Qafqaz müSƏlmanlari idarəSİ baki islam universiteti

“Üsuli-kafi”
nin şərhləri 
Şübhəsiz ki,  hər bir elm sahəsində  məziyyət kəsb edən  əsər  İslam  alimlərinin 
diqq
ətindən kənarda qala bilməzdi. Buna görə  də  dinin  əsas  qaynaqlarından  hesab 
edil
ən bu əsərə  zaman-zaman  şərhlər  yazılmış  və  bundan  sonra  da  bu  şərhlərin 
yazılması davam edəcəkdir. 
“
əl-Kafi” üzərinə yazılan şərhlərdən aşağıdakıları qeyd etmək olar: 
1.Camiül-
əhadis vəl-əqval. Bu Şeyx Qasim bin Məhəmməd bin Cavad  bin əl-
V
əndinin (öl.1100 h/q) şərhidir. 
2.Dürrül-m
ənzum min kəlamil-Məsum.  Bu  şərh isə  Əli bin Məhəmməd  bin 
H
əsən bin Zeynüddin əş-Şəhidüs-Sani əl-Amilinindir (öl.1104 h/q). 
3.
ər-Rəvaşihüs-səmaviyyə  fi  şərhil-əhadisil-imamiyyə.  Bu  şərhin müəllifi isə 
M
əhəmmd Bağır əd-Damad əl-Hüseynidir (öl. 1040 h/q). 
4.
əs-Şafi. Bu şərhi isə Şeyx Xəlil  bin Qazi əl-Qəzvini (öl.1089 h/q) yazmişdir. 
5.
Şərhi Mirzə Rafəddin Məhəmməd Naini (öl. 1082 h/q). 
6.
Şərhi Molla Sədra Şirazi (öl. 1050 h/q). 
7.
Şərhi Məhəmməd Əmin əl-Astarabadi əl-Əxbari (öl. 1036 h/q). 
8.
Şərhu Molla Məhmməd Saleh əl-Məzandarani (öl.1080 h/q). 
9.K
əşfül-kafi.  Bu  şərhi  Məhəmməd  bin  Məhəmməd  əl-İstahbənati  əş-Şirazi 
(hicri XII 
əsrin əvvəllərində yaşayıb) yazıb. 
10.Miratül-ü
qul  fi  şərhi  əxbari Alir-Rəsul.  Bu  şərhi isə  Məhmməd  Bağır  bin 
M
əhəmməd Tağı Məclisi (öl.1110 h/q) yazmışdır. 
11.Hüd
əl-üqul  fi  şərhi  əhadisil-üsul.  Bu  şərh  Məhəmməd  bin  Əbdəli bin 
M
əhəmməd  bin  Əhməd  bin  Əli  bin  Əbdülcəbbar  əl-Qətifinindir (hicir  XIII  əsrin 
əvvvəllərində yaşayıb). 
12.
əl-Vafi. Bu şərhi isə Feyz  əl-Kaşani (öl.1091  h/q)  yazmışdır. Bu şərh hicri 
1310 v
ə 1324-cü illərdə Tehranda üç cilddə çap olunmuşdur. 
 
12.3.
Şeyx Səduq və əsərləri 
H
əqiqətən  İslam  tarixində  elə  şəxsiyyətlər  olmuşdur  ki,  onlar  cismən  xalq 
iç
ərisində  olmasalar  da  mənən  və  ruhən  müsəlman  ümməti  içərisində 
dolaşmaqdadırlar.  Çünki  onlar  dəyərli  əsərləri  və  həmişəyaşar  fikirləri  ilə  İslam 
526
 bax: S. S. Rəşadi, Hədis elmi, səh. 60 
527
 bax: Hüseyni, Şiəyə görə sünnənin dindəki yeri, səh. 274 
[121] 
 
                                                 

m
ədəniyyətinə  xidmətlər  göstərmiş  və  dini  ədəbiyyatımızın  zənginləşməsində 
müst
əsna rol oynamışlar. Belə şəxslərdən biri heç şübhəsiz ki, zamanının böyük oğlu, 
İslamın fəxri və hədisşünasların ustadı Şeyx Əbu Cəfər Məhəmməd bin Əbülhəsən 
Əli bin Hüseyn bin Babaveyh əl-Qumidir. 
Şeyx  Səduq  ləqəbi  ilə  tanınan  bu  böyük  alimin  doğum  tarixi  ixtilaflı  olsa  da, 
Qum 
şəhərində  doğulduğu  məlumdur.  İlk  təhsilini  Qumun  məşhur  alimlərindən  və 
tanınmış  şeyxlərdən  alan  Şeyx  Səduq  sonralar  elmini  mükəmməlləşdirmək  üçün 
müxt
əlif bölgələrə səyahətlər etmişdir. O, ilk öncə Reyə getmiş və orada bir müddət 
qalmışdır.  Həmin  ərəfədə  Şeyx  Səduq  hicri  352-ci  ildə  Məşhəddə  İmam  Rzanı  (ə) 
ziyar
ət etmiş və Nişapurda olaraq oranın alimlərini dinləmişdir.
528
 H
əmçinin o, həmin 
ild
ə  Bağdada, 354-cü  ildə  isə  Kufəyə  getmiş,  sonra  da  oradan  Məkkəyə  ziyarətə 
getmişdir. Məkkə  ziyarətindən  sonra  Şeyx  Səduq  Həmədana  gəlmiş  və  367-368-ci 
ill
ərdə  iki  dəfə  yenidən  Məşhəd  ziyarətində  olmuşdur.  Sonralar  o, Məvarünnəhrə 
getmiş,  Səmərqəndə  və  Fərqanəyə  daxil  olaraq  oradan  da  Bəlxə  getmiş  və  hər 
bölg
ənin şeyxlərini dinləmişdir.
529
 
Bel
əliklə, ilk  təhsilini  öz  vətənində  atasından  alan  Şeyx  Səduq  Xorasan, 
N
işapur, Səmərqənd, Bağdad, Kufə, Məkkə, Mədinə və digər elm mərkəzləri yerləşən 
şəhərlərə səyahətlər etmiş və dövrünün nəhəng elm sahiblərindən dərs almışdır. 
Kiçik 
yaşlarında elmə həvəs göstərən bu şəxs artıq gənc yaşlarında şöhrətli bir 
alim kimi 
tanınmışdır. O, öz dövründə “Rəisül-mühəddisin” ləqəbi ilə tanınmışdır.
530
  
Hicri  IV 
əsr  (miladi X əsr )  İslam  tarixində  ictimai,  elmi,  fəlsəfi,  dini  fikir 
tarixind
ə  ən  görkəmli  şəxsiyyət  kimi  tanınan  Şeyx  Səduq,  istedadlı  alim,  böyük 
t
ədqiqatçı  və  məhsuldar  alim  kimi  yaddaşda  qalmışdır. Buna  görə  də  IV  hicri  əsr 
geniş mənada Şeyx Səduq əsri adlana bilər. Bunu deməyə bizə onun xəlifələri olan 
f
əqihlərin və hədisşünasların onun məfkurə və elmi bayrağı altında toplanmaları əsas 
verir. Zaman-zaman 
İslam alimləri və filosofları onu böyük ehtiramla yad etmiş və 
haqqında dəyərli fikirlər söyləmişlər. 
Şeyx  Tusi  onun  haqqında  “əl-Fihrist”  əsərində  yazırdı:  “O,  hədisləri  əzbər 
bilm
əkdə ən ali, raviləri tanımaqda ən bilgili və xəbərləri incələməkdə ən görkəmli 
alim idi. Qum 
əhli onun kimi hafiz və çox elmi olan birini görməmişdir.
531
 
N
əcaşi  onun  haqqında  yazmıdır:  “Şeyximiz  və  fəqihimiz  hicri  355-ci  ildə 
B
ağdada gəlmiş və məzhəbin şeyxləri ondan nəql etdiyi sünnəni eşitmişlər.” 
X
ətib əl-Bağdadi isə demişdir: “O, Bağdada gəldi, atasından rəvayət etdi, şiənin 
şeyxləri və məşhur şəxsiyyətlərindən olan Şeyx Səduqdan bizə Məhəmməd bin Təlhə 
ən-Niali hədis rəvayət etdi.”
532
 
Şöhrəti  hələ  sağlığında  bütün  İslam  dünyasını  tutan  Şeyx  Səduqun  əsərləri  və 
elmi 
görüşləri heç vaxt İslam mədəniyyti tarixindən silinməyəcəkdir. O, müsəlmanlar 
528
  Möhsün əl-Əmin, Əyanüş-şiə, c. VIII, səh. 24 
529
 bax: həmin mənbə, c. VIII, səh. 25 
530
 Şeyx Səduq, Mən la yahduruhül-fəqih, c. V, səh. 16 
531
 
əl-Fihrist, Şeyx Səduq maddəsi 
532
 bax: Əyanüş-şiə, c. VII, səh. 24 
[122] 
 
                                                 

arasında böyük şöhrət sahibi, özündən sonrakı hədisşünas və fəqihlərə qüvvətli təsir 
etm
əsinə görə yaddaşlarda elmli və fəzilətli zat kimi qalmışdır. 
Hicr
ətin 305-ci (miladi 915)
533
 v
ə yaxudda 306-cı ilində doğulan
534
 
Şeyx Səduq 
381-ci  (miladi 991) ild
ə  Reydə  vəfat  etmiş  və  Tehran  şəhərinin nahiyəsində 
Əbdüləzim əl-Hüseyninin qəbri yaxınlığındı dəfn edilmişdir
535
. 
Şeyx  Səduq  hələ  uşaq  yaşlarında  Quranın  ayələrini  mükəmməl  şəkildə 
əzbərləmiş və həmişə dövrünün böyük və əzəmətli alimlərinin məclislərində iştirak 
etmişdir. O, çox vaxt dövrünün nəhəng alimi və şeyxi olan Məhəmməd bin Həsən bin 
Əhməd  bin  Vəlidin  məclislərində  iştirak  etmişdir. Onu  bu  məclisdə  görən 
M
əhəmməd  bin  Əli  əl-Əsvəd  Səduqu  həmişə  fəal,  kitablara  rəğbətli  və  hafizəsinin 
çox  qüvv
ətli  olduğunu  gördükdə  demişdir:  “Sənin  elmə  bu  qədər  rəğbət 
göst
ərməyində  heç  təəccüblü  bir  şeyx  yoxdur,  çünki  sən  İmamın  (ə)  duası  ilə 
doğulmusan.”
536
 
Əvvəldə qeyd ediyimiz kimi, şeyx Səduq ilk təhsilini öz vətənində atasından və 
digər alimlərdən almış, sonralar isə təhsilini daha da təkmilləşdirmək üçün dövrünün 
elm 
mərkəzi yerləşən bölgələrinə səyahətlər etmişdir. 
O, A
bbasilər  xilafətinin  (750-1258)  paytaxtı  Bağdada, Kufəyə, Bəsrəyə, 
Fatimilərin hakimiyyəti  altında olan Misrə, Büveyhilərin idarəsi altında olan İranın 
digər bölgələrinə səyahətlər etmiş və oranın alimlərindən, fazil insanlarından elm əldə 
etmişdir. 
Həmçinin  o,  Səmərqənd,  Fərqanə  və  digər  onlarla  bölgələrə  hədis  dinləmək 
üçün 
səyahətlər etmişdir. 
M
ənbələr onun yüzlərlə şeyxdən dərs aldığın qeyd edir. Onun şeyxlərinin böyük 
əksəriyyətinin adları mötəbər kitablarda qeyd edilmişdir. Burada onun şeyxlərinin bir 
qisminin 
adlarını qeyd etmək əlbəttə ki, faydalı olacaqdır. 
1.
İbrahim bin Harun əl-Heybəsti. 
2.
Əbu İshaq İbrahim bin Məhəmməd bin Əbu Həmzə bin Əmmarə əl-Hafiz. 
3.
Əbülhəsən Əhməd bin Sabit əd-Dəvalibi. 
4.
Əbu Əli Əhməd bin əl-Həsən bin Əbd Rəbbih əl Qəttan ər-Razi. 
5.
Əbu Mənsur Əhməd bir İbrahim bin Bəkir əl-Xəvzi və s. 
Onun 
yetişdirdiyi tələbələrdən aşağıdakıları qeyd etmək olar: 
1.
Şeyx Hüseyn bin Əli bin Musa Babaveyh əl-Qumi. O, dövrünün böyük  fəqihi 
kimi 
tanınmışdır. Həmçinin Şeyx Hüseyn Şeyx Səduqun qardaşıdır. 
2.
Şeyx  Həsən  bin  Hüseyn  bin  Əli  bin  Musa  bin  Babaveyh  əl-Qumi. O, Şeyx 
Səduqun  qardaşı  şeyx  Hüseynin oğludur və  böyük  alimlərdən  biri  olmuş  “Siqətüd-
din” 
ləqəbi ilə tanınmışdır. 
3.
Şeyx  Əli  bin  Əhməd  bin  Abbas.  O,  Nəcəşanin  atasıdır.  Şeyx  Səduqdan 
B
ağdad şəhərində hədis dinləmiş və ustadı ona bütün kitablarından rəvayət etməyə 
icazə vermişdir. 
533
 Mən la yəhduruhül-fəqih, c. I, səh. 20, Əqidətüş-şiə, səh. 284 
534
 əl-Qeybə, səh. 238 
535
 Möhsün əl-Əmin, Əyanüş-şiə, c. VIII, səh. 24 
536
 Şeyx Səduq, İkmalüd-din, səh. 276; Şeyx Tusi, əl-Qeybə, səh. 209; Əllamə Nuri, Müstədrəkül-vəsail, c. III, səh. 524 
[123] 
 
                                                 

4.
Şeyx  Əbülqasim  Əli  bin  Məhəmməd  bin  Əli  əl-Xəzzaz.  O,  çoxlu  əsərlərin 
müəllifidir. Yazdığı əsərlər içərisində ən məşhuru “Kifayətül-əsər”dir ki, ən çox bu 
əsərin  sahibi  kimi  tanınmaqdadır.  O,  Şeyx  Səduqdan  ən  çox  rəvayət  edən 
t
ələbələrdəndir. 
5.
Şeyx Əbu Cəfər Məhəmməd bin Əhməd bin Abbas bin Faxir əd-Duristi. O, 
Reyin 
kəndlərindən biri  olan  Durist kəndində  doğulduğu  üçün  ora  nisbət  edilir.  O, 
Şeyx Səduqdan sonra Şeyx Müfidin və Şeyx Mürtəzanın da tələbəsi olmuşdur
537
 
və 
başqaları. 
 
Şeyx  Səduqun  yaradıcılığı  çox  zəngin  və  elmi  həqiqətlərlə  doludur. Onun 
əsərləri  İslam  elmlərinin  müxtəlif sahələrinə  aid olub, ən  sədə, lakin  elmi  bir dildə 
yazılmış əsərlərdir ki, orada olan mətləblər hamı üçün anlaşılandır. 
M
ənbələrin verdiyi məlumatlara görə, Şeyx Səduq şərəfli ömrünün bir hissəsini 
kitab 
yazmağa sərf etmiş və bu yolda üç yüzdən artıq əsər yazmışdır.
538
 
Şeyx Hüseyn bin Əbdüssəməd əl-Harsi “əd-Dirayə” adlı əsərində yazırdı: “Şeyx 
Səduq  böyük  qüdrətə  və  uca  mərtəbəyə  malikdir. O, hədisləri  hifz  etməkdə  hafiz, 
fiqh
ə  aid  məsələlərdə  daha  dərin  görüşlü,  rical,  əqli  və  nəqli  (humanitar  və  dəqiq) 
elmlər sahəsində daha dərin bilik sahibi olan bin alim i di.” 
Şeyx Mühəqqiq əl-Kərki yazırdı: “Şeyx fəqihlərin və mühəddislərin imamı, öz 
dövrünün 
rəhbəri Əbu Cəfər Məhəmməd bin Əli bin Babveyh əl-Qumi…dir”
539
 
Təəssüflər  olsun  ki,  onun  yazdığı  qiymətli  əsərlərin  bir  qismi  əlimizə  gəlib 
çatmamış  və  tarixin  qaranlıq  səhifələrində  itib-batmışdır.  Şübhəsiz  ki,  onun 
günümüzədək  gəlib  çıxan  əsərləri  alimin  elminin  zənginliyindən  və  İslam 
mədəniyyətinə necə də gözəl xidmət etməsindin xəbər verir. 
Şeyx Səduq demək olar ki, İslam elmlərinin bütün sahələrinə, o cümlədən fiqh, 
üsul, 
hədis, təfsir, əqaid, rical və s. elmlər sahəsində dəyərli əsərlər yazmış və dini 
ədəbiyyatımızı zənginləşdirmişdir. Onun gələmə aldığı əsərlərdən aşağıdakıları qeyd 
etmək olar: 
1.
əl-İbanə. Onun bu əsəri çox güman ki, imamət haqqında olmuşdur. 
2.
İbtalül-ixtiyar və isbatün-nass. Bu əsər imamət haqqında olub on iki imamın 
imamlığının  isbatına  aiddir. Müəllif  burada  imaməti  rədd  edənlərə  əsaslı  dəlillərlə 
cavab 
vermiş və imamətin haqq olduğunu əsaslandırmışdır. 
3.
İbtalül-ğüluvvu vət-təqsir. Bu əsər ğulat firqəsini rədd etmək üçün yazılmışdır. 
4.
İsbatul-xilafət li Əmiril-möminin əleyhissəlam. 
5.
İsbatün-nass  ələl-əimmə  aleyhimis-salam. Bu  əsər  “Nüsusül-əimmə”  adı  ilə 
daha 
məşhurdur. 
6.
İsbatün-nass alə Əmiril-möminin əleyhis-salam. 
7.
İsbatül-vəsiyyə li Əli aleyhis-salam. 
8.
Əxbari Əbi Zər əl-Qəffari. 
9.
Əxbaru Salman. 
537
 Şeyx Səduqun ustadları və tələbələri haqqında bax: Mən la yəhduruhül-fəqih, c. I, səh. 29-42-ci səhifələrə 
538
 həmin mənbə, səh. 42 
539
 əl-İcazə liş-Şeyx Məclisi 
[124] 
 
                                                 

10.A
diyətül-müqif. 
11.
əl-İstisqa. 
12.
əl-Etiqadat.  
O,  bu 
əsərini  Nişapurda  Cümə  günü  368-ci  ildə  yazmışdır.  Onun  məclisində 
toplaşan şeyxlər və alimlər imamiyyə haqqında bir şey yazmasını isətəmişlər və Şeyx 
Səduq da onların bu istəyinə uyğun olaraq bu əsərini qələmə almışdır. 
Şeyx Tusi bu əsəri öz “Fihrist”ində “Dinül-imamiyyə” adı altında qeyd etmişdir. 
Sonralar  bu 
əsərin Şeyx Müfid şərh etmiş və onu “Təshihül-etiqad” adlandırmışdır. 
Bu 
əsər şərhi ilə bəirlikdə çap edilmişdir. Həmçinin Şeyx Səduqun bu əsərini Mövla 
Abdullah  bin  Hüseyn 
ər-Rəsm  Dari  əl-Məzəndərani  və  Mirzə  Məhəmməd  Əli  əl-
Müd
ərrisi  (öl.1240  h/q)  izah  etmiş  və  onu  “Minhacül-möminin”  adlandırmışlar. 
Əsərin dördüncü adı “Vəsilətün-nəcat”dır. Bunu da “əz-Zəvari” adlandırmışdı. Əsər 
doğma dilimizə tərcümə olunmuşdur. 
13. 
əl-Etikaf.  Bu əsər fiqh elminə həsr edilmişdir. 
14. 
əl-İğsal. Bu əsər də fiqhə aiddir. 
15. 
əl-Əmali.  
Bu 
əsər  “Məcalis”  və  yaxudda  “Ərəzül-məcalis”  adı  ilə  məşhurdur.  Bu  əsəri 
Nəcaşi “əl-Əvzu ənil-məcalis” adlandırmışdır. Bu əsər 97 məclisdən ibarətdir.  
16. 
əl-İmamə. 
17. 
İmtihanül-məcalis. 
18. 
əl-Əvail. 
19. 
əl-Əvaxir. 
20.
əl-Əvamir. 
21. 
Əvsafün-Nəbi (s). 
22.
ət-Tarix. 
23. 
ət-Ticarat. 
24. 
ət-Tərif. 
25.
Təfsirül-Quran 
26. 
Təfsiru qəsidəti fi Əhlil-beyt (ə). 
27.
ət-Təqiyyə. 
28.
ət-Tövhid. 
29. 
ət-Təyəmmüm. 
30.
Səvabül-əmal.  
Bu 
əsər  “Üqabül-əmal”  əsəri  ilə  birlikdə  1298  və  1375-ci  hicri  illərdə  İranda 
təkrar  çapdan  çıxmışdır.  Əsəri  Şeyx  Məhəmməd  Tağı  bin  Məhəmməd  Bağır  əl-
İsfəhani (ağa Nəcəfi) (öl. 1332 h/q) şərh etmişdir. 
31. Cami 
əxbari Əbdüləzim bu Abdullah əl-Həsəni. 
32. Cami adabil-musafir lil-
həcc. 
33. Cami 
təfsiril-münzil fil-həcc. 
34. Camiül-
həcc. 
35. Cami hü
cəcil-əimmə. 
36. Cami 
hücəcül ənbiya. 
37. Cami z
iyarətil-Riza (ə). 
[125] 
 

38. Cami i
ləlil-həcc. 
39. Cami 
fərzil-həcc.  
40. Cami 
fədlil-Kəbə vəl-hərəm. 
41. Cami fiqhil-
həcc. 
42. Cami n
əvadiril-həcc. 
43. 
əl-İzyə. 
44. 
əl-Cümə vəl-cəmaə. 
45. 
əl-Cəməl. 
46. 
Cəvabu risalə fi şəhri ramazan. 
47. 
Cəvabu məsələ fit-talaq. 
48. 
Cəvabu məsələ Nisapur. 
49. 
Cəvabatül-məsailil-bəsriyyat. 
50. 
Cəvabül-məsalil-Qəzviniyyat. 
51. 
Cəvabatül-məsailil-Kufiyyat. 
53. 
Cəvabatül-məsailil -Misriyyat. 
54. 
Cəvabatül-məsailil-Vasitiyyə. 
55. 
Hücəcül-Əimmə. 
56. 
əl-Hüdud. 
57. 
əl-Hizau vəl-Xəff. 
58. 
Həzvun-nəli bin-nəli. 
59. 
Həqqül-Cəzzaz. 
60. 
əl-Heyzu vən-Nifas. 
61. 
əl-Xitab. 
62. 
əl-Xisal.  
Bu 
əsər  şeyx  Səduqun  məşhur  əsərlərindən  biridir.  Əsər  əsasən  əxlaq 
haqqındadır.  O,  bu  əsərini  birinci  babla  başlamış,  sonra  ikinci,  üçüncü… 
dördyüzüncü bab 
başlıqları ilə tərtib etmişdir. Əsər hicri 1302-ci ildə Tehranda, sonra 
isə 1311-ci ildə fasca tərcüməsi ilə birlikdə çap edilmişdir. 1375-ci ildə Seyid Əli bin 
Məhəmməd bin Əsədullah əl-İsfəhaninin tərcüməsi ilə çap edilmişdir. Bu əsəri bəzi 
alimlər “Nüxbətül-xisal” adlandırırlar. Əsər doğma dilimizə tərcümə olunub. 
63. 
Xəlqül-insan. 
64. 
əl-Xüms. 
65. 
əl-Xəvatim. 
66. D
əaimül-etiqad. 
 Bu 
əsər halal və haram haqqındadır. Əsəri Nəcaşi öz adı ilə adlandırsa, Şeyx 
Tusi onu “Fihist” 
əsərində “Dəaimül-İslam”  adı altında qeyd elmişdir. 
67. D
əlailül-əimmə. 
68. 
əd-Diyat. 
69. 
əl-Məclis əlləzi cəra ləhu beynə yədey Rüknüddövlə əl-Büveyhi. 
70. 
əl-Məclisüs-sani. 
71. 
əl-Məclisu-salisu fi məclisi Rükniddövlə. 
72. 
əl- Məclisür-rabiu fi məclisi Rükniddövlə əl-Büveyhi. 
73. 
əl-Məclisül-xamisu fi məclisi Rükniddövlə əl-Büveyhi. 
[126] 
 

74.
ər-Rical. 
75. 
ər-Ricalül-müxtarinə min əshabi ən-Nəbiyyi (s). 
76. 
ər-Rəcət. 
77. 
ər-Risalətül-ulə. 
78. 
ər-Risalətüs-saniyə.  
Hər iki “Risalə” əsəri qeybət haqqındadır. Hər iki əsəri Nəcaşi və Şeyx Tusi öz 
əsərlərində qeyd ediblər. 
79. 
əl-Risalətül-ulə.  Bu  əsər  ramazan  ayı  haqqında  yazılıb.  Əsəri  Şeyx  Əbi 
Məhəmməd əl-Farsinin ona yazdığı məktubu əsasında cavab olaraq yazmışdır. 
80. 
ər-Risalətüs-saniyə.  Bu  əsəri  Bağdad  əhlinə  ramazan  aynın  mənası  barədə 
yazmışdır. 
81. 
ər-Risalətüs-salisə. Bu da ramazan ayı haqqındadır. 
82. 
ər-Risalə. Bu əsər İslamın ərkanı haqqındadır. Bu əsəri Şeyx Tusi, Nəcaşi və 
İbn Şəhraşub öz əsərlərində qeyd ediblər. 
83.  
ər-Rövzə. Bu əsər fəzilətlər haqqındadır. 
84. 
əz-Zəkat. 
85. Kütubüz-zühb. 
86. Zühdu 
Əmiril-möminin (ə). 
87. Zühdu-
Fatimə (ə). 
88. Zühdül-
Həsən (ə). 
89. Zühdül-Hüseyn (
ə). 
90. Zühdu 
Əli bin əl-Hüseyn (ə). 
91. Zühdu 
Əbi Cəfər (ə). 
92. Zühdüs-Sadiq (
ə). 
93. Zühdu 
Əbi İbrahim (ə). 
94. Zühdür-Riza (
ə). 
95. Zühdu 
Əbi Cəfəris-Sani (ə). 
96. Zühdu 
Əbil-Həsən Əli bin Məhəmməd (ə). 
97. Zühdu 
Əbi Məhəmməd əl-Həsən bin İmam Əli (ə). 
98. Ziyaratu quburil-
əimmə (ə). 
99. 
əs-Sual. 
100. 
əs-Sirrül-məktum iləl-vəqtil-məlum.  
101. 
əs-Sükna vəl-üsra. Bu əsər fiqh elminə aiddir. 
102. 
əs-Sultan. 
103. 
əs-Sünnə. 
104. 
əs-Səhv. 
105. 
əs-Sir. 
106. 
əs-Şura. 
107. 
əs-Sədəqə vən-nəhlə vəl-hibə. 
108. Sifatü
ş-şiə. 
109. Salatül-hacat 
110. 
əs-Salavatu sival-xums. 
111. 
əs-Səum. 
[127] 
 

112. 
əd-Diyafə. 
113. 
ət-Təraif. 
114. 
əl-Utq vəttədbir vəl-mukatəbə. 
115. Üqabül-
əmal. 
116. 
Əlamatu axiriz-zaman 
117.
əl-İləl. 
118. 
Tələlil-həcc. 
119. 
İləlül-şərai bu əsər şəriət hökmləri (əhkam) haqqındadır. Əsər hicri 1289 və 
1311-ci 
illərdə çap edilmişdir. Əsər doğma dilimizə tərcümə olunmuşdur. 
120. 
İləlül-vudu. 
121. 
əl-Avzu ənil-məcalis. 
122. Üyunu 
əxbarir-Riza (ə). 
 Bu 
əsər  Şeyx  Səduqun  ən  məşhur  əsərlərindəndir.  Əsər  hicri  1031, 1275 və 
1318-ci 
illərdə çap edilmiş və alimlər ona şərhlər yazmışlar. Onu Seyid Hüseyn əl-
Mü
ctəhid əl-Kərki (öl. 1001 h/q) şərh etmiş və ona haşiyə yazmışdır. Əsəri digər bir 
alim 
əl-Mövla Salih ər-Ruğni “Bərəkatül-məşhədil-müqəddəs” adı altında hicri 1075-
ci 
ildə şərh etimşdir. Bundan başqa əsər müxtəlif illərdə müxtəlif alimlər tərəfindən 
şərh edilərək çap edilmişdir. Bu əsər də doğma dilimizə tərcümə olunmuşdur. 
123. Q
əribu hədisin-Nəbi və Əmiril-möminin əleyhis-salam. 
124. 
əl-Qeybə. 
125. 
Fəraidüs-salat. 
126. 
əl-Firəq. 
127. 
əl-Fədail. 
128. 
Fədailsl-əşhuris-səlasə.  
Şeyx Səduq bu əsərini “Mən la yəhduruhül-fəqih” kitabında qeyd etişdir. Çünki 
bu 
əsər  üç  kitabdan,  rəcəb,  şaban  və  ramazan  aylarının  fəzilətlərindən  bəhs  edir. 
Həmçinin Şeyx Hürr əl-Amili bu əsəri “Əməlül-amal”da qeyd etimşdir. 
129. 
Fədailu Cəfərit-Təyyar (ə). 
130. 
Fədailüs-salat. 
131. 
Fədialül-ələviyyə. 
132. 
Fədlül-Həsən vəl-Hüseyn (ə). 
133. 
Fədlüs-şiə. 
134. 
Fədlüs-sədəqə. 
135. 
Fədlül-elm. 
136. 
Fədlül-məsacid. 
137. 
Fədlül-məruf. 
138. 
əl-Fətrə. 
139. Fiqhüs-salat. 
140. 
əl-Fəvaid. 
141. 
əl-Qurban. 
142. 
əl-Qəda vəl-əhkam. 
143. Kitab fi 
təhrimil-fiqa. 
[128] 
 

144.  Kitab  fihi  z
ikirə  mən  ləqiyəhu  min  əshabil-hədisi  və  an  kulli  vahidin 
minhum 
hədis. 
145. Kitab fi Zeyd bin 
İmam Əli (ə). 
146. Kitab fi 
ziyarəti Musa və Məhəmməd (ə). 
147. Kitab fi 
Əbdülmütəllib və Abdullah və Əbi Talib (ə). 
148. K
əmalüd-din və təmamun-nemət.  
Bu 
əsərə  həmçinin  “İkmalüd-din və  itmamün-nemət”  də  deyilir. Bu  əsərin bir 
hissəsi 1901-ci ildə Heydelbercdə almanca müqəddimə ilə birlikdə çap olunmuşdur. 
Əsər hicri 1301-ci ildə İranda və 1374-cü ildə isə Beyrutda kamil olmayan halda 
çap 
edilmişdir.  Bu  əsər  “qeybət”in  isbatı  haqqındadır.  Müəllif  bu  əsərini  Reydə, 
N
işapur və Xorasan səfərlərindən qayıtdıqdan sonra hicri 354-cü ildə yazmışdı. Bu 
kitabı  o,  İmam  Zamanın  (ə)  əmri  və  göstərişi  əsasında  yazmışdı.  İmam  (ə)  ona 
yuxuda bu 
işi görməyi əmr etmişdir. 
Əsəri Seyid Əli bin Məhəmməd bin Əsədullah əl-İmami və digər şəxslər izah 
etmişlər. 
149. 
əl-Lübab. 
150. 
əl-Ləan. Bu əsər fiqh elminə həsr olunmuşdur. 
151. 
əl-Liqau vəs-salam. 
152. 
əl-Mütə. 
153. 
əl- Məhafil. 
154. 
əl-Muxtar bin Əbi Übeyd əs-Səqəfi. 
155. Mü
xtəsər təfsiril-Quran. 
156. 
əl-Mədinə və ziyarət qəbri-Nəbi (s) vəl-Əimmə (ə). 
157. M
ədinətül-elm. 
Bu 
əsər on cüz olub “Mən la yəhduruhül-fəqih” əsərindən böyükdür. Bu əsəri 
Şeyx Tusi “Fihrist”, İbn Şəhraşub “əl-Məalim”, Şeyx Razi “əz-Zəriə” adlı əsərlərində 
qeyd 
ediblər.  Əsər  haqqında  Şeyx  Hüseyn  bin  Əbdüssəməd  “Dirayə”sində  yazırdı: 
“Üsul 
əsərimiz  beşdir:  əl-Kafi, Mədinətül-elm, Mən  la  yəhduruhül-fəqih, Təhzibül-
əhkam və əl-İstibsar”. 
158.
əl-Mürşid. 
159. 
əl-Məsail. 
160. M
əsailül-vüdu. 
161. M
əsailüs-salat. 
162. M
əsailüz-zəkat. 
163. Msailül-xüms. 
164. Msailül-
həcc. 
165. Msailül-
vəqf. 
166. M
əsailül-nikah. 
167. M
əsailül-əqiqə. 
168. M
əsailür-rida. 
169. M
əsailüt-talaq. 
170. M
əsailül-vəsaya. 
171. M
əsailül-məvaris. 
[129] 
 

172. M
əsailül-hüdud. 
173. M
əsailüd-diyat. 
174.Müsad
əqətül-ixvan. Bu əsəri Nəcaşi qeyd etmişdir. Şeyx Tusi isə əsəri “əl-
Müsad
iqə” adı altında qeyd etmişdir. 
175. 
əl-Məsabih. 
176. 
əl-Misbahüs-sani. 
177. 
əl-Misbahüs-salis. 
178. 
əl-Misbahür-rabi. 
179. 
əl-Misbahül-xamis. 
180. 
əl-Misbahül-sadis. 
181. 
əl-Misbahüs-sabi. 
182. 
əl-Misbahüs-samin. 
183. 
əl-Misbahüt-tasi. 
184. 
əl-Misbahül-aşir. 
185. 
əl-Misbahül-hadiyə əşərə. 
186. 
əl-Misbahüs-sani əsərə. 
187. 
əl-Misbahüs-salis əşərə. 
188. 
əl-Misbahür-rabi əsərə. 
189. 
əl-Misbahül-xamis əşərə.   
Bu  “Misbah” 
əsərlərində  Şeyx  Səduq  Məsumlardan  (ə)  gələn  hədisləri,  daha 
doğrusu hər “misbah”da bir Məsumdan (ə) gələn hədisləri qeyd elmişdir. 
190. 
əl-Misbahül-müsəlli. 
191. 
əl-Məayiş vəl-məkasib. 
192. M
əanil-əxbar.  
Bu 
əsər hicri 1289-cu ildə “İləlüş-şərai” əsəri ilə birlikdə çap edilmişdir. Sonra 
isə hicri 1301-ci ildə Şeyx Davud bin Həsən bin Yusif əl-Əvali əl-Bəhrani tərəfindən 
“T
ərtibu məanil-əxbar” adı altında və heca hərflərinin tərtibi əsasında çap edilmişdir. 
193. 
əl-Məaric. 
194. 
əl-Mərifə. 
195. 
əl-Mərifə bi ricalil-Bərqi. 
196. M
əqtəlül-Hüseyn (ə). 
197. 
əl-Müqni. Bu əsər fiqhə aiddir və hicri 1276-cı ildə İranda çap olunmuşdur. 
198. 
əl-Məlahi. 
199. 
əl-Mənahi. 
200. M
ən la yəhduruhül-fəqih.
540
  
Şeyx  Səduqun  qələmə  aldığı  əsərlər  içərisində  heç  şübhəsiz  ki,  ən  məşhuru 
“Kütubu-
ərbəənin” ikincisini təşkil edən “Mən la yəhduruhül-fəqih” əsəridir. O, bu 
əsərində  Peyğəmbər  (s)  və  digər  Məsum  imamların  (ə)  sözlərini  toplamış,  onları 
fiqhi bablar 
əsasında tərtib etmişdir. 
H
ədis  ədəbiyyatının  fundamental  əsərlərindən  biri  olan  “Mən  la  yəhduruhül-
fəqih”  əsərinə  qısa  şəkildə  “əl-Fəqih”  də  deyilməkdədir. Bu  əsər  yazıldığı  dövrdən 
540
 geniş məlumat üçün bax: Mən la yəhduruhül-fəqih, c. I, müqəddimə fəsli; Möhsün əl-Əmin, Əyanüş-şiə, c. VIII, səh. 
24-25 
[130] 
 
                                                 

etibarən  müctəhidlərin  şəri  hökmlərin  istinbatı  üçün  əllərində  əsas  və  ən  etibarlı 
mənbə  olmuşdur.  Əsərin  yazılmasından  min  ildən  artıq  bir  vaxtın  keçməsinə 
baxmayaraq, heç vaxt öz 
şöhrətini itirməmişdir. Bəlkə də bu əsər digər hədis əsərləri 
kimi 
müsəlmanlar  içərisində  öz  şöhrətini  qoruyub  saxlayacaq  və  bundan  sonrakı 
şəriət alimlərini də şəri hökmləri əldə etmələri üçün əsas qaynaq olacaqdır. Bunu bizə 
əsrlər boyu alimlərin bu əsərə dərin etimad göstərmələri və ona zaman-zaman şərh 
yazmaları bir sübutdur. 
Böyük 
İslam alimi Seyid bin Tavus yazırdı: “Mən la yəhduruhül-fəqihi etibarlı 
və  etimad  edilən  bir  əsər  gördüm.”
541
 
Həmçinin  məşhur  müfəssir  və  böyük  filosof 
Əllamə Təbətabai yazırdı: “Həqiqətən mən la yəhduruhül fəqih dörd kitabdan biridir, 
onun 
şöhrəti  və  etibari  Günəşin  günorta  vaxtı  zahir  olması  kimidir,  onun  hədisləri 
səhihlik baxımından məqbuldur və bir kəsin ona müxalif olması yersizdir.” 
D
igər  məşhur  alim  Şeyx  Nuri  isə  bu  əsəri  yüksək səviyyədə  qiymətləndirərək 
onun 
haqqında demişdir: “Mən la yəhduruhül-fəqih kitabı “Kafi” kitabından sonra ən 
səhih kitabdır…” 
Əsərdə yer alan hədislərə gəldikdə, onların səhhəti haqqında alimlər demək olar 
ki, 
yekdildirlər. Əsərin hədislərinin səhih olduğunu söyləyən alimlər, əsərdə yer alan 
hədisləri iki qismə bölmüşlər. Birinci qismə aid olan hədislər “məsanid”, ikinci qismə 
aid  olanlar 
isə  “mərasil”  adlanır. Məsanid  hədislər,  bütün  sənədlərində  yer  alan 
ravilər  qeyd  edildiyi  halda,  mərasil  hədislərdə  isə  sənəddə  yer  alan  ravilərin  bir 
neçəsinin  düşməsi  nəzərdə  tutulur.  Həqiqətən  də  “əl-Fəqih”  əsərində  yer  alan 
hədislərin  bəzilərinin  sənədlərində  qopuqluq  vardır. Lakin  məzhəb  alimləri  Şeyx 
Səduqun  “mürsəl”  hədislərini  məqbul  hədis  bilmişlər  və  o  hədislərin  etibarlı  və 
höccətliyinə  hökm  etmişlər. Belə  ki,  adı  keçən  əsərdə  yer  alan  mürsəl  hədisləri 
Məhəmməd  bin  Əbi  Ümeyrin  mürsəlinə  bənzətmiş,  Şeyx  Səduqun  bu  hədislərin 
səhhətinin  səhih  olduğuna  aid  hökm  etdiyini  və  onlarla  da  fətva  verdiyini  alimlər 
qeyd 
etmişlər.
542
 
H
əmçinin  bu  barədə  ən-Nuri  yazırdı:  “əl-Fəqih”  əsərinin  hədislərini  digər 
kitablarla 
müqayisə  edənlər  Şeyx  Səduqun  yaddaşındakı  hədislərin  çoxluğunu, 
zəbtının  və  təsbitinin  gözəl  olmasını  görmüşlər. Onun  kitabı  “əl-Kafi”dən  sonra 
gəlməkdədir. Onda  gələn  hədislərin  səhhəti  əmniyyətlidir.  Şeyx  Səduqun  məqsədi 
digər əsər sahiblərinin  məqsədi kimi ona məlum olan hədislərin hamısını toplamaq 
olmamışdır. Onun  məqsədi  yalnız  səhhəti  barədə  hökm  verdiyi  və  onunla  fətva 
verdiyi 
hədisləri  toplamaqdır. Ona  görə  bu  hədislər  onunla  Rəbbi  arasında  bir 
höccətdir.”
543
 
Şeyx  Təfrisi  “əl-Fəqih”  əsərinə  yazdığı  şərhində  deyir:  “Etimad  olunur  ki,  bu 
əsərin mürsəl hədisləri, əsərdə yer alan müsnəd hədislərə qüsurluq gətirməz. Çünki 
mürsəllərin səhhəti barədə səhih hökm verilmişdir.” 
Şeyx  Səduqun  bu  əsərindəki  hədislərin  sayı  haqqında  alimlər  aşağıdakı 
məlumatı  verməkdədirlər:  “Mən  la  yəhduruhül-fəqh  kitabı  3913  müsnəd  hədis  və 
541
 Kəşfül-məhəccə, səh. 122 
542
 bax: əl-Fəqih, c. I, səh. 58 
543
 Əllamə Nuri, əl-Müstədrək, c. III  
[131] 
 
                                                 

2050  mü
rsəl  hədis  ehtiva  etməkdədir.”
544
 “
əl-Fəqih  əsərində  5963  hədis  vardır. 
Onlardan 2050-si mü
rsəl hədisdir.”
545
 
B
əhrani “Luluə” adlı əsərində yazırdı: “Bəzi şeyxlərimiz əl-Fəqih əsərinin dörd 
cild 
olduğunu və 666 babı ehtiva etdiyini söyləyirlər. 
Bu 
cildlərdən birincisi 87, ikincisi 228, üçüncüsü 78, dördüncüsü isə 173 babı 
ehtiva 
etməkdədir. Bu  cildlərdən  birincisi  1618,  ikincisi  1637,  üçüncüsü  1305, 
dördüncüsü 
isə  903  hədis  ehtiva  edir.  Həmcinin  birinci  cilddə  999  müsnəd, 841 
mürsəl  hədis,  ikinci  cilddə  1064  müsnəd, 573 mürsəl  hədis,  üçüncü  cilddə  1295 
müsnəd, 510 mürsəl hədis, dördüncü cilddə isə 777 müsnəd, 126 mürsəl hədis vardır. 
B
eləliklə, əsərdə 3913 müsnəd, 2050 isə mürsəl hədis vardır.”
546
 
Şeyx Səduqun bu əsərindəki hədislərin səhhəti haqqında son olaraq bunu demək 
yetərlidir  ki,  burada  yer  alan  hər  iki  qrup  hədisləri  alimlər  tədqiq  etmiş  və  onların 
səhih olması barədə hökm etimşlər. Şübhəsiz ki, oradakı hədislərin səhih olması həm 
üsul  elminin 
prinsipləri  baxımından,  həm  də  Şeyx  Səduqun  elmi  və  etiqadi 
səviyyəsinin  yüksək  olması  baxımından  qənaətbəxşdir. Çünki  Şeyx  Səduq kimi  bir 
şəxsiyyətin zəif hədisləri nəql etməsi və onları kitabına alması ağıla uyğun olmayan 
bir 
iş kimi qiymətləndirilməlidir. Həmçinin Şeyx Səduq kimi bir fəqih hökmünə əməl 
etmədiyi və höccət saymadığı hədisləri rəvayət etməsi də mahal bir işdir. 
Min 
ildən artıq  bir müddətdə  müsəlmanlar  içərisində  əsas  qaynaqlardan  hesab 
edilən  bu  əsər  həmişə  alimlərin  diqqət  mərkəzində  olmuş,  şəri  məsələlərin 
çıxarılmasında əsas qaynaq hesab edilmişdir. Həmçinin alimlər əsərə müxtəlif şərhlər 
yazmış və heç kəs əsərdə yer alan hədisləri uydurma bilməmişdir. 
Şübhəsiz ki, yalnız Quarni-Kərim bütün nöqsan və tənqidi sifətlərdən uzaqdır. 
Ondan 
başqa  yerdə  qalan və  bəşər övladı  tərəfindən  ərsəyə  gətirilən  hər bir  əsərdə 
kifayət  qədər  tənqid  olunan  yerlər  vardır.  Fikrimizcə  “əl-Fəqih”  əsəri  də  Qurani-
kərim kimi tənqidi sifətlərdən uzaq olmayıb, haqqında müəyyən qədər tənqidi fikirlər 
səsləndirmək  olar. Lakin  ümumi  prinsiplər  baxımından  əsər  İslam  mədəniyyətinin, 
xüsusilə  də  hədis  ədəbiyyatının  fundamental  əsərlərindən  hesab  edilir  və  onun 
haqqında mədhdən başqa fikir səsləndirmək yetərsiz və qeyri-məqbuldur. 
Əsərin  şərhləri  çoxdur  və  burada  onlardan  bir  neçəsini  qeyd  etməklə 
kifayətlənəcəyik. 
1.Seyid 
Əhməd bin Zeynüddin əl-Ələvi əl-Amilinin (öl.1060 h/q) şərhi. 
2.
Şeyx Bəhiəddin əl-Amilinin (öl-1031 h/q) şərhi. 
3.A
ğa Cəmaləddin Məhəmməd bin Hüseyn əl-Xonsarinin (öl.1125 h/q) şərhi. 
4.
Xəlifə Sultan əl-Mir Ala Hüseyn Rəfidin Məhəmməd Mərəşi əl-Əməlinin (öl. 
1064 h/q) 
şərhi. 
5.M
irzə Abdullah Əfəndi bin Mirzə İsanin şərhi. 
6.Mövla 
Əzizullahın (öl. 1074 h/q) şərhi. 
7.Seyid A
lauddövlə bin Qazi Nurullah əs-Şəhidin (öl. 1019 h/q) şərhi. 
544
 Cəfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu, səh. 110 
545
 Şeyx Səduq, Mən la yəhduruhül-fəqih, c. I, səh. 59 
546
 Mən la yəhduruhül-fəqih, c. I, səh. 59-60 
[132] 
 
                                                 

8.
Əl-Əmir Məhəmməd Bağır bin Məhəmməd əl-Hüseyni əd-Damadın (öl. 1041 
h/q) 
şərhi. 
9..A
ğa  Məhəmməd  Hüseyn  bin  Mövla  Məhəmməd  Saleh  əl-Məzəndəranının 
şərhi. 
10.Seyid M
irzə Məhəmməd Bağır bin Mirzə Həsən bin Xəlifə Sultanın şərhi.
547
 
 
12.4.
İbn Quləveyh və “Kamili-ziyarət” əsəri 
H
ədis və fiqh elmlərində dövrünün öndər alimlərindən olan Cəfər bin Məhəmməd 
bin  Qul
əveyh əl-Qumi (?-981) hədis ədəbiyyatı tarixində daha çox İbn Quləveyh adı 
il
ə  tanınır.  Onun  doğum  tarixi  dəqiq olaraq bilinməsə  də  ömrünün sonunadək Qum 
şəhərində  yaşadığı  və  orada  yazıb-yaratdığı  haqqında  məlumatlar  vardır.  Onun 
dövrümüz
ədək  yalnız  bircə  əsəri gəlib  çıxmışdır.  Həmin  əsərin  adı  “Kamilüz-
ziyar
ət”dir.  Əsər bütövlükdə  Peyğəmbərin (s) və  imamların  (ə) qəbirlərinin ziyarət 
edilm
əsinə, ziyaərtin qaydaları və savabına həsr olunmuşdur. Əllamə Məclisi bu əsəri 
bütöv  şəkildə,  heç  bir  artırıb-azaltma olmadan “Biharül-ənvar”  əsərində  uyğun 
yerl
ərdə rəvayət etmişdir. 
 
12.5. T
əbərani və “Möcəm” əsəri 
Hicri IV (miladi X) 
əsrin ən görkəmli və məşhur hədisşünaslarından biri də heç 
şübhəsiz  ki,  Əbülqasım  Süleyman  bin  Əhməd  bin  Əyyub  ət-Təbəranidir. O, hicri 
260-
cı  ildə  (miladı  874)  Fələstinin  şimalında  yerləşən  Tabəriyə  bölgəsində 
doğulmuşdur.
548
 T
əbərani kiçik yaşlarından hədis elmini öyrənməyə başlamış və bu 
m
əqsədlə  dövrünün  məşhur  elm  mərkəzlərini  dolaşmışdır. O, Suriya, Misir,  Hicaz, 
Y
əmən kimi bölgələrə səyahətlər etmiş və mindən artıq şeyxdən dərs almışdır.
549
  
M
ənbələrin  verdikləri  məlumatlara  görə,  Təbərani  ömrünün  otuz  ilini 
s
əyahətlərdə keçirmiş və bir əsr ömür sürərək hicri 360-cı ildə (miladı 971) İsfahanda 
v
əfat etmişdir.
550
 
İslam  mədəniyyətinin  nadir  şəxslərindən  olan  Təbərani  bir  əsrlik  ömrünü  bu 
dinin 
inkişafına  sərf  etmiş  və  dəyərli  əsərlər  meydana  gətirmişdir. Onun  din 
elml
ərinin müxtəlif sahələrinə aid müxtəlif əsərləri olsa da heç şübhəsiz ki, bunların 
iç
ərisində  ən  məşhuru  “Möcəm”  adı  altında  yazdığı  üç  məşhur  əsəridir. Bu  əsərlər 
“K
əbir”,  “Əvsət”  və  “Səğir”  sifətləri  ilə  tanınmaqdadır. Bu  əsərlərin  hamısına 
birlikd
ə “Məacimüt-Təbərani” deyilir. 
547
 geniş məlumat üçün bax: Mən la yəhduruhül-fəqih, c. I, səh. 62-64 
548
 Ali Yardım, adı çəkilən əsəri, səh. 77 
549
 Zəhəbi, Təzkirə,  c. III, səh. 912 
550
 İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 40 
[133] 
 
                                                 

“
əl-Möcəmül-kəbir  fi  əsmais-səhabə”  Təbəraniyə  aid  olan  əsərlərin  ən 
irih
əcmlisi hesab olunan bu əsər “əşəreyi-mübəşşirə”dən başlamaq surətilə kişi-qadın 
Peyğəmbərdən  (s)  rəvayət edən  səhabələrin  əlifba  sırası  ilə  adları  sıralanaraq 
meydana  g
ətirilmişdir.
551
 O,  bu 
əsərində  Əbu  Hüreyrədən  gələn  hədisləri  qeyd 
etm
əmişdir.  Çünki  Əbu  Hüreyrədən  gələn  hədisləri  başqa  bir  müstəqil  kitabında 
t
oplamışdır.
552
 
M
ənbələrin məlumatlarına görə, Təbəraninin bu məşhur  əsərində 25000 hədis 
vardır.
553
 
H
əqiqətən  hədis  ədəbiyyatı  tarixində  möcəm  adlı  əsər  adı  çəkiləndə  ağıla  ilk 
olaraq T
əbəraninin bu əsəri gəlməkdədir. Çünki, bu əsər həm gözəl tərtibdə, həm də 
çox  h
ədis  ehtiva  etməkdədir.  Hətta  bəzi  mənbələr  Təbəraninin  bu  əsərində  60000 
h
ədis  olduğunu  bildirməkdədir.
554
 H
ədis  ədəbiyyatının  tanınmış  əsərlərindən  olan 
“Möc
əmül-kəbir” 1978-1983-cü illər arasında İraqın əvqaf nazirliyi tərəfindən Həmdi 
Əbdülməcid əs-Siləfinin təhqiqi ilə nəşr edilmişdir. Bu nəşr 25 cilddədir.
555
 
“
əl-Mücəmül-əvsət”  Təbəraninin  qəlmə  aldığı  möcəm  adlı  əsərlərinin  ikincisi  “əl-
Möc
əmül-əvsət”dir.  Təbərani  bu  əsərində  hədis  eşitdiyi  şeyxlərinin  əlfba  sırası  ilə 
adlarını tərtib edərək, hər şeyxdən aldığı hədisi onun adı altında qeyd etmişdir. O, bu 
əsərində  iki  minə  yaxın  şeyxlərinin  hər  birinin  nadir  rəvayətlərini  bir  araya 
toplamışdır.  Təbəraninin  bu  əsərində  otuz  minə  yaxın  hədis  vardır.
556
 Lakin 
Əbdüləziz əd- Dehləviyə görə bu əsərdə  on minə yaxın hədis vardır.
557
 
T
əbəraninin  “əl-Möcəmül-əvsət”  əsəri  Mahmud  ət-Təhhan  tərəfindən  təhqiq 
edil
ərək  1985-1995-ci  illər  arasında  on  bir  cilddə  nəşr  edilmişdir. Bu  əsərdə  9485 
h
ədis mövcuddur.
558
 
Mü
əllif bu əsərinə böyük önəm  vermiş və onun haqqında demişdir: “Bu kitab 
m
ənim ruhumdur.” 
H
ədisşünaslar  bu  əsərdə  yer  alan  hədislərin  bir  qisminin  zəif  olduğunu 
deyirl
ər.
559
 
551
 İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 40-41 
552
 bax: Zəhəbi, Təzkirə, c. III, səh. 912 
553
 A.Yadım, adı çəkilən əsəri, səh. 78. Bu əsər 12 cilddədir İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 41 
554
 İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 242; Kəttani, Risalə, səh. 112 
555
 İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 42 
556
 İ. Çanan adı çəkilən əsəri, səh. 43; Kəttani, Risalə, səh. 112 
557
 Bustan, səh. 105 
558
 İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh 43 
559
 Zəhəbi, Təzkirə, c. III, səh. 912 
[134] 
 
                                                 

“
əl-Möcəmüs-səğir”  Təbəraninin  ilk  və  ən  kiçik  əsəri  hesab  olunan  “əl-
Möc
əmüs-səğır”  əsərini  o,  özlərindən  hədis  nəql  etdiyi  şeyxlərinin  adlarını  əlifba 
sırası  ilə  qeyd etməklə  ərsəyə  gətirmişdir. O, bu  əsərini  ustadlarının  adlarını 
əbədiləşdirmək  üçün  təsnif  etmiş,  minə  qədər  şeyxinin  hər  birindən  bir  neçə  hədis 
alaraq 
əsərində yerləşdirmişdir.
560
 T
əbəraninin bu əsəri iki cild halında 1968-ci ildə 
M
ədinədə nəşr edilmişdir. Onun bu əsərində 1500-ə yaxın hədis vardır.
561
 
M
ənbələr Təbəraninin hər üç əsərində zəif hədislərin olmasını bildirməkdədirlər. 
Şübhəsiz ki, on minlərlə hədisi ehtiva edən bu kitablar heç vaxt nöqsandan uzaq ola 
bilm
əz. Lakin bütün bu nöqsan və tənqidlərə baxmayaraq Təbəraninin tərtib etdiyi və 
böyük z
əhmətlə ərsəyə gətirdiyi bu əsərlərin hədis ədəbiyyatı tarixində böyük önəmi 
vardır.  Çünki,  bu  əsərlər  yarandığı  ildən  bu  günədək  İslam  aləmində  əsas 
m
ənbələrdən olmuş və alimlərin baş vurduğu mötəbər qaynaqlardan olmuşdur. 
 Bildiyimiz  kimi,  T
əbəraninin  tərtib  etdiyi  möcəmlərdən  başqa  digər 
h
ədisşünaslar  da  bu  ad  altında  əsərlər  meydana  gətirmişlər. Bunlardan  Əbu  Tahir 
Əhməd bin Məhəmməd əs-Siləfi (öl. 576 /1180), Əbu Səid İbn əl-Ərəb (öl.340/951), 
əl-İsmayıli  (öl.371/981),  Əbu  Bəkr  əl-İsfəhani  (öl.381/991),  Hakim  ən-Nişapuri 
(öl.405/1014), 
Əbu  Müzəffər  əs-Səmani  (öl.625/1218),  Şəmsəddin  əz-Zəhəbi 
(öl.748/1347), Bürhan
əddin ət-Tənuhi (öl.800/1398) və başqalarını qeyd etmək olar. 
Amma  bu 
yazılan  möcəmlərdən  heç  biri  Təbəraninin  möcəmlərinin  şöhrətinə  çata 
bilm
əmişdir. 
 
12.6.D
əraqutni və “Sünən” əsəri 
Hicri IV 
əsrin taninmış və məhsuldar hədisşünaslarından biri də Əbülhəsən Əli 
bin  Öm
ər  ibn  Əhməd  əd-Dəraqutnidir. O, hicri  306-cı  ildə  (miladi 916)  Bağdadda 
Darül-qutn  m
əhəlləsində  doğulmuşdur.
562
 G
ənc  yaşlarında  elm  öyrənməyə  başlayan 
D
əraqutni  dövrünün  məşhur  bölgələrini,  o  cümlədən  Bəsrə,  Şam, Kufə, Misir  və 
Vasit  kimi  böyük 
şəhərlərə  səyahətlər  etmiş  və  buranın  böyük  alimlərindən  hədis 
dinl
əmişdir. Onun yetişməsində və böyük hədisşünas olmasında Əbülqasım əl-Bəğavi 
(öl.317/929), 
Əbu  Davud  əs-Sicistani  (öl.316/928)  və  digər  alimlərin  böyük  rolu 
olmuşdur. 
Dövrünün  böyük  h
ədisşünaslarından  olan  Dəraqutni  ömrünün  yaşlı  vaxtında 
Misir v
ə Şama getmiş və hicri 385-ci ildə (miladi 995) vəfat etmişdir.
563
 
D
əraqutinin  yaradıcılığı  çox  zəngindir. O, İslam  elmlərinin  bir  çox  sahələrinə 
aid 
əsərlər meydana gətirmiş və dövrünün zəngin məlumatlı alimi kimi tanınmışdır. 
Onun q
ələmə aldığı əsərlərdən aşağıdakıları qeyd etmək olar: 
1.Sün
ən.  
2.
əl-Müxtəlif vəl-mütəlif.  
3.Kitabül-il
əl.  
4.
əl-İstidrak aləs-səhiheyn.  
560
  A.Yaradım, adı çəkilən əsəri, səh. 79; İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 43 
561
 bax: həmin mənbələr 
562
 İbrahim Canan, Hədis üsulu və Hədis tarixi, səh. 242 
563
 h
əmin mənbə, səh. 100-101 
[135] 
 
                                                 

5.
əl-Əfrad və s.  
Şubhəsiz ki, bu əsərlər içərisində ən məşhuru “Sünən” əsəridir. Baxmayaraq ki, 
D
əraqutni hədis ricalı, qiraət və s. elmlər sahəsində dəyərli əsərləri yazmışdır, amma 
onu daha çox “Sün
ən” adlı əsəri ilə yad edirlər. O, bu əsərində fiqh mövzularına aid 
h
ədisləri toplamış  və  hər  bir  hədisin  müxtəlif  isnadı varsa, hamısını qeyd  etmişdir. 
M
əsələn  o,  kitabının  ilk  hədisi  olan:  “Su  iki  miqdarına  çatınca  onu  heç  bir  şey 
kirl
ətmiz” hədisini beş dəyişik rəvayətinə aid qırx fərqli isnad qeyd etmişdir.
564
 
D
əraqutninin “Sünən” əsəri ravi baxımından çox zəngin olsa da, hədisşünaslar 
orada  yer  alan  h
ədislərin  bir  qrupunun  zəif  və  uydurma  (mövzu)  olduğunu 
bildirm
əkdədir.
565
 
Əsərdə  yer  alan  hədislərin  zəif  olduğu  üçün  o  “kütubus-sittə” 
sıralarına daxil olmamışdır. Həmçinin bu üzdən əsər üzərində yazılan şərhlər də yox 
d
ərəcəsindədir. Bunun  üzərinə  yazılan  şərh  Əbu  Təyyib  Məhəmməd  Şəmsülhəqq 
Əzimabadinin yaxın zamanda “ət-Təliqül-müğni ələd-Dəraqutni” adı altında yazdığı 
bir 
əsəridir. Bu əsər hicri 1310-cu ildə dörd cild halında nəşr edilmişdir.
566
   
D
əraqutninin  “Sünən”  adlı  əsərində  zəif  hədislərin  mövcud  olmasına 
baxmayaraq 
əsər hicri IV (miladi X) əsrdə sünən adı altında yazılan əsərlərin önündə 
g
əlməkdədir. Həqiqətən də əsərin hədis ədəbiyyatı tarixində az da olsa özünəməxsus 
mövqeyi 
vardır.  Çünki,  ola  bilməz  ki,  hədis  elmindən  başqa  çox  elmlərin  mahir 
bilicil
ərindən  olan  Dəraqutni  kimi  bir  alimin  fiqhi  bablar  əsasında  tərtib  etdiyi  bir 
əsər  dəqqətdən  kənarda  da  qalsın. Bunun  bariz  nümunəsi  isə  əl-Bəğəvi  (516/1122) 
kimi alimin “M
əsabihüs-sünnə” əsərini yazan zaman Dəraqutninin “Sünən”indən bir 
qaynaq kimi istifad
ə etməsidir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
564
 Sünən, c. I, səh. 13-27 
565
 Kəttani, Risalə, səh. 31 
566
 Ali Yardım, adı çəkilən əsəri, səh. 92 
[136] 
 
                                                 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
XI
II FƏSİL 
 
HİCRİ V (MİLADİ XI) ƏSRDƏ YAZILAN BƏZİ MƏŞHUR HƏDİS 
ƏSƏRLƏRİ 
 
M
əlum olduğu kimi, hicri beşinci (miladi XI) əsr İslam elmlərinin, xüsusilə də 
h
ədis elminin zəngin bir dövrü kimi xarakterizə edilməkdədir. Həqiqətən də hicri II 
(miladi VIII) 
əsrdən rəsmən başlanan, əslində isə Peyğəmbər (s) dövründə bir qisim 
s
əhabələr tərəfindən qələmə alınmağa başlanan hədis əsərləri demək olar ki, hicrətin 
beşinci  (miladi XI) əsrinədək  böyük  bir  inkişaf  yolu  keçmiş  və  öz  orjinallığı  ilə 
sonrakı əsrlərdə yazılan əsərlərdən fərqlənmişlər. 
 
13.1.Seyid R
əzi və “Nəhcül-bəlağə” əsəri 
Hicri  IV  əsrin  sonları  V  əsrin  isə  lap  əvvəllərində  (miladi X-XI  əsrlərdə) 
yaşamış  görkəmli  alimlərindən  biri  Seyid  Rəzidir.  Onun  nəsil  şəcərəsi  Əbülhəsən 
Məhəmməd bin Hüseyndir. O, şəcərə baxımından İmam Musa Kazıma (ə) yetişir və 
həm ata həm də ana tərəfdən İmam Hüseynin (ə) törəmələrindəndir.  
Seyid Rəzi hicrətin 359-cu (miladi 968) ilində Bağdad şəhərində doğulmuşdur. 
Bütün 
ömrünü elm və dinin inkişaf edib yayılmasına sərf edən Seyid Rəzi hicri 406-
cı  (və  ya  403)  (miladi 1015) ildə  Bağdad  şəhərində  vəfat  etmiş  və  Bağdadın  qərb 
[137] 
 

istiqamətində  yerləşən  Kərx  məhəlləsində  “Ənbarilər”  məscidində  dəfn  edilmişdir. 
Onun  cənazəsinin  daşınmasında  və  dəfn  edilməsində  Büveyhilər  dövlətinin  vəzir-
vüzərası və bütün böyük mənsəb sahiblərinin hamısı iştirak etmişlər. 
Seyid Rəzi öz dövrünün ən böyük şair və ədiblərindən olması ilə yanaşı, həm də 
bütün 
İslami  elmlər  sahəsində  dərin  bilikli  öndər  alim  idi.  Mənbələr  onun  öz 
dövrünün  böyük  hədisşünası,  fəqihi,  ədib  və  şair  olması  haqqında  məlumatlar 
verirlər.  Onun 80-dan  çox  əsərinin  olması  tədqiqatçılara  məlumdur.  Kitabları 
müəllifin elmi şəxsiyyətini öyrənmək baxımından ən yaxşı qaynaqdır. Seyid Rəzinin 
yetişməsində  heç  şübhəsiz  ki,  Bağdad  alimlərinin  xüsusi  rolları  vardır.  Bildiyimiz 
kimi, 
Harun  ər-Rəşidin  dövründən  (786-809)  miladın  XI  əsrinin  ortalarına  kimi 
Bağdad şəhəri “Darül-elm” adı ilə alimlərin məskunlaşdıqları ən mühüm elmi mərkəz 
o
lmuşdur. Əbəs deyil ki, hicri IV-V əsrlər iki nəhəng elm sahibi Şeyx Müfid və Seyid 
Mürtəzanın şərəfinə “Şeyx Müfid və Seyid Mürtəza” əsri adlanır. 
Seyid  Rəzinin  hədis,  fiqh,  ədəbiyyat  və  digər  elmlər  sahəsində  çoxlu  sayda 
ustadları olmuşdur. Onlardan aşağıdakıları qeyd etmək olar: 
1.Şeyx Müfid. 
2.Qazi Əbdülcəbbar əl-Mötəzili. Xatırladaq ki, Seyid Rəzi onun “Şərhi üsulil-
xəmsə” və “əl-Ümdə” əsərlərini müəllifin yanında oxumuşdur. 
3.Şeyx  Əbu  İshaq  İbrahim  ət-Təbəri.  O,  Seyid  Rəzinin  Quran  müəllimi 
olmuşdur. 
4.Məhəmməd bin Musa əl-Xarəzmi. O, Seyidin fiqh müəllimi olub. 
5.Əbu Cəfər Əmr bin İbrahim əl-Kənnani. Seyid ondan hədis rəvayət etmişdir. 
6.Əbülhəsən  Əli  bin  İsa  ər-Rümmani.  O,  Seyidə  nəhv,  əruz  və  fiqh  elmlərini 
öyrədib. 
7.İbn Nübatə. 
8.Osman bin Cənni. 
9.Əbu Səid Həsən bin Abdullah bin Mərzban əs-Sürafi. 
10.Harun bin Musa ət-Tələkbəri. 
11.Əbu Əli əl-Farsi və b. 
Seyid  Rəzinin  yetişdirdiyi  bir  çox  tələbələri  olmuşdur  ki,  bunların  da  hamısı 
elmin müxtəlif sahələrinə aid dəyərli əsərlər yazmışlar. Onlardan aşağıdakıları qeyd 
etmək olar: 
1.Əbu Bəkr Əhmə bin Hüseyn ən-Nişapuri. 
2.Əhməd bin Əli bin Qüdamə. 
3.
Məhəmməd bin Əbu Nəsr əl-Əkbəri. 
4.Əbülhəsən Mehyar bin Mərzviyəh əd-Deyləmi. 
5.Əbu Abdullah Məhəmməd bin Əli əl-Hilvani. 
6.Əbülizz Məhəmməd bin Hümam və b.  
 
Əsərləri 
Seyid Rəzi həm ədəbiyyat həm də ilahiyyat elmləri sahəsində fundamental əsər 
yazan müəlliflərdəndir. Onun qələmindən çıxan əsərlərdən aşağıdakıları qeyd etmək 
olar: 
[138] 
 

1.Əxbari qüzati Bağdad. 
2.Təlxisil-bəyan ən məcazatil-Quran. 
3.Həqaiqit-təvil fi mütəşabihit-Tənzil. 
4.ər-Rəsail. 
5.əz-Ziyadat fi şeri İbn əl-Həccac. 
6.əz-Ziyadat fi şeri Əbi Təmmam. 
7.Kitab ma dar bey
nəhu və beynə Əbi İshaq əs-Sabi. 
8.Muxtari 
şeri Əbi İshaq əs-Sabi. 
9.Müntəxəb şeri İbn əl-Həccac. 
10.Tifül-
xəyal. 
11.Sirətu Əbi Tahir. 
12.T
əliqül-izah li Əbi Əli əl-Farsi. 
13.İnşirahis-sədr fi muxtarat minəş-şer. 
14.Divaniş-şer. 
15.Xəsaisi-Əimmə (ə). 
16.Məanil-Quran. 
17.Məcazatül-asarin-Nübuvvət. 
18.Təfsirül-Quran. 
19.Nəhcül-bəlağə. Bu əsər onun yazdığı ən məşhur əsərlərdəndir. 
 
“
Nəhcül-bəlağə”nin əhatə etdiyi mövzular 
“Nəhcül-bəlağə”  Əli  bin  Əbu  Talibin  (ə)  dilindən  çıxan  kəlmələr  toplusudur. 
Əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi,  Seyid Rəzi özündən əvvəlki qaynaqlara istinadən 
İmam Əlinin  (ə) xütbələrini,  məktublarını və qısa kəlamlarını bir  araya toplamaqla 
belə  bir  əsər  meydana  gətirmiş  və  ona  “Ritorikanın  yolu”  (Nəhcül-bəlağə)  adını 
vermişdir. Müəllif əsəri çox gözəl şəkildə tərtib etmiş və onu üç hissəyə ayırmışdır. 
Belə ki, birinci hissədə İmamın (ə) 239 xütbəsini, ikinci hissədə onun 78 məktubunu, 
üçüncü hissədə isə Həzrətin 498 qısa kəlamlarını yerləşdirmişdir. 
Müəllif İmamın Əlinin (ə) dağınıq və pərakəndə halda olan xütbə,  məktub və 
sözlərinin yalnız seçilmiş və xalq içində daha məşhur olanlarını bir yerə toplamışdır. 
Çünki Məsudinin də qeyd etdiyinə görə İmamın (ə) xalq içində 480-dan artıq xütbəsi 
məşhurdur. Halbuki Seyid Rəzi onlardan yalnız 239-nu qeyd edib. 
Əsər dəfələrlə dilimizə tərcümə olunub çap edilmişdir. 
 
“
Nəhcül-bəlağə” üzərinə yürüdülən şübhələr 
Təəssüflə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  bəzi  elmə  zidd  və  qərəzkar  alimlər  qədim 
zamanlardan bu günədək “Nəhcül-bəlağə”nin Seyid Rəzi tərəfindən uydurulduğunu 
və İmam Əliyə (ə) aid olmadığını sübut etməyə çalışmışlar. Bu tipdən olan alimlərin 
başında İbn Xəllikan (öl.681 h/q) gəlməkdədir. Belə ki, İbn Xəllikan ilk dəfə olaraq 
“Nəhcül-bəlağə”nin  Seyid  Rəziyə  yoxsa  qardaşı  Seyid  Mürtəzaya  aid  olması 
haqqında alimlər arasında fikir ayrılığının olduğunu qeyd etmiş və bununla da əsər 
müəllifinin kimliyini şübhə altına salmaq istəmişdir. O, bu haqqda yazırdı: “İnsanlar 
“
Nəhcül-bəlağə”nin  İmam  Əliyə  (ə)  aid  olmasında  ixtilafa  düşmüşlər.  Görəsən  bu 
[139] 
 

əsər Seyid Rəzinin yazdığıdır yoxsa onun qardaşının. Deyilənə görə adı çəkilən əsər 
İmam  Əliyə  (ə)  aid  deyil.  Bunu  Seyid  Rəzi  onun  adına  uydurmuşdur.”
567
 
İbn 
Xəllikandan sonra onu bəzi alimlər izləmişlər. Onlardan İbn Teymiyyə (öl.728 h/q) 
“Minhacüs-
sünnə”də, Zəhəbi (öl.748 h/q) “Mizanül-etidal”da, əs-Səfədi (öl.764 h/q) 
“əl-Vafi bil-vəfayat”da, əl-Yafei (öl.768 h/q) “Miratül-cinan”da İbn Xəllikanı təsdiq 
etmişlər. Müasir alimlərdən isə Əhməd Əmin, Əhməd Həsən əz-Zəyyat, Əhməd Zəki, 
Məhəmməd Kürd Əli, Corc Zeydan, Məhəmməd Seyid Kilani və başqalarını misal 
göstərmək  olar.  Şərqşünaslardan  isə  Misyo  Dimombin  “Nəhcül-bəlağə”nin  İmam 
Əliyə (ə) deyil, Seyid Rəzi tərəfindən uydurulduğunu qeyd etmişdir.
568
 
Xatırladaq ki, “Nəhcül-bəlağə” haqqında şəkk edənlərin bəzisi onun sənədində, 
bəzisi onun əhatə etdiyi mövzularda, bəzisi isə üslubunda şəkkə düşmüşlər. 
   
“
Nəhcül-bəlağə”nin mənbələri 
“Nəhcül-bəlağə”nin  mənbələri  Seyid  Rəzidən  əvvəlki  dövrlərə  aiddir.  Seyid 
Rəzi adı çəkilən əsəri toplayıb yazarkən özündən əvvəlki qaynaqlara istinad etmişdir. 
Bu  qaynaqların  bir  hissəsi  sünni,  digər  hissəsi  isə  şiə  qaynaqlarıdır.  Xatırladaq  ki, 
“Nəhcül-bəlağə”nin  qaynaqları  haqqında  ən  geniş  məlumatı  Seyid  Əbdüzzöhrə  bin 
Hüseyn əl-Xətib ən-Nəcəfi (öl.1993) vermişdir. O, bu haqda dörd cildlik “Məsadiri-
Nəhcil-bəlağə” adlı çox gözəl bir əsər də qələmə almışdır.  
 
“
Nəhcül-bəlağə”nin şərhləri 
“Nəhcül-bəlağə”nin  çoxlu  sayda  şərhləri  vardır.  Əllamə  Nurinin  (öl.1320  h/q) 
məlumatına görə “Nəhcül-bəlağə”nin 26
569
, Möhsün Əminə (öl.1345 h/q) görə 31
570
, 
Seyid Hibətuddin əş-Şəhristaninin (öl.1386 h/q) məluamtına görə 45
571
, Əbdüləziz əl-
Cəvahiri  ən-Nəcəfiyə  görə  51
572
,  Şeyx  Ziyauddin  bin  Yusif  əl-Hədaiqi  əş-Şiraziyə 
(öl.1408  h/q)  görə  66,  Əllamə  Əminiyə  (öl.1390  h/q)  görə  89
573
,  Ağa  Bozorg 
Tehraniyə (öl.1389 h/q) görə 148
574
, müasir alimlərdən olan Şeyx Hüseyn Cüməyə 
görə isə “Nəhcül-bəlağə”nin 210
575
 
şərhi vardır.  
 
13
.2.Şeyx Müfid və əsərləri 
Şeyx  Müfid  adıyla  tanınan  bu  alimin  İslam  elmlərinin müxtəlif sahələrinə  aid 
əsərləri vardır. O, İslam aləmində ən çox əsərlər meydana gətirən alimlərdəndir. Şeyx 
Müfid miladi 945-ci ild
ə doğulmuş və miladın 1022-ci ilində Bağdad şəhərində vəfat 
etmişdir.   
Şeyx Müfidin çoxlu sayda əsərləri vardır. Onlardan aşağıdakı əsərləri qeyd etmək 
olar:  
567
 
İbn Xəllikan, Vəfayatül-əyan, təhqiq: İhsan Abbas, darüs-səqafə, Beyrut, 1972, c. III, səh. 313  
568
 Z
əki Mübarək, ən-Nəsrül-fənni, darül-kitabil-ərəbi, Qahirə, tarixsiz, c. I, səh. 81   
569
 Xatim
ətül-müstədrək, səh. 513 
570
 
Əyanüş-şiə, c. VIII, səh. 245 
571
 Ma hüv
ə Nəhcül-bəlağə, çap ili 1352 h/q, səh. 23 
572
 Fihriste kitabxane ümume m
əaref, Tehran, 1353 h/q, c. I, səh. 141-147 
573
 
əl-Qədir, c. VI, səh. 184 
574
 
əz-Zəriə ila təsanifiş-şiə, c. XIV, səh. 111-161 
575
 
Şuruhi-Nəhcil-bəlağə, Beyrut, 1403 h/q,  
[140] 
 
                                                 

1).
əl-İrşad.  
2).
əl-Məcalis.  
3).
ən-Nusus.  
4).
əl-İxtisas vər-risalətül-kafiyə fi ibtali tövbətil-xatiə.  
5).Risal
ə masarüş-şiə fi müxtəsərit-təvarixiş-şəriyyə.  
6).
əl-Müqniə.  
7).
əl-Üyun vəl-məhasinil-müştəhir bil-füsil.  
8).
əl-Məqalat.  
9).
əl-Məzar.  
10).İman fi talib və rəsail zəbahi əhlil-kitab vəl-Mütə.  
11).S
əhvün-Nəbi və nəvmihi fis-salat.  
12).T
əzvicu Əmirilmuminin (ə) bintuhu min Ömər.  
13).Vücubul-m
əsh.  
14).Əcvibətül-məsailis-sərviyyə vəl-əkbəriyyə.  
15).Şərhu əqaidis-Səduq. 
 
13.3.Seyid Mürt
əza və əsərləri 
O, miladi XI 
əsrin görkəmli alimlərindən və  müctəhidlərindən  biri  olmuşdur. 
Seyid Mürt
əza hicri 355-ci  (miladi 966)  ilin rəcəb  ayında  Bağdadda  dünyaya 
g
əlmişdi. Atası Əbu Əhməd ona Əli adını vermişdi. Ana və atası İslam dünyasının 
hörm
ətli və  tanınmış  ailələrindən idi.  O, ilk təhsilini ailə  ocağında  almış  və  sonra 
dövrünün dig
ər görkəmli alimlərindən elmin müxtəlif sahələrini öyrənmişdir. Tez bir 
zamanda elmin 
ən yüksək mərtəbələrini fəth edən  Seyid  artıq  cavan  yaşlarında 
şöhrətli bir alim kimi tanınırdı. 
Seyid Mürt
əzanın  dərs metodu digər ustadlara bənzəmirdi. Dərslərinə  hər 
m
əzhəb və  inancdan  şagirdlər  qatılırdı və  belə  nəql edilir ki, “Bir yəhudi  qıtlıq və 
kasıblığın verdiyi çətinliklə Seyid Mürtəzanın  yanına gələrək ona astrologiya elmini 
öyr
ətməsini istəyib. Seyid yəhudini gülər bir üzlə qarşılayaraq ona müəyyən miqdar 
aylıq  maaş  vermiş  və  dolanışığını  təmin  etmişdir.  Yəhudi aradan çox bir zaman 
keçm
ədən Seyidin gözəl əxlaq və ədəbindən təsirlənərək müsəlman olmuşdur. Seyid 
Mürt
əzanın  dərsinin xüsusiyyətlərindən biri də  hər  şagirdə  öz hal və  vəziyyətinə 
uyğun aylıq verməsi idi. Məsələn, Şeyx Tusiyə 12 dinar aylıq verirdi. 
D
ərsinin  bir  başqa  xüsusiyyəti isə  böyük  şəxsiyyətlərin və  ustadların  da  onun 
d
ərsinə qatılması idi, hətta öz ustadı Şeyx Müfid də onun dərsinə qatılırdı. 
Seyid Mürt
əzanın  möhtərəmliyi və  ucalığını  bütün  İslam  aləmi qəbul 
etm
əkdədir. Adını eşidən hər alim elm və mövqeyindən təriflə danışır. Əllamə Hilli 
onun haqqında belə yazırdı: “Seyid Mürtəza elmdə bənzərsiz idi. Alimlərimiz onun 
elm v
ə  fəzilətində  ittifaq  etmişlər. Kəlam, fiqh, ədəbiyyat və  şeir  sahələrində  hər 
k
əsdən daha qabiliyyətli və alim idi. Şiə toplumu onun yaşadığı zamandan günümüzə 
q
ədər 693 qiymətli və elmi kitablarından istifadə etmişdir.
576
  
576
 http://www.al-shia.org/html/tur/olama/alimler/04.htm> 
[141] 
 
                                                 

Böyük f
əqihlərdən olan Əllamə Bəhrülülum belə deyir: “O, İslam alimlərinin ən 
üstünü idi. Ona n
əsib olan elm heç kimə nəsib olmadı. Əxlaq, fəzilət və üstünlüyünə 
dost-
düşmən hər kəs etiraf etməkdə idi.”
577
 
Əbül Əla Müərri isə Seyidi ondan soruşan kimsəyə bu şeiriylə cavab vermişdir: 
“Ey Seyid Mürt
əzanı gəlib mənə soruşan kimsə!  
Bil ki, O, h
ər səhv və qüsurdan uzaq idi. 
Əgər onu görsəydin anlar idin,  
Bütün xalqın igidliyi onda toplanmış və aləm tək bir evdə cəm olmuşdur.” 
Seyid Mürtəza miladi tarixlə 1044-cü ildə vəfat etmişdir. Onun qələmindən çıxan 
əsərlərdən aşağıdakıları qeyd etmək olar.  
1).Kitabüd-
dürər vəl-ğürər.  
2).Kitabu tənzihil-ənbiya.  
3).Kitabüş-şafi.  
4).Kitabu şərhi qəsidətil-Hümeyri.  
5).Kitabu cuməlil-elmi vəl-əməl.  
6).Kitabül-intisar.  
7).Kitabüz-
zəriə.  
8).Kitabül-
müğni fil-ğeybə.  
9).Risalə təfzilil-ənbiya aləl-məlaikə.  
10).Risalə möhkəm vəl-mütəşabeh.  
11).Kitabu münqizil-
bəşər min əsraril-qəza vəl-qədər.  
12).Əcvibətül-məsailil-müxtəlifə.  
 
13.4.
Şeyx Tusi və əsərləri 
Şeyx  Tusi  hicri  385-ci  ildə  ramazan  ayında  (miladi  995, oktyabr) Tusda 
doğulmuşdur.  O,  408-ci  ildə,  23  yaşında  İraqa  səyahət  etmiş  və  Bağdadda 
məskunlaşmışdır.
578
 
O,  Bağdada  səfər  etdikdən  sonra  dövrünün  nəhəng  alimi 
Məhəmməd  bin  Nöman  (Şeyx  Müfid) (945-1022)  ilə  görüşmüş  və  Şeyx  Müfidin 
ölümünün  sonunadək  onun  tələbəsi  olmuşdur.  Həmçinin  o,  dövrünün  ikinci  böyük 
alimi olan Şeyx Mürtəza deyə məşhur olan Əbülqasım Əli bin Əbi Əhməd əl-Hüseyn 
bin  Musanın  (miladi  966-1044)  da  yanında  elm  əldə  etmişdir.
579
 Seyid 
Mürtəza 
Tusini himayə etmiş və ona aylıq 12 dinar verərək 23 ilə yaxın bir müddətdə yanında 
saxlamışdır.  Seyid  Mürtəza  vəfat  etdikdən  sonra  Tusi  İmamiyyə  məzhəbinin 
mərcəiyyət məqamını öz üzərinə götürmüş və “Şeyx ət-taifə” ləqəbi ilə bu məzhəbin 
dini rəisi vəzifəsini icra etmişdir. O, şiə məzhəbində Məsum imamlardan (ə) sonra ən 
böyük elmi şəxsiyyət olaraq dəyərləndirilmişdir.  
Şeyx Tusi Seyid Mürtəzadan sonra Bağdadda Kərx səmtində iqamət qurmuş və 
on iki il burada oturub 
müsəlmanların problemləri, dini məsələlərin izahı ilə məşğul 
olmuşdur.  Bu  arada  onu  müsəlman  bölgələrinin  tanınmış  alimləri  ziyarət  etmiş, 
577