarinin  onun  haqqında  Peyğəmbərdən (s) hədis nəql etməsi onun məqamını 
daha da yüks
əltməkdədir. Cabir rəvayət edir: “Mən  Peyğəmbərin  (s)  yanında 
oturmuşdum.  Hüseyn  (ə)  Peyğəmbərin  (s)  otağındaydı  və  onunla  oynayırdı.  Bu 
zaman Peyğəmbər (s) mənə dedi: Ey Cabir! Onun Əli adında oğlu olacaqdır. Qiyamət 
[89] 
 

günü  carçı  onu  Zeynülabidin  deyə  çağıracaqdır.  Onun  da  Məhəmməd  adlı  oğlu 
olacaqdır. Məndən ona salam deyərsən.”
365
 
 
“S
əhifətüs-Səccadiyyə” əsəri 
“S
əhifeyi-Səccadiyyə”  əsəri  İmam  Zeynülabidinin  (ə) söylədiyi dualar 
toplusudur. Onun s
ənədi çox etibarlı olub Əbülhəsən Məhəmməd bin Həsən Əhməd 
əl-Ələvi əl-Hüseyn vasitəsilə Yəhya bin Zeyd bin Zeynülabidinə (ə) yetişir. Bundan 
əlavə bu əsər İmam Zeynülabidinin (ə) oğlu İmam Məhəmməd Baqirin (ə) və nəvəsi 
İmam  Cəfəri-Sadiqin (ə)  hüzurunda  yazılmışdır  ki,  bu  da  əsərin sənədinin çox 
qüvv
ətli olduğuna bir dəlildir. 
Onu İmam Saccad (ə) 
İmam Baqir
 (
ə) və qardaşı Zeyd 
bin  Əliyə  verib, onlar da üzündən iki nüsxə  yazmışlar.  Beləcə  qoruyaraq Zeyd 
əlindəki  nüsxəni  Mütəvəkkil  bin  Haruna  vermişdir.  Mütəvəkkil 
İmam  Sadiqin
  (
ə) 
s
əhabələrindəndir və  deyir: “Mən  on  bir  duanı  itirmişəm amma 64-nü rəvayət 
edir
əm.” Mütəvəkkil özündəki nüsxəni İmam Sadiqə (ə) göstərib o da İmam Baqirin 
(
ə) nüsxəsi ilə müqayisə edib onlarda bir fərq görməmişdir. Onun indiki versionunda 
75  duadan 54-
ü  qalmış  və  mövcuddur. Buna  əsasən 75 duadan 21-i  düşübdür. 
“S
əhifeyi-Səccadiyyə” ən çox əlyazması olan hədis kitablarındandır və belə ki, İranda 
onun 3000 
əlyazması  var. Bu əlyazmaların  çoxu  Əllamə  Məclisinin  əlyazmasının 
üzünd
ən yazılıbdır və buna görə də onlarda gözə çarpan bir fərqlilik yoxdur. Əllamə 
M
əclisi  özü  yazdığı  səhifənin sənədini 650  yolla bilir.
366
 Bunlara baxmayaraq 
“S
əhifeyi-Səccadiyyə”nin fəsahət və  bəlağəti o  qədərdir ki,  onu 
M
əsum
  olmayan 
birinin bel
ə bir əsər yazması mümkünsüz görünür.
  
“S
əhifeyi-Səccadiyyə”  əsərinin  İslam  aləmində  “Ali-Məhəmmədin Zəburu”, 
“Quranın qardaşı” və “Əhli-beytin İncili” kimi məşhur adları da vardır.
367
 Bu da onun 
Qurani-k
ərimdən və “Nəhcül-bəlağə” əsərindən sonra necə bir önəm daşıdığını ortaya 
qoymaqdadır.  Görkəmli  İslam  alimi Seyid əs-Sədr  əsər  haqqında  yazırdı: “Biz bu 
əsərlə fəxr edirik.”
368
 
Əsər müsəlman  dünyasında  özünəməxsus çəkiyə  malik olub dəfələrlə  İslam 
aliml
əri tərəfindən şərh edilmiş və bir neçə dəfə doğma dilimizə tərcümə edilmişdir. 
Onun 
ən məşhur şərhi Əllamə Seyid Əli Xan Hüseyni əl-Mədəni əş-Şirazinin yazdığı 
“Riyazüs-salikin 
fi  şərhi səhifəti Seyyidis-Sacidin”  adlı  şərhidir. Müəllif  əsəri  ərəb 
dilind
ə  yüksək səviyyədə  şərh  etmişdir.  Onun  bu  şərhi  “İslami  nəşrlər müəssisəsi” 
t
ərəfindən yeddi cilddə  nəşr  olunmuşdur.  Bundan  başqa  əsərin onlarla fars dilinə 
t
ərcümə  və  şərhləri  vardır.  Onlardan  Seyid  Əli  Təqi Feyzülİslamın  tərcümə  və 
şərhini, Sədrəddin  əl-Bəlağinin,  Əbdülməcid Ayətinin, Cavad Fazilin, Mirzə 
Əbülhəsən  Şiraninin,  Məhəmməd Cəfər  İmaminin  və  başqalarının  şərhlərini misal 
göst
ərmək olar. 
Bütün bu deyil
ənlərdən  əlavə  hədis  alimləri  İmam  Zeynülabidinin  (ə)  başqa 
m
ənbələrdə olan dualarını da bir araya toplamış və beləliklə “Müstədrəküs-səhifətis-
365
 Bu h
ədisi İbn Kəsir “əl-Bidayə vən-nihayə” əsərinin IX cildində qeyd etmişdir. 
366
 
Əllamə Məclisi, Biharül-ənvar, c. 110, səh. 61 
367
 M
əalimül-üləma, səh. 135 
368
 Seyid S
ədr, Təsisüş-şiə, səh. 284 
[90] 
 
                                                 

S
əccadiyyə” adlı əsərlər də meydana gətirmişlər. Onlardan aşağıdakıları qeyd etmək 
olar: 
1.Əllamə  Seyid  Möhsün  Əmin  əl-Amilinin  “Səhifətüs-Səccadiyyə”  əsəri. 
Müəllif burada İmama (ə) aid 183 dua toplamışdır.  
2.Seyid Məhəmməd Bağır Müvəhhid əl-İsfahaninin “əs-Səhifətüs-Səccadiyyətil-
camiə” əsəri. Müəllif burada İmamın (ə) 270 duasını bir araya toplamışdır. Bu əsər 
Qumda “müəssiə İmam Mehdi (ə)” nəşriyyatında çap olunmuşdur.
369
 
 
“S
əhifeyi-Səccadiyyə”nin siyasi cəhətləri 
“Səhifeyi-Səccadiyyə” təkcə dua, münacat və Allahdan hacət istəməkdən ibarət 
deyil.  Eyni  zamanda,  onda  siyasi,  ictimai,  mədəni  və  əqidəvi  məsələlər  də  vardır. 
İmam Səccad (ə) öz duaları əsnasında dəfələrlə siyasi məsələlərə, xüsusilə də, imamət 
və  İslam  cəmiyyətinin  rəhbərliyi  məsələsinə  toxunmuşdur.  İndi  onlardan  bəzi 
nümunələri sizin nəzərinizə çatdırırıq: 
1) 
İmam  Səccad  (ə)  (Məkarimül-əxlaq  duasının)  iyirminci  duasında  buyurur: 
“İlahi, Məhəmməd (s) və Ali-Məhəmmədə salam göndər, mənə mənə əl (qüvvə) ilə 
zülm  edənə  qarşı,  mənimlə  dil  (sübut  dili)  ilə  mübarizə  aparana  qarşı,  mənimlə 
düşmənçilik və inadkarlıq edənə qarşı mənə qələbə əta et! Mənə qarşı hiylə işlədənə 
və fırıldaqçılıq edənə qarşı mənə tədbir, mənə təzyiq edənə qarşı mənə qüvvə, məndə 
səhv tutan və məni söyənlərə qarşı mənə təkzib qüdrəti və mənə düşmənlərin qorxu 
təhlükəsi qarşısında əmniyyət əta et...” 
İmam  Səccad  (ə)  Əbdülməlikin  Hişam  ibn  İsmayıl  Məxzumi  (Mədinənin 
hakimi) kimi nümayəndələrinin zülm, inad, bədgümanlıq, hədə-qorxu və təzyiqlərinə 
məruz  qalmamışdımı?  Buna  əsasən,  İmam  Səccadın  (ə)  bu  duası  öz  dövrünün 
hökumətinin  zülmlərinə qarşı  bir  şikayət  olmuş  və  bu  baxımdan  da siyasi  xarakter 
daşımışdır. 
2) 
İmam  Səccadın  (ə)  Qurban  bayramı  günü  və  eləcə  də,  hər  cümə  günləri 
oxuduğu  duada  deyilir:  “...İlahi,  bu  məqam  (Qurban  bayramının,  cümə  gününün 
namazı və xütbələri, onun vəzifəsi olan bu hakimiyyət və ümmətin rəhbərlik məqamı) 
Sənin seçilmiş bəndələrinə və canişinlərinə məxsusdur. Bu rütbələr Sənin onları çox 
yüksək  mərtəbədə  qərar  verdiyin  əmin  bəndələrinə  məxsus  olub,  ancaq  zalımlar 
(zalım Əməvi xəlifələri) onu güclə qəsb edib ona sahib çıxmışlar... İş o yerə çatıb ki, 
Sənin  xəlifələrin  (biz  İmamlar)  məğlub  olmuşlar.  Onlar  Sənin  ehkamının 
dəyişilməsini,  Sənin  kitabının  əməl  meydanından  uzaq  düşdüyünü,  vacib  əməllərin 
təhriflərə  məruz  qaldığını,  Peyğəmbər  sünnəsinin  tərk  olunduğunu  öz  gözləri  ilə 
görürlər. 
İlahi, Sənin seçilmiş bəndələrinin düşmənlərinə, əvvəldən axıra kimi, eləcə də 
onların ardıcılları və onların işlərinə razı olanlara lənət olsun, onları Öz rəhmətindən 
uzaqlaşdır...” 
Bu  duada  İmam  Səccad  (ə)  Peyğəmbər  ailəsinə  məxsus  olan  imamət 
məsələsindən və onun zalımlar tərəfindən qəsb edilməsindən açıq-aşkar söhbət etmiş, 
369
 
Əsər haqqında geniş məlumat üçün bax: Seyid Məhəmməd Bağır əs-Sədrin “əs-Səhifətüs-Səccadiyyə”, Beyrut çapı, 
Xomeyninin “
əl-Vəsilətül-İlahiyyə”, Darül-mənar, Beyrut çapı və Fihrisu Səhifətis-Səccadiyyə, Beyrut çapı əsərlərinə.   
[91] 
 
                                                 

bununla  da,  Bəni-Üməyyə  hökumətinin  qeyri-şəri  (qanunsuz)  hökumət  olduğunu 
bəyan etmişdir. 
İmam  Səccad  (ə)  Ərəfə  gününün  duasında  buyurur:  “İlahi,  camaata  rəhbərlik 
etmək  və  Sənin  əmrlərini  yerinə  yetirmək  üçün  seçdiyin,  onları  Sənin  elm 
xəzinədarların  və  dininin  gözətçiləri  təyin  etdiyin  Peyğəmbər  ailəsinin  ən  pak 
adamlarına  salam  göndər!  Sən  onları  bəndələrə  Öz  höccətin  təyin  edib  onları  Öz 
istəyinə  əsasən  bütün  çirkinliklərdən  təmiz  etdin  və  onları  Səninlə  vasitə  və  Öz 
Cənnətinin yolu qərar verdin... İlahi, Sən hər bir vaxt Öz dinini bir İmam vasitəsi ilə 
qoruyub saxlamısan, O İmamı qeybi əlaqə vasitəsi ilə Özünlə əlaqədə saxladıqdan, 
onu Öz r
izayətinə  vasitə  qərar  verdikdən,  ona  itaət  etməyi  vacib  etdikdən,  ona  asi 
olmağı nəhy etdikdən, onun əmr və qadağalarına itaət etməyi əmr etdikdən, hamının 
ona  itaət  etməsini  vacib  bilib  heç  kəsi  onun  itaətindən  çıxmamasını  əmr  etdikdən 
sonra onu bəndələrinə rəhbər və bayraqdar, dünyada hidayət məşəli qərar verdin...” 
İmam  Səccad  (ə)  bu  duada  da,  Peyğəmbər  (s)  ailəsindən  olan  İlahi  rəhbər  və 
İmamların  xüsusi  mövqe  və  üstünlüklərindən  söhbət  etmişdir.  Bu  da  şübhəsiz  ki, 
dövrün hakimiyyətinin qeyri-şəri olduğunu bildirir.
370
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
370
 Bax: http://haqqyolu.com 
[92] 
 
                                                 

XI  F
ƏSİL 
 
HİCRİ III (MİLADİ IX ) ƏSRDƏ YAZILMIŞ BƏZİ MƏŞHUR ƏSƏRLƏR  
 
11.1.Hicri III (Miladi IX) 
əsrin hədis ədəbiyyatının xüsusuiyyətləri 
Hicri  III 
əsr hədis  ədəbiyyatı  tarixində  ən məhsuldar dövrlərdən  biri  kimi 
xarakteriz
ə  edilir. Çünki bu dövrdə  hədis  ədəbiyyatı  hicri  II  əsrdə  baş  vermiş  bəzi 
ciddi hadis
ələr nəticəsində yeni inkişaf mərhələsinə daxil olmuşdur. 
Hicri II 
əsrdə hədisələrin tədvin və təsnifi hadisəsi hicri III və sonrakı əsrlərdə 
daha da müt
ərəqqi mərhələyə  yetişmişdi.  Məşhur  hədisşünaslar  və  qabaqcıl  İslam 
aliml
əri hicri III əsrə  yüksək qiymət  vermişlər. Çünki hicrətin bu əsrində  hədis 
elminin bir çox sah
ələrində  ümumi  bir  inkişaf  dövrü  başlamışdı.  Bu  dövrdə  yeni 
görk
əmli hədis alimləri  yetişdi.  Xilafətin müxtəlif bölgələrində  hədis elmini tədris 
ed
ən  ocaqlar  daha  da  genişləndi, bununla əlaqədar olaraq yeni-yeni hədis  əsərləri 
meydana g
ətirildi.  
Hicri III 
əsrdə  hədis  ədəbiyyatı  əvvəlki  əsrdə  yazılan  hədis  kitabları  üzərində 
yüks
əlirdi. Bu dövrdə  yaşayan  hədisşünaslar  əvvəlki dövrdə  yaranan zəngin irsdən 
bacarıqla  istifadə  edir, hədisləri daha da dərindən saf-çürük edərək öz əsərlərinə 
alırdılar.  
H
əqiqətən hədis alimləri haqlı olaraq hicri III əsrdə yazılan hədis əsərlərini yeni 
keyfiyy
ətlərinə görə fərqləndirirdilər. Bu keyfiyyətlər içərisində isə ən mühümü heç 
şübhəsiz  ki,  toplanıb  yazılan  hədisələrin  səhhətinin daha da dərindən  yoxlanıb 
araşdırılmasıdır.  
Bu dövrd
ə  hədis  elminin  inkişafında  və  hədisələrin  yazılıb  bir  araya 
toplanmasında dövrün nəhəng hədisşünaslarının böyük rolu olmuşdur. Əbəs deyildir 
ki, bu gün 
İslam  məzhəbləri içərisində  ən böyüyü olan əhli-sünnə  məzhəbi  şəri 
m
əsələlərin  istinbatında,  əqidəvi məsələlərin  əldə  edilməsinədə  birbaşa  məhz bu 
dövrd
ə yazılan kitablara müraciət edirlər. 
Hicri  III 
əsrdə  yazılan  hədis  ədəbiyyatından bəhs edən  zaman  şübhəsiz ki, bu 
dövrd
ə yazılan və bu gün müsəlmanlar içərisində əqidəvi və şəri hökmlərin mənbəsi 
hesab edil
ən “Kütubus-sittə”dən (altı kitabdan) ilk olaraq danışmaq lazımdır. Çünki 
bu 
əsrdə yaşayıb yaradan digər müəlliflərə nisbətən “Kütubus-sittə” müəllifləri daha 
ələm və  yazdıqları  əsərlər isə  digər  əsərlərə  nisbətən daha səhhətli hesab 
edilm
əkdədir.  
“Kütubus-sitt
ə” deyilən hədis əsərlərinin müəllifləri kitablarının səhhətinə görə 
aşağıdakı kimi sıralanmışdır:  
1.Buxari v
ə “əl-Camiüs-səhih” əsəri. 
2.Müslüm v
ə “əl-Camiüs-səhih” əsəri 
3.Tirmizi v
ə “Sünən” əsəri. 
4.
Əbu Davud və “Sünən” əsəri. 
5.N
əsai və “Sünən” əsəri. 
6.
İbn Macə və “Sünən” əsəri. 
[93] 
 

Yuxarıda  müəllifləri ilə  birlikdə  qeyd  edilən  altı  kitabın  şöhrəti öncə  yazılan 
kitablara nisb
ətən daha məşhurdur.  Buna  görə  də  sonradan gələn alimlər ravilərin 
tanıdılması, qərib (çətin anlaşılan) kəlmələrin açıqlanması, hədisələrin şərh edilməsi 
kimi bir qrup 
əsərlər daha çox bu əsərlər üzərində yazılmışdır.  
Bu  adı  çəkilən hədis  əsərlərindən  başqa  hicri  III  əsrdə  yazılan  digər hədis 
kitabları  da  mövcuddur  ki,  bunların  da  əlbəttə  hədis  ədəbiyyatı  tarixində  böyük 
ön
əmləri vardır.  
Ümumiyy
ətlə  hicri III əsrdə  yazılan  yuxarıda  adı  keçən  əsərlərdən  başqa 
aşağıdakıları da qeyd etmək lazımdır.  
1.
Əhməd bin Hənbəl və “Müsnəd” əsəri. 
2.
İbn Carud və “əl-Müntəqi fil-əhkam” əsəri. 
3.
İbn Əbi Şeybə və “Müsənnəf” əsəri. 
4.M
əhəmməd bin Cərir ət-Təbəri və “Təhzibül-asar” əsəri. 
5.B
əqi bin Məxləd əl-Qürtubi və “Müsnədül-kəbir” əsəri. 
6.Übeydullah bin Musa v
ə “Müsnəd” əsəri. 
7.
İshaq bin Rahuyə və “Müsnəd” əsəri.  
8.
Əbd bin Həmid və “Müsnəd” əsəri. 
9.
Əd-Darimi və “Müsnəd” əsəri. 
10.
İbn Əbi Asim Əhməd bin Əmr əş-Şeybani və “Müsnəd” əsəri. 
11.
İbn Əbi Əmr Məhəmməd bin Yəhya əl-Ədəni və “Müsnəd” əsəri. 
12.
Əli bin Əhməd bin Şüeyb ən-Nisai və “Müsnəd” əsəri. 
13.
İbrahim bin İsmayıl ət-Tusi əl-Ənbəri “Müsnəd” əsəri. 
14.Mus
əddin bin Musərhəd və “Müsnəd” əsəri. 
15.
Əl-Hümeydi və “Müsnəd” əsəri. 
16.
Əli bin əl-Mədini və “Müsnəd” əsəri. 
17.
Osman bin Əbi Şeybə və “Müsnəd” əsəri. 
18.
İbn Səncər və “Müsnəd” əsəri. 
19.H
əsən bin Süfyan və “Müsnədi-kəbir” əsəri. 
20.Y
əqub bin Şöbə və “Müsnədi-kəbir” əsəri.
371
 
Əlbəttə bu əsərlərdən başqa bu əsrdə digər hədis əsərləri də yazılmışdır. Amma 
t
əəssüflər olsun ki, hicri III (miladi IX) əsrdə  yazılan  əsərlərin böyük bir qismi 
dövrümüz
ədək gəlib çıxmamışdır. 
Əvvəldə qeyd etdiyimiz kimi, bu əsrdə yazılan ən məşhur əsərlər “kütubus-sittə” 
olduğu üçün ilk öncə onlar və onların müəllifləri haqqında məlumat əldə edəcəyik. 
Çünki bu 
əsərlər digərlərinə nisbətən daha səhih və daha şöhrətli hesab olunurlar. 
   
11.2. “Kütubi-sitt
ə” və müəllifləri 
 
11.2.1.Buxari v
ə “Səhih” əsəri 
H
ədis  ədəbiyyatı  tarixində  özünəməxsus  yeri tutan hədisşünaslardan  biri 
Buxaridir. Onun n
əsəbi  Məhəmməd  bin  İsmayıl  bin  İbrahim  bin  əl-Müğirə  bin 
371
 
M. Ə. əl-Xəvli, Miftahüs-sünnə, səh. 33-34 
[94] 
 
                                                 

B
ərdizyə əl-Cufi əl-Buxaridir.
372
 Onun küny
əsi Əbu Abdullahdır. O, hicri 194-cü ildə 
(miladi  810) cüm
ə  günü  şəvval  ayının  13-də  Buxarada  doğulmuşdur.
373
 O,  on 
yaşlarında  hədis öyrənməyə  başlamış,  bölgəsində  olan məşhur  şeyxlərdən elm 
öyr
əndikdən sonra o dövrün məşhur elm ocaqları yerləşən digər bölgələrə səyahətlər 
etmişdir. 
M
əhəmməd  bin  İsmayıl  hələ  yaşı  on  altı  olmamış  elm  öyrənmək  üçün  Şam, 
Misir, 
əl-Cəzirə, Bəsrə, Hicaz, Kufə, Bağdad kimi məşhur elm mərkəzlərinə dəfələrlə 
s
əyahətlər etmişdir.
374
 
Bu  zaman  o, 
İbn  əl-Mübarəkin və  Vaqidinin  kitablarını  əzbərləmiş,  dövrünün 
m
əşhur elm mərkəzlərində olmuşdur.
375
 
Qaynaqların məlumatlarına görə, Buxari ilk təhsilini doğma vətənində yaşayan 
aliml
ərdən, o cümlədən Məhəmməd bin Səlam, əl-Müsnidi və Məhəmməd bin Yusif 
əl-Bəykəndidən hədis öyrənmişdir.  Onun  hələ  uşaqkən 70 min hədis  öyrəndiyi 
r
əvayət edilir.
376
  
Z
əhəbi onun haqqında yazırdı: “Buxarinin təhsilini tamamlayıb əsər yazmağa və 
h
ədis rəvayət etməyə başladığı zaman hələ üzünə tük çıxmamışdır.”
377
 
Buxari 40 il müxt
əlif bölgələrdə  elm öyrənmiş  və  sonda  Nişapurda 
m
əskunlaşmaq istəmişdr. Lakin Məhəmməd bin Yəhya əz-Zühlinin rəqabəti üzündən 
oradan uzaqlaşmış və öz döğma vətəni Buxaraya gəlmişdir. Amma öz vətənində də o, 
qısqanclıq  hissi ilə  qarşılanmış, sarayda hədis müəllimi vəzifəsini üzərinə 
götürm
ədiyi  üçün  vali  Xalid  bin  Əhməd  əz-Zühli tərəfindən də  Buxaradan 
qovulmuşdur. Nəticədə Buxari öz doğma torpağından çıxaraq Buxara yaxınlığındakı 
Xartenk k
əndində məskunlaşmışdır.
378
 
Buxarinin 
əsərlərinə  gəldikdə  şübhəsiz  ki,  bunların  sayı  daha  çoxdur.  O,  hələ 
g
ənclik yaşlarında  əsərlər yazmağa başlamış və  on səkkiz  yaşı olan zaman  məşhur 
tarix 
əsərlərindən biri olan “Tarixül-kəbir” əsərini yazmışdır. O, bu haqda belə deyir: 
“on s
əkkiz yaşına çatınca səhabə və tabeunun fətva və sözlərini Übeydullah bin Musa 
dövründ
ə  yazmağa  başladım.  Bundan  sonra  da  “ət-Tarix”i  Peyğəmbərin  (s)  qəbri-
şərifinin yanında mehli gecələrdə qələmə aldım.”
379
 
Onun “S
əhih” adlı əsərindən başqa aşağıda adı keçən məşhur əsərləri də vardır: 
1.Tarixül-k
əbir.  
2.Tarixül-
əvsət.  
3.Tarixüs-s
əğır.  
4.
əl-Ədəbül-müfrəd.  
5.R
əfül-yədeyn fis-səlat.  
6.X
əyrül-kəlam fil-airaat xəlfəl-imam.  
372
 
əl-Əhadisül-qüdsiyyə, c. I, səh. 10 
373
 
M. Ə. əl-Xəvli, adı çəkilən əsəri, səh. 38 
374
 h
əmin mənbə, səh. 38 
375
 h
əmin mənbə, səh. 103 
376
 
İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 175 
377
 h
əmin mənbə, səh. 175 
378
 
bax: İ. Çakan, Hədis ədəbiyyatı, səh. 53; İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 180-181 
379
 
İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 182 
[95] 
 
                                                 

7.Birrül-valideyn.  
8.
ət-Təfsirül-kəbir lil-Quran.  
9.X
əlqu əfalil-ibad.  
10.Kitabül-il
əl fil-hədis.  
11.Kitabu müsn
ədil-kəbir.  
12.Kitabül-vuhdan.  
13.Kitabül-m
əbsut.  
14.
əd-Düəfa və s.
380
 
Buxarinin q
ələmə  aldığı  əsərlər içərisində  sübhəsiz ki, hədis toplusu olan “əl-
Camiüs-s
əhih” əsəri xüsusi yer tutmaqdadır. Bu əsərin tam adı “əl-Camiüs-səhihül-
müsn
əd  min hədisi  Rəsulillahi və  sünənihi və  əyyamihi”dir.
381
 Bu 
əsər  qısa  olaraq 
“S
əhihi-Baxari” adı ilə məşhurdur. 
Buxari bu 
əsərini  İshaq  bin  Rahuyənin (238/852): “Peyğəmbərin  (s)  səhih 
h
ədislərini müxtəsər  bir  kitabda  toplasaydın”  deməsindən sonra  yazmağa 
başlamışdır.
382
 
Deyil
ənə  görə,  Buxari “Səhih”  adlı  əsərini 16 il müddətində  600 min hədis 
iç
ərisindın  seçib  yazmışdı.
383
 O, bu 
əsərini  tamamladıqdan  sonra  dövrünün  böyük 
h
ədisçilərindən olan Əhməd bin Hənbələ, Yəhya bin Mainə, Əli bin əl-Mədiniyə və 
dig
ər ustadlara göstərmiş və onların müsbət rəyini öyrənmişdir. Zəhəbi Buxarinin bu 
əsəri  haqqında  bir  az  da  ifratla  demişdir:  “Buxarinin  əl-Camiüs-səhihi  Allahın 
kitabından sonra kütubu-islamiyyənin ən üstünüdür..” 
B
əzi alimlərin rəyincə bu əsər Qurandan sonra ən səhih kitabdır.
384
 
Bütün bu deyil
ənlərdən əlavə Buxarinin “əl-Camiüs-səhih” əsərini tənqid edən 
aliml
ər də vardır. Belə ki, bu əsəri ilk tənqid edən şəxslərdən biri, görkəmli alim və 
h
ədisşünas Dəraqutni (öl. 385 h/q) olmuşdur. 
Doktor Əhməd əl-Əmin isə yazr: “Buxarinin rəvayət etdiyi ravilərin bir hissəsi 
z
əif ravilərdir. Hafiz bunlardan səksən ravini cərh edib. Buna bariz misal İbn Abbasın 
köl
əsi İkriməni göstərmək olar. O, dünyanı təfsir və hədislə doldurub. Halbu ki, bəzi 
aliml
ər  onun  yalançı  olduğunu  deyiblər. Çünki o, xaricilərin  görüşlərini 
m
ənimsəmişdir...”
385
 
Əsəd Heydər isə  “Səhihül-Buxari”  əsəri  haqqında  yazırdı:  “Buxarinin  kitabı 
s
əhih olmayan hədisləri də əhatə edir. Hətta burada uydurma hədislərə də rast gəlinir. 
Bunun 
ən  bariz  misalı  Peyğəmbər (s) sehrlənmişdir hədisidir.”  Sonra müəllif 
Buxarinin adı çəkilən əsərindəki aşağıdakı ravilərin yalançı olduğunu vurğulayır: 
1.İsmayıl bin Abdullah bin Üveys bin Malik. 
2.Ziyad bin Abdullah 
əl-Amiri. 
3.H
əsən bin Müdrək əs-Sədusi. 
4.H
əsən bin Zəkran. 
380
 
M. Ə .əl-Xəvli, adı çəkilən əsəri, səh. 39 
381
 
İ. Canan adı çəkilən əsəri, səh. 182 
382
 
İbn Həcər, Hədyüs-sari, səh. 6-7; İ. Çakan, adı çəkilən əsəri, səh. 54 
383
 
İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 183 
384
 h
əmin mənbə, səh. 39 
385
 
əl-İmam əs-Sadiq vəl-məzahibil-ərbəə, c. I, səh. 77 
[96] 
 
                                                 

5.S
ələmə bin Rəca ət-Təmimi. 
H
əmçinin İbn Qəyyum əl-Cəvziyyə də bu “Səhih” əsərdə zəif hədislər olduğunu 
demişdir.
386
 Bundan 
əlavə  məşhur  alimlərdən  olan  Seyid  Şərəfuddin  əl-Amili bu 
əsərdə də zəif hədislər olduğunu demişdir.
387
 
Buxari bu 
əsərini tərtib edən zaman fiqhi qayələri  əsas almış, bab başlıqlarını 
fiqhi bir anlam daşıyacaq tərzdə seçdiyi hədislərə tənzim etmişdir. 
“S
əhihi-Buxari” üzərində aparılan tədqiqiatlar bu əsərdə 97 kitab (böyük fəsil) 
v
ə 3730 bab (kiçik fəsil) olduğunu xəbər verməkdədir.
388
  
Əsərdə yer alan hədislərin sayına gəldikdə, alimlər bu mövzuda ixtilaf etmişlər. 
Bel
ə  ki,  İbn  Həcərə  görə  əsərdə  təkrarı  ilə  birlikdə  7397 hədis  vardır,  ancaq  bura 
mü
əlləq, məvquf və  məqtu hədislər daxil deyildir.
389
 Amma aliml
ərin çoxunun 
g
əldiyi qənaət budur ki, Buxarinin bu əsərində təkrarilə birlikdə 9.082, təkrarsız isə 
4.000-
ə yaxın hədis vardır.
390
 
Ümumiyy
ətlə, Buxarinin “Səhih” əsəri aşağıdakı mövzuları ehtiva etməkdədir: 
1. B
ədül-vəhy. 2. İman. 3. Elm. 4. Vüzu. 5. Qüsl. 6. Heyz. 7. Təyəmmum. 8. 
Salat. 9. M
əvaqitüs-salat. 10. Azan. 11. Cümə. 12. Salatül-xauf. 13. Salatül-eydeyn. 
14. Vitr. 15. İstisqa. 16. Küsuf. 17. Sücudul-Quran. 18. Təqsirüs-salat. 19. Təhəccüd. 
20. Salat fi m
əscidi Məkkə. 21. Əməl fis-Salat. 22. Səhv. 23. Cənaiz. 24. Zəkat. 25. 
H
əcc. 26. Ümrə. 27. Mühsər. 28. Cəzaus-səyd. 29. Fədailül-Mədinə. 30. Səvm. 31. 
Salatüt-t
əravih. 32. Fəzli leylətil-Qədr. 33. İtikat. 34. Buyu. 35. Salam. 36. Şufa. 37. 
İcarə. 38. Xəvalat. 39. Kəfalət. 40. Vəkalət. 41. Hərş  və  Muzarəə.  42.  Şurb.  43. 
İstiqraz və ədaud-duyun. 44. Xusumat. 45. Luqata. 47. Məzalim və qəsb. 47. Şərikə. 
48. R
əhn. 49. İtq. 50. Mükatəb. 51. Hibə. 52. Şəhadət. 53.Sülh. 54. Şurut. 55. Vəsaya. 
56. Cihad v
ə  siyər. 57. Fərzül-xüms. 58. Cizyə. 59. Bədül-xəlq.  60.  Ənbiya.  61. 
M
ənaqib. 62. Fəzailüs-səhabən-Nəbiyyi. 63. Mənaqibül-Ənsar. 64. Məğazi.  65. 
T
əfsirül-Quran. 66. Fəzailül-Quran. 67. Nikah. 68. Talaq. 69. Nəfəqat. 70. Ətimə. 71. 
Əqiqə. 72. Zəbaib. 73. Əzahi. 74. Əşribə. 75. Mərzə. 76. Tibb. 77. Libas. 78. Ədəb. 
79. İstizan. 80. Dəvat. 81. Riqaq. 82. Qədər. 83. Əyman və nuzur. 84. Kəffarat. 85. 
F
əraiz.  86.  Hüdud.  87.  Diyat.  88.  İstitabətül-mürtəddin.  89.  İkrah.  90.  Hiyəl. 91. 
T
əbirür-rüya. 92. Fitən. 93 Əhkam. 94. Təmənni. 95. Əxbarul-ahad. 96. İtisam bil-
kitab v
əs-sünnə. 97. Tövhid.
391
 
M
ənbələrin verdiyi məlumatlara görə,  Buxari bu əsərini on minlərcə  tələbəyə 
oxumuşdur.
392
Lakin bu t
ələbələrdən  yalnız  bir  neçəsinin  adı  bilinir. Buxaridən 
r
əvayət edənlərdən aşağıdakıları qeyd etmək olar: 
ət-Tirmizi, Müslüm, Nəsai, İbrahim bin İshaq əl-Hərbi, Məhəmməd bin Dulabi, 
“S
əhih”i  isə  Buxaridən son olaraq Mənsur bin Məhəmməd  əl-Bəzdəvi  rəvayət 
etmişdir.
393
 
386
 
İ. Canan, Hədis üsulu və hədis tarixi, səh. 189 
387
 
Əbu Hüreyrə, səh. 78 
388
 
İ. Çakan, adı çəkilən əsəri, səh. 55 
389
 h
əmin mənbə 
390
 
İ. Çakan, adı çəkilən əsəri, səh. 55 
391
 T. Koçyigit, H
ədis istilahları, səh. 67 
392
 
əs-Saati, əl-Fəthür-Rəbbani, c. I, səh. 15 
[97] 
 
                                                 

Buxarinin “S
əhih”  əsəri üzərinə  çoxlu şərhlər  yazılmışdır.  Hələ  Buxaridən bir 
əsr keçməmiş onun üzərinə ilk şərhi əl-Xəttabi (388/998) “İlamüs-sünən” adlı şərhini 
yazmışdır.
394
 Katib Ç
ələbiyə  görə  Buxarinin “Səhih”i üzərinə  82  şərh  yazılmışdır. 
Amma Katib  Ç
ələbidən  sonrakı  şərhlər də  bir  yerə  toplansa,  bunun 100-dən  artıq 
olduğu məlum olacaqdır. 
Bu  şərhlərdən bu gün əldə  mövcud olanlar Kirmaninin (786/1384) “əl-
K
əvakibüd-dürər”, İbn Həcərin (852/1448) “Fəthül-bari”, Əllamə Eyninin (855/1451) 
“Ümd
ətül-qari” və Qəstəlaninin (923/1517) “İrşadüs-sari” əsərləridir. 
Zeyn
əddin Əhməd bin Əhməd Əbdüllətif əz-Zəbidinin (893/1488) “ət-Təcridüs-
sarih li 
əhadisil-camiis-səhihi Buxari” əsəri “Səhihi-Buxari” üzərinə yazılmış ixtisar 
bir 
şərh əsərdir.