Qafqaz müSƏlmanlari idarəSİ baki islam universiteti

b)
 
İslam düşmənçiliyi 
Hədislərin  uydurulması  səbəblərindən  biri  də  heç  şübhəsiz  ki,  İslam 
düşmənçiliyidir.  Hədis  tədqiqatçıları  haqlı  olaraq  bir  qrup  şəxslərin  gizli  və  aşkar 
şəkildə İslamı yox etmək və yaxud da aradan aparmaq üçün planlı şəkildə hədislər 
uyduraraq insanlar arasında təbliğatlar aparmalarını qeyd edirlər. 
İslam  dininin  və  onun  təbliğatçısı  olan  Məhəmməd  peyğəmbərin  (s)  əleyhinə 
yönəldilmiş  hədis  uydurma  fəaliyyətinin  başında  yəhudilər,  xristianlar  və  bir  qrup 
münafiq 
müsəlmanlar  dayanırlar.  Bu  qrupların  məqsədləri  heç  şübhəsiz  ki,  dini 
yıxmaq  və  onu  yox  etmək  olmuşdur.  Hətta  mənbələrə  görə  Həmmad  bin  Zeyd 
1028
 
Əllamə Eyni, Ümdətül-qari, c. VII, səh. 202; c. XVII, səh. 18, c. XIX, səh. 104-105 
1029
 
Əllamə Məclisi, Biharül-ənvar, c. XX, səh. 420   
1030
 
Prof. Dr. İ.  L. Canan, Kütubu-Sittə Tərcüməsi və Şərhi, c. II, səh. 142 
1031
 h
əmin mənbə 
[265] 
 
                                                 

demişdir:  “Zındıqlar  on  dörd  min  hədis  uydurmuşlar.  Onların  içərisində  ən 
məşhurlarından  biri,  Əbdülkərim  bin  Əbüləvca  olmuşdur.  O,  Abbasi  xəlifəsi 
Mehdinin (775-
785)  zamanında  edam  cəzasına  layiq  görülmüş  və  son  sözündə  tək 
başına dörd min hədis uydurduğunu etiraf etmişdir.
1032
 
İslamın  əleyhinə  yönələn  bu  qruplar  içərisində  bəlkə  də  ən  təhlükəlisi 
mü
nafiqlərdir.  Çünki  onlar  özlərini  zahirdə  həqiqi  müsəlman  kimi  göstərsələr  də 
əslində  İslamın  düşməni  kimi  hərəkət  etmiş  və  müsəlmanların  nəzərində  İslamı 
gözdən  salıb,  onun  tərəfdarlarını  azaltmaq  üçün  özlərindən  və  yaxud  da  yəhudi  və 
xristian  havadarlarından  aldıqları  dəstək  və  yardım  hesabına  çoxlu  sayda  hədislər 
uydurmuşlar. Həmçinin imanca zəif müsəlmanlar, cahiliyyət təəssübü altında yaşayan 
bəzi səhabələrin, o cümlədən Əbu Süfyan, Müaviyə bin Əbu Süfyan, Əmr bin As və 
digərlərinin təsiri altına düşərək onların əlaltılarına çevrilmiş və hədis uydurub təbliğ 
etmək üçün müxtəlif bölgələri dolaşmışlar. 
Bütün  bu  deyilənlərdən  əlavə  müsəlman  mədəniyyətinin  genişlənməsi 
nəticəsində öz hörmət və izzətlərini, mal və mülklərini itirmiş bəzi “müsəlmanlar”, öz 
ke
çmiş  etibarlarını  geri  qaytarmağın  qeyri-mümkünlüyünü  görüb,  İslam  əleyhinə 
uydurmaçılığa başlamışlar. 
 
c)
 
Milliyyətçilik duyğusu 
Hədis  tədqiqatçıları  hədis  uydurmağın  səbəblərindən  birini  milliyyətçilik 
duyğusunun olmasında görürlər. Belə ki, Əməvilər dövründə (661-750) işğal edilən 
bir çox 
müsəlman  olmayan  ölkələr  ərəblərin  milliyyətçi  ruhlarını  görüb  onların 
əleyhinə  hədis  uydurmağa  başlamışlar.  Məlumdur  ki,  xəlifə  Müaviyə  (661-680) 
zama
nından  başlayaraq  ərəb  şovnizmi  özünün  ən  yüksək  zirvəsinə  çatmış  və  hətta 
ərəb olmayanlara “əl-məvali” adı verilərək onların hüquqları ərəblərin hüquqlarından 
daha  aşağı  səviyyədə  qorunurdu.  Hətta  mənbələr  Əməvilər  dövründə  ərəb 
milliyyətçiliyinin doğurduğu zülm və istibdadlardan çox danışmış və xilafət yeritdiyi 
siyasətin  sırf  İslami  deyil,  ərəb  təəssübkeşliyi  ruhunda  olduğunu  xəbər  verirlər. 
Türkiyəli  alim  Fuad  Köpürlü  yazırdı:  “Əməvilər  bu  mövzuda  təqib  etdikləri  yalnış 
siya
sət, iranlılarda olduğu qədər, İslamı yeni qəbul etmiş olan digər bəzi millətlərdə 
də  millətçilik  duyğusunun  ortaya  çıxmasına  səbəb  olmuşdur.  Çünki  Əməvilər 
mü
əzzəm  imperatorluğu  meydana  gətirən  digər  ünsürləri  İslamın  qəti  surətdə 
qadağan  etməsinə  baxmayaraq-ərəblərlə  bərabər  saymırdılar.”
1033
 
Bundan  başqa 
Əməviləri  devirib  onun  yerini  tutan  Abbasilər  xilafəti  (750-1258)  də  heç  də 
Əməvilərdən geri qalmayan millətçilik ideyalarını daha da qabardaraq onlardan irəli 
getmişlər. Abbasilərin bu davranışı “Əməvilər dövründəki ərəblik təəssübkeşliyini və 
ərəblərin siyasi görüşlərini yox etmişdi. Bu sərbəst hava içərisində  başqa ünsürlərə 
mənsub adamlar ərəblərə qarşı öz qövmi ənənələrini, tarixi şərəflərini, dillərini açıqca 
müdafiyəyə  qalxdılar  və  münaqişələr  iki  tərəfin  bir-birini  təhqir  və  zəiflətmələrini 
1032
 
bax: Prof. Dr. İ. Canan, Kütubu-sittə tərcümə və şərhi, c. II, səh. 141 
1033
 
Fuad Köpürlü, İslam mədəniyyəti tarixi, Ankara, 1993, səh. 99 
[266] 
 
                                                 

ortaya  çıxardı.  Hər  iki  tərəf  də  iddialarını  isbat  etmək  üçün,  bir  çox  hədislər 
uydurdular.”
1034
 
M
əlumdur ki, hədislər içərisində  milli təəssübkeşliyə  aid kifayət qədər 
uydurulmuş hədislər vardır. Bu hədislərin tədqiqi onu göstərir ki, bunların çoxu məhz 
Əməvilər dövründə uydurulmuş və ərəb şovnizmin əsasını təşkil edir. Hədis alimləri 
buna aid aşağıdakı bəzi hədisləri uydurma hesab edir və bu qəbildən olan hədislərin 
bir qismini z
əif bilirlər. Məsələn: “Ərəblər insanların ən xeyirlisidir”, və yaxud da, 
“Allah dill
ər içərisində ən çox fars dilinə nifrət edən, şeytanlar xuzistanlıların diliylə, 
C
əhənnəmliklər  buxaralıların  diliylə,  Cənnətliklər də  ərəblərin dili ilə  danışırlar.” 
T
əbiidir ki, ərəblərin bu mövqeyinə digər millətin nümayəndələri göz yuma bilməzdi 
v
ə  bu kimi “hədislərin” müqabilində  onları  batil  edən “hədislər”  deməliydilər və 
dedil
ər də! Belə  ki, fars təəssübkeşlərinin dilindən bu hədis uyduruldu:  “Ərşin 
ətrafındakı  mələklər  farsca  danışarlar.  Allah  içində  yumşaqlıq  olan  bir  şey  vəhy 
ed
əcəyi vaxt, onu farsca olaraq vəhy edər, içində şiddət olunan bir şey vəhy edəcəyi 
zaman da onu 
ərəbcə olaraq vəhy edər.”
1035
 
Milli t
əəssübkeşlik ucbatından uydurulmuş hədislər içərisində diqqəti cəlb edən 
xüsusiyy
ətlərdən də  biri, bəzi  şəhərlər  haqqında  mədh, digərləri  haqqında  isə 
t
əhqiramiz səpgidə  deyilən hədislərdir. Hədis tədqiqatçıları  da  şəhərlər və  bölgələr 
haqqında  deyilmiş  bəzi hədisləri  uydurma  adlandırmışlar.  Əlbəttə  ki,  şəhərlər 
haqqında  varid  olan  hədislərin  hamısı  zəif deyil və  bunu heç bir hədis alimi iddia 
etm
əmişdir.  Burada  yalnız  bəzi uydurma hədislər tədqiq edilir və  onlar  haqqında 
Peyğəmbərin (s) və ya Məsum imamın (ə) mədh və ya məzəmmət dediyi araşdırılır. 
H
ətta bəzi “hədislər” vardır ki, onlar heç Peyğəmbərin (s) dövründə olmamışdır, lakin 
biz h
ədis kitablarında o şəhərlər haqqında hədislər görürük. 
Ümumiyy
ətlə şəhərlər haqqında uydurulmuş bəzi hədislərdən aşağıdakıları qeyd 
etm
ək olar:  
“Dörd şəhər, cənət şəhərlərindədir: bunlar Məkkə, Mədinə, Qüds və Dəməşqdir. 
Dörd  şəhər də,  Cəhənnəm  şəhərlərindəndir:  Konstantinopol, Tuvanə, Antakiya və 
S
əna.”
1036
  
Bundan başqa Xorasan, Mərv və bu kimi digər şəhərlər haqqında bəzi hədislər 
vardır ki, onların da bir qrupu zəif hədis kimi dəyərləndirilir. Buna misal aşağıdakı 
h
ədisi göstərmək olar:  
“Allahın  Xorasan  diyarında  Mərv deyilən  bir  şəhər  vardır  ki,  oranı  qardaşım 
Zülq
ərneyn (ə) qurmuş və  Üzeyr (ə) də orada namaz qılmışdır. Oranın gurul-gurul 
axan n
əhrləri və çox geniş əraziləri vardır. Qapılarının hər birində qılıncını çəkmiş bir 
m
ələk vardır ki, Qiyamətə qədər Mərv əhalisini bəlalardan muhafizə edərlər.”
1037
 
Bu v
ə  ya digər uydurma hədislər onu göstərir ki, İslam  ərazilərinin 
genişlənməsi, müxtəlif millətlərin və dinlərin İslam dininin təsiri altına düşməsi, heç 
1034
 h
əmin mənbə, səh. 100 
1035
 Süyuti, 
əl-Ləalül-məsnua, c. I, səh. 11; Yaşar Kandemir, Mövzu hədislər, səh. 49 
1036
 
İbn Arrak, Tənzihüş-şəriət, c. II, səh. 48; Zəhəbi, Mizanül-etidal, c. III, səh. 75; Y. Kandemir, Mövzu hədislər, səh. 
50 
1037
 Süyuti, 
əl-Ləalül-məsnua, c. I, səh. 466; İbn Arrak, Tənzihüş-şəriət, c. II, səh. 47; Yaşar Kandemir, Mövzu hədislər, 
s
əh. 50 
[267] 
 
                                                 

d
ə həmişə müsbət nəticə verməmiş, əksinə bəzən həmin millətlərin və dinlərin İslam 
ideologiyasına  təsir və  nüfuzu özünü göstərmişdir.  Əlbəttə  ki,  bunun  başlıca 
s
əbəblərindən biri  dövrü xəlifələrin, xüsusilə  də  Əməvi və  Abbasi xəlifələrinin 
yürütdükl
əri anti-İslam  siyasəti  olmuşdur.  Onların  guya  İslam  ərazilərini 
genişləndirmək adı altında apardıqları müharibələr yalnız işğalçı müharibələri olmuş 
v
ə işğal etdikləri ərazilərdə İslamı öz bildikləri kimi yaymışlar. 
 
ç) 
İslam  dininə  xidmət etmək arzusu və  ya  xalqi  yaxşi  işlərə  sövq etmək 
ist
əyi 
Z
əif hədislər içərisində diqqəti cəlb edən məqamlardan biri də guya dinə xidmət 
etm
ək, yaxud da  camaatı  yaxşı  işlərə  sövq etmək  arzusu  olmuşdur.  Uydurulmuş 
h
ədislərin bu səbəbi daha çox minbər əhlinin, sufilərin və zahidlərin üzərinə düşür. 
Çünki onlar, guya din
ə  xidmət göstərmək məqsədiylə  Məsumların  (ə)  adlarından 
danışıb  və  onların  adlarına  onların  demədiklərini deyiblər. Mövzu hədislərin 
uydurulmasının bu səbəbinin əsasında dayanan ən mühüm amil bəlkə də nadanlıq və 
c
əhalətdir. Çünki bu qrupa məxsus olan bəzi insanlar camaatın savab əməllərə təşviq 
edilm
əsi, günah işlərdən isə uzaq tutulmaları üçün Məsumların (ə) adlarına onların 
dem
ədiklərini  demiş,  yaxud  da,  onların  dediklərinə  nələrisə  əlavə  etmişlər. 
M
əhəmməd  əl-Qəzali (öl. 1111) yazırdı: “Bunlar əməllərin fəzilətləri və  camaatı 
pislikl
ərdən çəkindirməyə  görə  hədis  uydurmağın  dini  baxımdan  heç  bir qəbahət 
olmadığını, üstəlik çox faydalı bir iş olduğu düşüncəsi ilə hərəkət etməkdəydilər.”
1038
 
H
ədis tədqiqatçıları “dinə xidmət” məqsədilə uydurulmuş ən məşhur hədislərdən 
biri olan aşağıdakı hədisi misal çəkirlər:  
“H
ər kəs  bazar ertəsi günü dörd rəkət  namaz  qılar  və  hər rəkətdə  “Fatihə”, 
“Ay
ətəl-kürsi”, “İxlas”, “Fələq”, “Nas” surələrini oxuyarsa və salam verdikdə də, on 
d
əfə  istiğfar  deyərsə  və  on dəfə  də  salavat deyərsə,  bütün  günahları  əfv olunar və 
Allah ona C
ənnətdə  ağ  incidən  hazırlanmış  on  otaqlı  bir  köşk  verər. Hər  otağın 
uzunluğu və genişliyi min arşındır. Birinci otaq ağ gümüşdən, ikinci qızıldan, üçüncü 
incid
ən, dördüncü zümrüddən, beşinci zəbərcəddən, altıncısı iri incilərdən, yeddinci 
parıldayan  bir  nurdan  hazırlanmışdır.  Otaqların  qapıları  ənbərdən düzəldilib, hər 
qapının üzərində zəfərandan bir dənə örtük vardır. Hər otaqda kafurdan düzəldilmiş 
bir taxt v
ə hər taxtın da üzərində min yataq və hər yataqda Allah ən gözəl iylərdən 
yaratdığı hurilər vardır. Hurilərin ayaqlarında diz qapağına qədər olan hissələri yaş 
z
əfərandan,  diz  qapaqlarından  kökslərinə  qədər olan yerləri  əla  müşkdən, 
köksl
ərindən  boyunlarına  qədər iri ənbərdən, gərdani  ağ  kafurdan  xəlq  edilmişdir. 
H
ər bir hurinin də üzərində Cənnət paltarlarından yetmiş paltar vardır.”
1039
 
Bu  v
ə  həmçinin bu qəbildən olan digər hədislərdən  göründüyü kimi,  burada 
h
ədis uyduran ravilərin sanki Məsumların (ə) sözlərinə mübaliğə vermək, İslamın az 
əmələ  belə  çox mukafat verdiyini göstərmək kimi xüsusiyyətləri  ortalığa  çıxır. 
Ümumiyy
ətlə “dinə xidmət” səbəbilə uydurulan hədislərin böyük əksəriyyəti İslamın 
əməli məsələlərinə, o cümlədən namaz, oruc və bu kimi digər məsələlərə daha çox 
1038
 
İmam Qəzzali, İhyayi-ülumid-din, c. III  
1039
 Y. Kandemir, Mövzu h
ədislər, səh. 57; İbn Arrak, Tənzihüş-şəriət, c. II, səh. 86 
[268] 
 
                                                 

aiddir.  Müasir türkiy
əli  hədis tədqiqatçılarından  olan  Yaşar  Kandemir  mötəbər 
m
ənbələrə istinadən yazırdı: “Görünür ki, Allah rizası üçün hədis uydurduqlarını və 
bunun mukafatını gözlədiklərini söyləyəcək qədər şüursuz olan bu qafil müsəlmanlar, 
xoş niyyətlə düzəltdikləri yalanın pis niyyətlə də işlənə biləcəyini və nəticə etibarilə 
bu  işin  xeyirdən  çox  şər gətirəcəyini  düşünmürdülər. Hətta, etdikləri  işin  çirkin 
olduğunu, həzrət Peyğəmbərin (s) bu hərəkətə təşəbbüs edəni Cəhənnəmdəki yerini 
hazırlamaqla  təhdid etdiyini söyləyənlərə  bu  cavabı  verirdilər: “Bu təhdid, onun 
əleyhində yalan söyləyənləri hədəf tutmaqdadır: biz isə, onun lehində yalan söyləyir 
v
ə şəriətini qüvvətləndiririk. Haqqa müxalif bir sözümüz yoxdur.”
1040
  
 
d)
 
Şəxsi mənfəətpərəstlik 
Hədis  uydurmağın  ən  mühüm  səbəblərindən  biri  də  şəxsi  mənfəətpərəstlikdir. 
Bu qəbildən olan bəzi kimsələr öz şəxsi həyatlarında dönüş yaratmaq, yüksək vəzifə 
və  pul-para qazanmaq üçün, Məsumların  (ə)  adlarına  hədislər  uydurmuş  və  bu 
uydurmalar  vasitəsilə  İslam  əleyhdarları  arasında  öz  şəxsi  nüfuzlarını  qaldırmışlar. 
Bu  barədə  hədis  tədqiqatçıları  yazırdılar:  “Dünyalıq  təmini  üçün  çalışan 
mənfəətpərəstlər nüfuz və idarə sahibi bir çox şəxslərin arzu və yaşayışlarına uyğun 
hədislər  düzəldərək  onlara  yaxınlaşmaq  və  bol-bol  bəxşiş  toplamaq  cəhətinə 
getmişlər.  Etdikləri  uyğunsuz  işləri,  dini  bir  dəlilə  dayandırmaq  surətiylə  xalq 
nəzərindəki  pərəstişlərini  itirmək  istəməyənlər  də  onlara hüsnü-rəğbət 
göstərmişlər
1041
. 
Şəxsi mənfəətpərəstlik ideyası İslamın ilk dönəmlərində yaşamış bəzi səhabələrə 
də  şamil  edilməkdədir.  Belə  ki,  bunlar  içərisində  bəzi  kimsələr,  o  cümlədən  Əbu 
Hüreyrə, Müaviyə bin Əbi Süfyan, Əmr bin As və digərləri bu sahədə daha çox irəli 
getmiş  kimsələrdir. Bunlar içərisində  Əməvilər imperiyasının banisi Müaviyə  şəxsi 
mənfəətpərəstlik eşqində olan kimsələri daha tez öz tərəfinə çəkərək onlara verdiyi 
vəzifə  və  var-dövlət  hesabına  çoxlu  sayda  hədislər  düzəltdirmiş  və  onları  xilafət 
kürsüsündən bütün regionlara təbliğ etmişdir. Maraqlı burasıdır ki, Müaviyə və onun 
tərəfdarlarının uydurub düzəltdikləri hədislərin çoxu, Əhli-beytin (ə) və xüsusən də 
h
əzrət  Əlinin  (ə)  əleyhinə  yönəlmişdir.  O,  bu  işdə  o  qədər  irəli  getmişdir  ki,  həya 
etmədən içki ayəsinin qadağan olunmasını həzrət Əlinin (ə) sərxoşluğu (əuzubillah) 
ilə  əlaqədar  olması, həzrət  Əlinin  (ə)  atasının  dünyadan  kafir  getməsi
1042
 
haqqında 
hədislər  düzəltdirmişdir.  Həmçinin  hədis  uydurma  fəaliyyəti  sonrakı  xəlifələr 
dövründə də olmuş və bu işdə Abbasi xəlifələri də az rol oynamamışlar. Mənbələrə 
görə  Abbasi  xəlifələri  tərəfindən  hədis  düzəltdirmə  işi  daha  çox  xəlifə  Mehdinin 
(775-785), 
xəlifə  Harun  ər-Rəşidin  (786-809),  xəlifə  Məmunun  (813-833)  adı  ilə 
bağlıdır.  Onlar,  bəzi  mənfəətpərəst  və  vəzifəpərəst  insanları  Məsum  imamların  (ə) 
əleyhinə, həmçinin öz hakimiyyətlərini və siyasi görüşlərini şəriətə uyğunlaşdırmaq 
üçün hədis düzəltməyə təşviq etmişlər. Mənbələr yazırdı: “Xəlifə Mehdinin hüzuruna 
1040
 Mövzu H
ədislər, səh. 58; Süyuti, Tədribür-ravi, c. I, səh. 283; Cəmaləddin əl-Qasimi, Qəvaidüd-təhdis min fünuni 
mustalahil-h
ədis, səh. 141, Dəməşq, 1925 
1041
 Y. Kandemir, Mövzu H
ədislər, c. I, səh. 128; Zəkəriyya Ənsari, Fəthül-Baqi 
1042
 bax: Tirmizinin Sün
ən, Buxarinin Səhih əsərlərinə 
[269] 
 
                                                 

girən Qiyas bin İbrahim xəlifənin göyərçin yarışdırdığını görüb Peyğəmbərədək (s) 
varan bir isnadla guya o 
həzrətin (s) “ox, dəvə, at və quş yarışlarından başqası üçün 
əvəz  almaq halal olmaz” buyurduğunu  rəvayət  etmişdir.  Mehdi  bu  rəvayətdən 
məmnun qalmış və Qiyas bin İbrahimə on min dirhəm pul vermişdir.”
1043
 
Bu və digər 
uydurulmuş  rəvayətlər  onu göstərir  ki,  dünyapərəstlik  meyli  bir  qrup  imansız 
insanların utanmadan və qorxmadan Peyğəmbər (s) və onun Məsum əhli-beytinin (ə) 
adına  yalan  danışmağa  vadar  etmişdir.  Bu  işdə  isə  onlara  Əməvi  və  Abbasi  kimi 
tarixin  qaranlıq  və  zalım  xəlifələri  yardım  etmiş  və  onların  fəaliyyətlərinə  münbit 
şərait yaratmışlar. Adı İslam xilafəti adlanan, lakin, İslamdan sui-istifadə edən, onun 
pərdəsi  altında  gizlənib  öz  şəxsi  mənfəətlərini  düşünən  xəlifələr  özlərinin  və  ata-
babalarının  şərəfini  yüksəltmək  və  işğalçı  yürüşlərinə  dini  don  geyindirmək  üçün 
külli miqdarda hədis uydurmuş və düzəltdirmişlər. Mənbələr yazırdı: “...Əməvilər və 
Abbasilər haqqında hədis uyduranların bir qismi bu işi bir ideal dəvət uğrunda deyil, 
sırf  dünyapərəstlik  təmini  üçün  etmişlər.  Yəni,  bu  məqsədlərdir  ki,  Əməvilər 
zamanında  riyakar  mənfəətçilər,  Haşim  oğullarının  şan  və  şərəfini  yüksəltdiklərini 
hesab edərək, əshabdan bəzilərinin fəzilətlərinə dair bir çox hədis uydurmuşlar.”
1044
 
“Edilən bir çox fəthlərin nəticəsində maddi imkanları genişlənib, nüfuz və etibarları 
çoxalan  Abbasilər  zamanında  isə,  mənfəətçi  uydurmaçılar  fəaliyyət  zəminini  daha 
münasib bilmiş və fəaliyyətlərini artırmışlar.”
1045
 
Təəssüflər  olsun  ki,  bu  gün  əlimizdə  olan  bir  çox  mötəbər  və  məşhur 
mənbələrdə müxtəlif səbəblər üzündən uydurulmuş hədislər yer tutmuşdur. Xüsusilə 
də erkən orta əsrlər dövründə və məxsusən də Abbasilər dövründə yazılmış bəzi hədis 
əsərlərində çoxlu sayda movzu hədislər vardır. Bəlkə də, belə mötəbər kitablarda zəif 
hədislərin  yer  tutmasının  ilk  səbəblərindən  biri,  həmin  əsər  müəlliflərinin  siyasi 
dairələrin  və  xüsusən  də  xəlifələrin  şəxsi  təzyiqlərinin  altına  düşmələri  olmuşdur. 
Bunu həm bir çox tarixi və məntiqi faktlar da sübut etməkdədir. Bu mövzunu təhlil 
edən dövrümüzün məşhur alimlərindən olan Cəfər Sübhani yazırdı: “Sihah və Sünən 
müəllifləri belə açıqlayırlar ki, doğrudan da onlar öz hədislərini çoxlu sayda doğru 
olan  hədislərdən  çıxarmışlar.  Əbu  Davud  öz  sünənində  dörd  min  səkkiz  yüz  hədis 
gətirmişdir. O deyir: Mən bunları beş yüz min hədis içərisindən seçdim. 
“
Səhihi-Buxari” təmiz olaraq təkrarsız yeddi min altımış bir hədisi ehtiva edir. 
O, bunları altı yüz min hədisdən seçdiyini deyir. 
“S
əhih-Müslüm”ün təkrarsız dörd min hədisi vardır. O, bunları üç yüz min hədis 
iç
ərisindən seçib götürmüşdür. 
Əhməd bin Hənbəl, “Müsnəd”ində  otuz min hədis  qeyd  etmişdir.  O,  bunları 
yeddi yüz min h
ədisdən seçmişdir. O, bir milyon hədis əzbərləyibmiş!!! 
Əhməd bin əl-Fərrat (öl. 258 h/q)  bir  milyon  beş  yüz  min  hədis  yazmışdır. 
Onlardan üz yüz minin t
əfsir, əhkam və digər şeylərdə gətirmişdir.”
1046
 
1043
 Y. Kandemir, Mövzu h
ədislər, səh. 61; Əli əl-Qari, Şərhu nühbətil-fikər, səh. 125 
1044
 
Əhməd Əmin, Fərcül-İslam, səh. 213 
1045
 
geniş məlumat üçün bax: Y. Kandemir, Mövzu hədislər, səh. 62 
1046
 C
əfər Sübhani, Üsulul-hədis və əhkamuhu, səh. 120-121; Əbdülhüseyn əl-Əmini, əl-Qədir, c. V, səh. 292-293 
[270] 
 
                                                 

Mü
əllif bunları qeyd etdikdən sonra yazırdı: “Bu saylar ağılı çaşdıracaq sayda 
çoxdur. Bunlar  h
ədislər içərisinə  soxulmuş  kənar fikirlər, uydurma və  yalançı 
h
ədislərdir ki, Peyğəmbərin (s) adına onun vəfatından sonra deyilmişdir. Həqiqətən 
d
ə dinin düşmənləri, xüsusən də yəhudilər, xristianlar və onlardan olan müsəlmanlar 
İslam  şəriətinə,  şəriətdən  olmayan  şeyləri  daxil  etmişlər. Yəhudilər üçün  özlərini 
zahir
ən İslamda göstərərək böyük bir dövrdə bu rəvayətləri yaymaq fürsəti olmuşdur. 
H
əqiqətən də  hədislərin  yazılmasının  qadağan  olması  əsr  yarıma  yaxın 
olmuşdur,  sonra  İslam  dünyasında  onların  ölçülüb-biçilmədən  yazılması,  yalançılıq 
v
ə uydurmaçılığa münbit şərait yaratmış, yəhudi və xristian din xadimlərinin hədis 
dem
ələrinə  yer  ayrılmış,  yəhudilik bidətinin və  xristianlığın  dəyərsiz fikirlərinin, 
h
əmçinin, məcusi  əfsanələrinin  müsəlmanlardan olan sadəlövhlərin  aldadılması  ilə 
yazılmışdı. İddia edilir ki, Əhməd bin Hənbəl bir milyona yaxın hədis əzbərləmişdi. 
Buxarinin beş yüz min hədis əzbərlədiyi xəyal edilir. Kim Peyğəmbərin (s) Məkkə və 
M
ədinədəki həyatında  onunla  birlikdə  peyğəmbərlik yükünü öz çiynində 
daşımışdı.”
1047
 
C
əfər  Sübhaninin burada söylədiyi fikirlər içərisində  maraqlı  cəhətlərdən biri 
budur  ki,  Peyğəmbərdən (s) sonra hakimiyyətə  gələn xəlifələrin hədislərin 
yazılmasını  qadağan  etmələri, hədis uydurmaq üçün əlverişli  şərait  yaratmışdı. 
Doğrudan  da  hədislərin  yazılması  yasağı  müsəlmanları  həqiqi  Peyğəmbər (s) 
h
ədislərindən uzaq salmışdı. Bu boşluqdan lazımınca yararlanan yəhudi və xristianlar 
öz c
əfəng  ideyalarını  İslama  bulaşdırdılar.  Bu  və  ya digər məqamları  incələyən 
C
əlaləddin  Süyuti  yazırdı: “Səhih  əsərlərin  yazılmasından  əvvəl  kitablar  sağlam 
ruhda idi, orada s
əhihlə  birlikdə  digərləri də  var  idi.  Əsərlər  səhabələrin və  böyük 
tabeunlar
ın dövründə  tədvin edilməmişdi  və  tərtib  olunmamışdı.  Çünki  onlara  ilk 
olaraq h
ədisləri yazmaq qadağan edilmişdi - necə ki, Müslümün  “Səhih”ində sübut 
olunmuşdu - Quranla qarışmağın qorxusuna görə belə idi. Çünki onların əksəriyyəti 
yazını  yaxşı  bilmirdilər. Elə  ki, alimlər  böyük  şəhərlərdə  intişar  tapdılar  bidətlər 
çoxaldı,  səhabələrin sözləri,  tabeunların və  digərlərinin fətvaları  sağlam  şəkildə 
t
ədvin olundu. İlk olaraq onları toplayan, Məkkədə İbn Cüreyc, Mədinədə İbn İshaq 
v
ə Malik olmuşdur...”
1048
 
 C
əfər  Sübhani  yazırdı: “Süyuti  öz sözündə  bəzi  şeylərə  işarə  etmiş,  amma 
y
əhudi və  xristian rahiblərinin  müsəlmanların  içərisindəki  mövcudluğuna  işarə 
etm
əmişdi.  Halbuki  onlar  yalanları  və  çürük fikirləri  müsəlmanların  içərisində 
yaymışlar. O, tədvin işinin İbn Cüreyc və ondan sonrakı dövrdə olduğunu açıqlayır. 
İbn Cüreyc ikinci əsrin hədisşünaslarındandır və Abbasilər dövründə hicri 150-ci ildə 
v
əfat etmişdi. 
Qülatlar  batil h
ədislər  qeyd  etmiş,  onları  da  rical alimləri öz əsərlərində  qeyd 
etmişlər. Buna misal Məhəmməd  bin Əbu Zeynəbi göstərmək olar. O, Əbil-Xəttab 
adıyla  məşhurdur.  Hətta  Əbu  Əmr  əl-Küşşi  demişdi:  “Fəzl bin Kaşan  bəzi 
kitablarında deyir: o, yalançı məşhurlardandır.”
1049
 
1047
 C
əfər Sübhani, Üsuli-hədis və əhkamuhu, səh. 121 
1048
 
Əllamə Süyuti, Tədribür-ravi, c. I, səh. 66 
1049
 
Əbul-Xəttab, Yunus bin Zibyan, Yezid əs-Saiğ və Əbu Sumeyyə, Şəhid əs-Sani, ər-Riayə fi elmid-dirayə, səh. 160 
[271] 
 
                                                 

N
ə yaxşı ki, Peyğəmbərin (s) sünnəsi uydurmalardan təmizlənmiş, tədqiqatçılar 
mövzu h
ədislər haqqında kitablar yazmışlar.”
1050