Qafqaz Universiteti Materiallar

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

866

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Bütün məxluqun  əşrəfi olan insan haqqında ümumi səciyyəli bu vücudnamənin daha 

sonrakı misraları isə onun ömür yolunu və maddi dünyadakı həyatını əks etdirir. Bir yaşdan 

yüz yaşa qədərki ömür yolununun uşaqlıq, gənclik və ahıllıq mərhələləri təsvir edildikdən sonra 

isə axirət dünyasına köç edən insanoğlunun qəbir əzabı və o dünyada haqq-hesaba çəkilməsi 

haqqında danışılır.  

Vücudnamənin son bəndlərində isə Qiyamət günü təsvir edilir və bütün məxluqatın o 

dünyada yaxşı və pis əməllərinə görə cavab verəcəyi Bəhram Əsədi tərəfindən bir daha vurğu-

lanır. Bu baxımdan islam dini dünyagörüşü, Quran ayələri və ümumi təsəvvüf fikri əsasında 

qələmə alınmış vücudnamə  həm də dünya həyatının müvəqqəti olduğunu, axirəti qazanmaq 

üçün yaxşı əməllər görməyi təbliğ edir.  

Beləliklə, ilk dəfə təhlilə cəlb edilən bu vücudnamədə varlığa və insan varlığına fəlsəfi 

münasibət ifadə edilir, ibrətamiz fikirlər səsləndirilir.  

 

 

AZƏRBAYCAN DİLİNİN ORDUBAD DİALEKTİ VƏ CULFA 

ŞİVƏLƏRİNDƏ ADƏT-ƏNƏNƏ İLƏ BAĞLI İŞLƏDİLƏN TERMİNLƏR 

 

Rəşad ZÜLFÜQAROV 

AMEA Naxçıvan Bölməsi 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Məlumdur ki, xalqımızın özünəməxsus adət-ənənəsi var. Həmin adət və  ənənələr 

əsrlərin keşməkeşli sınağından keçərək günümüzədək gəlib çatmışdır. Dialektlərimizin müəy-

yən bir qatını bu sahə ilə bağlı terminlər təşkil edir. Ordubad dialekti və Culfa şivələrində 

adət-ənənə ilə bağlı terminlərin böyük əksəriyyətini toy, yas mərasimləri, “Novruz”, “Xıdır” 

bayramı və s. ilə bağlı işlədilən sözlər təşkil edir. Tezisimizdə onlar arasında ən zəngin olanı 

nişan və toy adətlərini xarakterizə edən terminlərin bəzilərindən bəhs olunacaqdır.  

“Ərgən”– evlənmə vaxtı çatan gənc oğlan. Dilimizin digər dialekt və  şivələrində bu 

termin müxtəlif fonetik variantlarda, lakin əsasən eyni mənada işlənməkdədir. Çənbərək, 

Qazax,  Şəki dialekt və  şivələrində  “əryən”, Tovuz, Salyan şivələrində  “əriyən”//əryən, 

Ağdam, Zəngilan, şivələrində “ərgən” deyimləri ilə işlənir. Bu sözə sinonim olaraq Ordubad 

dialekti və Culfa şivələrində “subay”, “yeniyetmə”, “bığı təzə tərriyən” kimi söz və ifadələr 

də  işlədilir.  “Ərgənniy” – 1. Subay oğlana qardaşları  tərifindən verilən pay; 2. Qızın öz 

nişanlısına göndərdiyi hədiyyə. Söz Azərbaycan dilinin Qazax dialektində ərgənnix' şəklində 

eyni mənada işlədilir. “Ərgənnix'” sözü “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının boylarında da eyni 

şəkildə  və “nişanlı  qızın öz nişanlısına pay göndərməsi” mənasında işlədilmişdir. –

Adaxlısından ərgənlik bir qırmızı qaftan gəldi. Deməli, bu iki bölgənin şivələrində işlənən söz 

ən qədim türkmənşəli leksik vahidlərimizdən olmaqla günümüzə qədər gəlmişdir.  “Deyihli”– 

1.  İki ailə arasında övladları (oğlan və  qız) kiçik olarkən gələcəkdə evlənmələri arzusu ilə 

razılaşma; 2. Nişanlı qız. Dialektoloji lüğətlərdə deyihli (Gəncə) //de:hli (Qazax) “uşaqlıqdan 

adaxlanmış  qız və  oğlan”, Qazax dialektində  həmçinin “nişanlı” mənalarında işlənir. Qeyd 

etmək lazımdır ki, “deyix'li” sözünün birinci mənasına sinonim olaraq Culfa rayon şivələrində 

“göbəx'kəsmə” // beşix'kəsmə ifadələri işlədilir ki, bu ifadələrin tarixi qədim zamanlara gedib 

çıxır. Belə ki, “Kitabi –Dədə Qorqud” boylarında işlənən “beşik gərtmə”//yavuqlu sözləri 

bəhs olunan bölgələrin şivələrində işlənən deyix'li sözünün birinci və ikinci mənalarına tam 

uyğundur. – Bəylər, Allah Taala mana bir qız verəcək olursa, siz tanıq olun, mənim qızım 

Baybura bəyin oğluna beşikgərtmə yavuqlu olsun – dedi. “Əd eləməx'”//ad eləməx'– qız 

evinin razılığını almaq və  qıza kiçik hədiyyə vermək. – Əd eləməyə  yə bi yəylığ, yə  də 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

867

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

üzüxdən zəddən  əpərrıx. Bu mənanı  Gəncə dialektində “addanmax”, Qazax dialektində “ad 

eləməx'”  sözləri ifadə edir. “Ədəxlı”//adaxlı – nişanlı.  Ən qədim türkmənşəli leksik 

vahidlərdən olan “adaxlı” sözü “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının boylarında eyni fonetik 

tərkib və mənada işlənib: – Adaxlısın ayrıqlar alarkən tutub alan..... “Bəlgə”// bəliyə– oğlan 

evindən qıza verilən əşyalar. Azərbaycan dilinin digər dialekt və şivələrində də söz eyni və 

yaxın fonetik tərkibdə, lakin əsasən eyni mənada qeydə alınmışdır. Kəlbəcər  şivəsində 

“bəlyə”, Şəki dialektində “bəliyə”, Gəncə, Kürdəmir dialekt və şivələrində “bəlgə” və s. kimi 

işlənən bu sözlər dialektlərin eyni mənbədən qaynaqlandıqlarını göstərir. 

“Kəsi-biçi”//sözkəsməx' – oğlan evinin qız evi ilə toy haqqında məsləhətləşməsi.  

Boygörümü // boygörüncəyi– gəlini görmək istəyən yaxın qohumların gəlinə bağışladığı 

hədiyyə, “Dizdayağı”// dizdəyəğı– gəlinin gəlişinə qayınata və qayın ananın verdiyi hədiyyə,  

“Yengə” – gəlini oğlan evinə  gətirən adətən yaşlı qadındır. Dialektoloji ədəbiyyatlarda bu 

sözün iki mənada işləndiyinin  şahidi oluruq:  1. Qardaş,  əmi və ya dayı arvadı; 2. Toyda 

gəlini oğlan evinə aparan qadın. Ordubad dialekti və Culfa şivələrində “yengə” sözünün ikinci 

mənada işlənməsi daha geniş yayılmışdır. “Yengə” sözü qədim türkmənşəli leksik 

vahidlərimizdən biri olub əksər türk dilllərində, həmiçinin bir sıra qədim yazılı abidələrimizdə 

işlənmişdir. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında “yengə” qadınlardan yumorlu olanların aya-

ması kimi işlənmşdir. –Məgər Qısırca yengə deyirlərdi bir xatun vardı... – Qısırca yengə durdu, 

aydır. “İbni-Mühənna lüğəti”ndə “yengə” sözü “böyük qardaşın həyat yoldaşı” mənasında 

işlənmişdir.  “Yengə” sözünün mənşəyi haqqında M.İslamov, E.Əzizov tədqiqatlarında ətraflı 

bəhs etmişlər. “Nəmir”//nəmər – 1. Toy sahibindən yaxın adamlara toydan sonra verdiyi pul; 

2. Nağıl və ya dastan söyləyən aşığa verilən pul”. Azərbaycan dilinin qərb qrupu dialekt və 

şivələrində bu leksik vahid eyni fonetik tərkib və mənada qeydə alınmışdır.“Əlöpbə”//əlöppə 

– gəlin köçən qızın üç gün sonra atası evinə qonaq getməsi ilə bağlı keçirilən məclis. Bu adət 

ən qədim zamanlardan günümzədək yaşamaqdadır. Yeni evlənənlərin öz böyüklərinə 

hörmətidir. Demək olar ki, əksər türk xalqları arasında geniş yayılan qədim adətlərimizdən 

biridir.“Gərədəh//gərdəy– bəy və  gəlin üçün bəzədilmiş yer, evin bir sahəsi.  Ədəbi dilimiz 

üçün arxaikləşən bu termin Azərbaycan dili dialekt və şivələrinin əksəriyyətində öz varlığını 

qorumuşdur. “Gərdək” sözü “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanının boylarında da işlənir. Məs.: 

Oğuz zamanında yigit evlənəndə ox atardı oxu düşən yerdə gərdək tikərdi. 

Ordubad dialekti və Culfa şivələrində nişan və toy adətləri ilə bağlı  zəngin terminlər 

olsa da, onların hamısı haqqında kiçik bir tezisdə bəhs etmək bir qədər imkan xaricindədir.  

 

 

FİKRƏT SADIĞIN POEZİYASINDA KLASSİK ƏNƏNƏ 

 

Yeganə QURBANOVA 

Baki  Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Müasir Azərbaycan poeziyasının görkəmli şairlərindən Fikrət Sadığın bir şox şeirlərində 

klassik Azərbaycan ədəbiyyatından bəhrələndiyi aydın olur. Füzuli kimi sözə yüksək qiymət 

verir. Dahi Füzuli farsca qəzəllər “Divanı”nın dibaçəsində bu sözləri yazır: “Şeir yazanın adı 

şeir vasitəsi ilə aləm səhifəsində əbədi olaraq qalır”. 

 

Sözə xor baxmaq olmaz; hər söz 

Ərşdəndir gəlib hədiyyə bizə 

Qəlbimiz meyl edir həmişə ona 

Çünki söz nazil oldu qəlbimizə. 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

868

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Çünki deyilmiş gözəl söz əsrlər boyu yaşayacaqdır. Fikrət Sadıq isə bir məqaləsində 

seçib haqqında danışdığı yeddi sözdən yazır ki, onlardan birincisi elə “SÖZ”dür: “Söz yarpaq-

da, suda, çiçəkdə, Ayda, Günəşdədir. Kimin əli hara çatırsa, ordan götürür sözü. Tapıldığı ye-

rin rəngi, dadı, ətri, işığı, odu gizlənib sözdə. Oxucu da o sözü nə cür qavrayırsa o həcmdə rəng, 

dad, ətir, işıq və od payından bəhrələnir. 

Ən çətini, sözü yerindən götürməkdir. Söz yerinə düşsə möcüzə olur, sehr olur. 

Kiminin əli sözə çatır, amma gücü çatmır. Kiminin əli də çatır, gücü də, amma haqqı 

çatmır. Kimi sözü bərk-bərk sıxır, boğur, qaraldır. Kimi boş yapışıb əlindən salır. Kimi sözü 

yaralayır, kimi sözü qamarlayır, kimi də tumarlayır”. 

Aşağıda nümunə verəcəyimiz  şeirdə isə Fikrət Sadıq sözü güclü, qüvvətli hesab edir, 

sözü silah kimi bilir, “Tuşladığım hədəfə, / Sözü düz atmaq gərək”  - deyir. 

 

Topum yox, xəncərim yox 

Yenə və yenə də 

Sözə gəlir gümanım, 

Sözdür mənim pənahım, 

Sözdür mənim silahım 

 

Tuşladığım hədəfə 

Sözü düz atmaq gərək. 

Sözlə yatan milləti 

Sözlə oyatmaq gərək. 

 

Fikrət Sadıq klassik janrlara da müraciət etmiş, qəzəl və rübailər yazmışdır.  

Bu kimi janrlara müraciət etməklə, bir tərəfdən, Fikrət Sadıq klassik ədəbiyyata, irsə 

bağlılığını bildirir, digər tərəfdən də, yeni mövzuların klassik formada təzahürü kimi şərtlənir. 

Qəzəllərinin çoxu Fikrət Sadığın “Oxu kitabı”nda toplanıb. Bu qəzəllər klassik qəzəllər-

dən həm mövzu, həm də dil-üslub xüsusiyyəti baxımdan fərqlənir. Fikrət Sadığın qəzəllərində 

izafət tərkibləri, ərəb-fars mənşəli sözlərə rast gəlinmir. Şair qəzəllərində sosial-psixoloji, so-

sial-ictimai və s. məsələlərə toxunmuş, insan və zaman problemini qabartmışdır: 

 

Başımıza nə gəlibsə, nadanlıqdan gəlib, balam! 

Nadanlıqdır bu dünyada ən çəkilməz əzab, oxu! 

 

Yaxşı demişlər atalar, kordur kitab oxumayan, 

Oxumasan, boş başına hörəcəklər corab, oxu! 

 

Bundan başqa klassik poeziyanın əsas şeir şəkillərindən olan rübailər isə şairin yaradıcı-

lığında çoxluq təşkil edir. Rübailəri isə, əsas etibarilə, şairin “Bugünnamə”, “Bugünnamə - 2”, 

“Bugünnamə - 3” kitablarında toplanıb. 

 

Suyu kəsiləndə ağac bürüşər, 

Mehri azalanda qəlbə xal düşər. 

Hifz elə insanı, ey ulu Tanrım! 

Qoyma hakim ola Xeyrin üstə Şər. 

 

Klassik Azərbaycan poeziyasında görməyə adət etdiyimiz məhəbbət mövzulu rübailərə 

Fikrət Sadığın poeziyasında, demək olar ki, rast gəlmədik. Fikrət Sadıq rübailərində cəmiyyə-

timizin mənfi tərəfləri - riyakarlıq, haqsızlıq, rüşvətxorluq, süründürməçilik və s. kimi məsələ-

ləri qabartmışdır: 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

869

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

Başı olmayanın, “beş”i var indi. 

“Beş”i olmayanın işi var indi. 

Kişi paltarında arvad man deyil, 

Arvad paltarında kişi var indi. 

 

Müasir Azərbaycan poeziyasında rübai janrına tez-tez müraciət edilməsinin izahını 

Tofiq Əbdülhəsənli bu cür verir: “Klassik poeziyanın əsas şəkillərindən olan rübailərin son il-

lərdə geniş yayılmasının əsas səbəbi, bizcə, bu janrın poetik fikrin ifadə edilməsi üçün böyük 

imkanlara malik olması, həcm etibarilə yığcamlığı, forma-şəkil xüsusiyyətlərinin münasibliyi-

dir”. 

Fikrət Sadıq klassik irsə sadiq şair olsa da, yaradıcılığında folklora bağlılıq daha aydın 

hiss olunur. 

 

 

1940-CI İLLƏRƏ KİMİ MİR CƏLALIN “DİRİLƏN ADAM”                 

ROMANI ƏDƏBİ TƏNQİDDƏ

 

 

Günel BƏHRAMQIZI

 

Bakı Dövlət Universiteti 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Mir Cəlalın “Dirilən adam” romanı isə 1935-ci ildə çap edilib. Ədibin 1930-1940-cı 

illər yaradıcılıq dövrünə ümumi bir nəzər saldıqdan sonra deyə bilərik ki, bu illər Mir Cəlalın 

inkişafda olan ədəbi fəaliyyəti kimi qiymələndirilə bilər.  

Mir Cəlalın “Dirilən Adam” əsəri haqqında ilk dəfə olaraq ədəbi tənqiddə Hidayət 

Əfəndiyevin “Nəsrimiz yüksəliş yollarında” adlı yazısında bəhs olunur. 1935-ci ildə “İnqilab 

və  Mədəniyyət” jurnalında çap edilən həmin yazıda Hidayət  Əfəndiyev gənc nasirlərin – 

Simurqun, Qantamirin, Seyid Hüseynin, Talıblının çap olunmuş son əsərlərini təhlil etmiş, 

bundan başqa  Əbülhəsən  Ələkbərzadənin “Yoxuşlar”, M.S.Ordubadinin “Dumanlı  Təbriz”, 

Y.V.Çəmənzəminlinin “Qızlar bulağı” romanları  və  həmçinin Çəmənzəminlinin “Cənnətin 

qəbzi” hekayəsi haqqında fikir və münasibətini bildirmişdir. Biz bu məqalədə, əsas etbarilə, 

fikrimizi müəllifin Mir Cəlalın “Dirilən adam” romanı haqqında apardığı tədqiqə yönəldəcə-

yik. Müəllif məqalənin girişində yazır: “Bizim nəsrimizin keçmişi, hal-hazırı və parlaq gələ-

cəyi vardır. Bizim bu günkü nəsrimiz dünənki nəsr deyildir. Dünən bu gün üçün artıq keçilmiş 

bir etapdır. Onun bu günkü boy atmasının obyektiv tendensiyaları  nəsrimizin gələcək pers-

pektivlərini də aydın müəyyən edir. Nəsrimiz sağlam yollarla inkişaf edərək özünün əvvəlki 

dar və məhdud çərçivəsinə sığışmayır”.  

Hidayət  Əfəndiyev yuxarıda adlarını  çəkdiyimiz nasirlərin  əsərlərinin təhlilini verdik-

dən sonra məqalənin sonunda Mir Cəlalın 1935-ci ildə çap olunmuş hekayələrindən ibarət 

“Boy” kitabı və “Dirilən adam” (1935) romanı haqqında fikirlərini bildirmiş, gənc nasir Mir 

Cəlalın yazılarına yüksək qiymət vermişdir. 

Bildirək ki, Mir Cəlalın “Dirilən adam” romanı haqqında ilk dəfə bu yazıda bəhs olun-

duğunu görürük ki, Hidayət Əfəndiyevin bu məqaləsi əsas bu baxımdan ədibin tədqiqi məsə-

ləsində qiymətli sayıla bilər. 

Düzdür, 1935-ci ildə çap olunmuş “Dirilən adam” romanı haqqında  ədəbi tənqiddə 

sonralar, konkret olaraq 1939-cu ildən başlayaraq M.Arifin, C.Cəfərovun, H.Şərifovun və s. 

məqalələrində oxumaq olar. Ancaq qeyd etdiyimiz kimi, bu roman haqqında ilk məqalə məhz 

Hidayət Əfəndiyevə məxsusdur. Məqalədə Hidayət Əfəndiyev “Dirilən adam” romanını məhz 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

870

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

siyasi baxımdan  şərh etmiş  və romana birtərəfli baxmışdır. Roman haqqında qısa, yığcam 

şəkildə məlumatları əks etdirən bu misralarda romanın tam və təfərrüatlı, o cümlədən ədəbi 

istiqamətdən təhlilinə, demək olar ki, rast gəlmirik. Fikrimizcə, ədəbi təhlil baxımından “Diri-

lən adam” romanı haqqında Məmməd Arifin məqaləsi daha tədqirə layiqdir. Məmməd Arif isə 

“Dirilən adam” adlı  məqaləsində C.Cəfərovun təhlilini xüsusi vurğulamışdır: “Mir Cəlalın 

“Dirilən adam” romanı haqqında tənqidi məqalələr az yazılmamışdır. Buna görə  də  

C.Cəfərovun məqaləsi diqqətəlayiqdir. Mənə elə gəlir ki, bütün oxucular da, müəllifin özü də 

C.Cəfərovun tənqidindəki doğru göstərişləri inkar etməzlər”. 

O ki qaldı əsas məsələyə, yəni “Dirilən adam” romanının təhlilinə gəlincə, M.Arif ro-

mana yüksək dəyər verərək yazmışdı: “Mir Cəlal “Dirilən adam”da diqqətli realist bir yazıçı 

olduğunu açıq-aydın göstərmişdir. Diqqətli ona görə deyirəm ki, o, insanları, məişəti, təbiəti 

çox diqqətlə öyrənmişdir, yaxşı bilir. Bunu əsərin hər səhifəsində hiss etmək olur...”  

Ancaq M.Arif romandakı bəzi qüsurları da vermiş, müəyyən dərəcədə tənqidi fikirlərini 

də bildirmişdir. 

Doğrudur, yuxarıda qeyd etdik ki, M.Arif C.Cəfərovun “Dirilən adam” romanı haqqın-

da yazdıqlarını diqqətəlayiq hesab etmişdir. Ancaq M.Arif C.Cəfərovun roman haqqında bəzi 

fikirləri ilə razılaşmadığını da məqaləsində bildirmiş və bunu əsaslandırmağa çalışmışdır.  

Verdiyi müqayisələrə, razılaşmadığı fikirlərə, göstərdiyi qüsur və nöqsanlara baxmaya-

raq “Dirilən adam” romanı M.Arif tərəfindən yüksək bir əsər kimi təqdir edilir və böyük alim, 

Mir Cəlalı yazıçı kimi yüksək qiymətləndirir. 

Beləliklə, 1939-cu il “Dirilən adam” romanının tədqiqi və Mir Cəlal haqqında yazılan 

ədəbi-tənqidi fikirlər baxımından yaddaqalan oldu. Çünki məhz bu ildə M.Arif, C.Cəfərov və 

H.Şərifov kimi ədəbiyyatşünaslar “Ədəbiyyat qəzeti”ndə Mir Cəlalın “Dirilən adam” romanı 

haqqında söz deyiblər. 

H.Şərifovun “Dirilən adam” romanı haqqında oxucuların rəyi” adlı  məqaləsi 21 may 

1939-cu ildə “Gənc işçi” qəzetində çap olunub. Fikrimizcə, H.Şərifovun məqaləsi struktur eti-

barilə iki hissədən - “Dirilən adam” romanı haqqında oxucuların məktublarından verilən nü-

munələrdən və C.Cəfərovun “Dirilən adam” məqaləsindəki fikir və təhlilləri təkzib və tənqid 

etməkdən ibarətdir.  

Məqalədə H.Şərifov C.Cəfərovun “Dirilən adam” romanı haqqında yazdıqlarına mü-

nasibət bildirmişdir. H.Şərifov yazıb: “Romanın sujet və məzmunu geniş oxucu kütləsinə yax-

şı məlum olduğu üçün burada onun məzmunu haqqında danışmaq artıqdır. 

Biz, “Dirilən adam” romanı haqqında yazılmış ilk – 1935-ci ildəki məqalədən tutmuş 

1939-cu ildə bu roman haqqında yazılanların təhlili və müqayisəsini apardıq. Bu o demək de-

yil ki, 1935-1939-cu illər arasında Mir Cəlal yaradıcılığı ədəbi tənqidin diqqətindən yayınıb. 

Əsla! 1936-cı ildə Ədəbiyyat qəzetində (24 may 1936-cı il) Mir Cəlalın “Yeni yazanların 1-ci 

kurs konfransi”nda etdiyi “Yeni yazan şairlər” adlı məruzəsi haqqında yazı dərc olunur. 

Mir Cəlal öz üslubu ilə Azərbaycan ədəbiyyatında seçilən sənətkardır. Ədibin yaradıcı-

lığı çoxşaxəlidir. Və biz, ədibin yaradıcılığa başladığı ilk illərin tədqiqi ilə fikirlərimizi 

yekunlaşdıraraq deyə bilərik ki, 1930-1940-cı illərdə Mir Cəlalın yaradıcılıq irsi ədəbi tənqid 

materiallarında, dövri mətbuatda tənqidçilər,  ədəbiyyatşünas alimlər tərəfindən araşdırmaya 

cəlb olunmuşdur. 

 

 

 

 

III INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE OF YOUNG RESEARCHERS 

 

871

 

Qafqaz University                                                                                          17-18 April 2015, Baku, Azerbaijan 

ŞƏRQ İNTİBAHI VƏ HÜSEYN CAVİD 

 

Rəbiyə ƏLİYEVA 

ADPU 

[e-mail] 

AZƏRBAYCAN 

 

Orta əsrlərdən başlayaraq Uzaq Şərq-Hind-Çin, Orta Şərq-İran Anadolu Türkiyəsi və s. 

əhatə edən geniş bir məkanda yaşayan müxtəlif dilli xalqların ortaq ədəbi-mədəni dəyər kimi 

başa düşülən  Şərq intibahı  nəzəri fikir üçün hələ  də mürəkkəb bir anlayışdır. Onun elmi 

sistemi hələ tam müəyyənləşdirilməmişdir. Avropa intibahı ilə bağlı mövcud olan elmi-nəzəri 

baza ilə müqayisədə belə natamamlıq üç səbəbdən irəli gəlir. Avropa intibahından fərqli 

olaraq, Şərq intibahının bir mövzu və problem kimi qaldırılması XX əsrin I yarısından başla-

mışdır. Məşhur İsveçrə şərqşünası Adam Metsin “Müsəlman intibahı” kitabını bu istiqamətdə 

ilk addım hesab etmək olar.  Deməli, bir ideyanı zənginləşdirən, formalaşdıran axtarışlar hələ 

də davam etməkdədir.  Şərq intibahını Avropa İntibahı modelinə uyğunlaşdırmaq meyli 

yanlışdır. İki mədəni-ədəbi hadisə nəinki epoxalar baxımından – Şərq və Qərb “Orta əsrləri” 

mövqeyindən üst-üstə düşür. Heç bədii fikrin bu vaxta qədərki Şərq tarixi də bizə məlum tip 

və mərhələ təsnifinin ənənəvi Avropa modelinə uyğun gəlmir. 

Avropa intibahına nisbətən Şərq intibahının ilkinliyi ideyasının doğruluğunu sübut edən 

əsas amillərdən biri də budur ki, avropa intibahını səciyyələndirən əsas tarixi xüsusiyyətlərin 

ən qabarıq cizgilərini  Şərqdə görürük. Avropa initbahı adətən fəlsəfi-tarixi  ədəbiyyatda 

bəşəriyyətin o vaxta qədər gördüyü bütün çevrilişlər içərisində  ən böyük mütərəqqi çevriliş 

hesab edilir,  dahilərə ehtiyacı olan, öz təfəkkürü, ehtirası və xasiyyəti, kamilliyi və alimliyi 

cəhətdən dahilər yetirən bir dövr kimi qiymətləndirilir. Halbuki, xatırlanan bu keyfiyyətlər ilk 

olaraq, məhz  şərq  ədəbi-ictimai  təfəkküründə baş verir və  əks olunur. Yəsəvi, Fərabi, 

Xəyyam, Nizami, Rumi, Nəsimi, Hafiz, Füzuli və digər  Şərq mütəfəkkirlərinin humanist 

idealları intibahın Avropa məkanından kənarda mövcudluğuna hər cəhətdən haqq qazandırır. 

Azad cəmiyyət, azad insan, istismarsız dövlət, xeyrin təntənəsi kimi sosial amallar, konseptual 

utopiyalar Avropada öz Dantelərini, Rablelərini, Servanteslərini yetirməmişdən qabaq Şərqdə 

Ömər Xəyyamlarını,  Nizamilərini yetişdirir.  Əl-Biruni, Fərabi, Ömər Xəyyam, Nəsrəddin 

Tusi və s. həm  dövrünün məşhur elm, həm də kamil estetikləri kimi tarixə həkk olunur. 

Hüseyn Cavid Şərqin böyük filosofu, şair və mütəfəkkiri Ömər Xəyyamın həyatından 

bəhs edən “Xəyyam” dramını 1935-ci ildə yazır. “Xəyyam”  əsəri 30-cu illərdə Hüseyn 

Cavidin ateist adlandırılanlara cavab olaraq da dəyərləndirilmişdir. Xəyyam dini xurafatı 

qamçılayan, bütün təriqətləri puç və boş sayan Şərq mütəfəkkiri,  Şərq  şairidir. Cavid də 

xurafatı qamçılayan, bütün dinləri puç və əfsanə sayan “Məhəbbətdir ən böyük din” – deyərək 

yeni təriqət quran, dünya və kainat haqqında özünəməxsus fikirləri olan şair filosofdur. 

Bağdad xəlifəsi Xəyyama görə canlı varlıq, torpağa gömülsə  də yox olmur. Xəyyam insanı 

hər  şeydən yüksək tutur. Onun poeziyasında  əsas problem kimi “insan ləyaqətinə hörmət, 

insan məhəbbətinə alqış” həll olunmuşdur. Cavid bu surəti yaradarkən bütün bunlara xələl 

gətirmədən Xəyyamı  həm  Şərq mütəfəkkiri kimi, həm  şair kimi, həm də sevməyi və 

sevilməyi bacaran bir aşiq kimi yarada bilmişdir. Cavid onu həm də  ağır həyat keçirən, 

zəmanəsi tərəfindən dərk olunmayan, həyatda çox sevdiyi bir insanı – sevdasını itirmiş tragik 

bir surət kimi vermişdir. 

Şərq İntibahının tarixi-coğrafi hüdudları və mərhələləri də öyrənilməkdədir. Şərq İntiba-

hının ilkinliyini, intibahın tarixi planda  Şərqdən Qərbə doğru hərəkəti faktlarla əsaslandırılır. 

Bu baxımdan Hüseyn Cavid yaradıcılığı diqqət mərkəzindədir. Uzun illərdir ki, onun 

əsərləri  ədəbiyyatşünaslar tərəfindən işlənərkən  Şərq-Qərb konteksti məsələsində  nəzərdən