Sağlamlıq imkanları məhdud insanlar üçün sosial müavinətlər, tibbi xidmət və maddi yardım
Yüklə 125,47 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Layihə Avropa İttifaqı tərəfindən maliyyələşdirilir. Tədqiqatın məzmununa görə CESD məsuliyyət daşıyır və heç bir halda Avropa Birliyinin mövqeyi hesab
- Giriş
- Azərbaycan: mövcud vəziyyətin təhlili
- Problemlər
- Estoniya
- Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri
- QHT-lərin və sosial sahibkarlığın iştirakı üçün daha münbit zəmin yaradılsın
- Baxıcı və qayğı çəkənlərin diqqətdən kənarda qalması
- İcbari tibbi sığorta
- Tibbi-sosial ekspertizada şəffaflığın təmin edilməsi
- Ədəbiyyat siyahısı
|
1
İqtisadi və Sosial İnkişaf Mərkəzi (CESD)
Sağlamlıq imkanları məhdud insanlar üçün sosial müavinətlər, tibbi xidmət və maddi yardım
Azərbaycanda Hərəkət İmkanları Məhdud İnsanların Hüquqlarının Müdafiəsi və Yaşam Şərtlərinin Yaxşılaşdırılması” layihəsi çərçivəsində hazırlanmışdır.
Layihə Avropa İttifaqı tərəfindən maliyyələşdirilir. Tədqiqatın məzmununa görə CESD məsuliyyət daşıyır və heç bir halda Avropa Birliyinin mövqeyi hesab oluna bilməz. Bakı May 2016
2
Bu məqalə 4 bölmədən ibarətdir. İlk bölmədə sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin üzləşdiyi problemlər və əlilliyin səbəblərinə qısaca toxunulacaq. İkinci bölmədə Azərbaycanda bu qəbildən olan şəxslərə verilən sosial müavinətlər və yardımlar, eləcə də tibbi xidmət nəzərdən keçiriləcək. Axırıncı iki bölmədə isə beynəlxalq təcrübə haqqında danışıldıqdan sonra mövcud problemlərin həllinə dair təkliflər irəli sürüləcək.
Fərdi və sosial problemlərdən biri kimi, əlillik sosial siyasətin başlıca məsələlərindən biridir. Dünya Səhiyyə Təşkilatının hesabatına görə, dünyada təxminən 1 milyard insan əlillikdən bu və ya digər formada əziyyət çəkir. 1 Əlilliyin səbəbləri müxtəlifdir - anadangəlmə problem, iş fəaliyyəti zamanı baş verən qəzanın nəticəsi və s. Əlilliyin növlərini ümumi formada təsnifatlandırsaq, onu - əqli və fiziki əlillik kimi iki qrupa ayıra bilərik. Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin üzləşdiyi başlıca problemlər isə işsizlik, diskriminasiya, təhsil ala bilməmək və yoxsulluqdur. 2 İcbari tibbi sığortanın olmadığı dövlətlərdə isə bu insanlar tibbi qayğısızlıqdan da əziyyət çəkirlər ki, bu da onların ömrünün qısalmasına gətirib çıxaran amil hesab edilə bilər. Təbii olaraq, fundamental ehtiyaclarının ödənməsi üçün bu insanlar kənar şəxslərdən asılıdırlar. Məhz buna görə də, ildən-ilə daha çox ölkədə sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə qayğı göstərənlər də sosial siyasətin diqqət mərkəzinə düşməkdədir.
Müxtəlif təriflərinin olmasına baxmayaraq, əlillik əsasən fiziki yaxud əqli gerilik ucbatından fəaliyyətin məhdudlaşması kimi başa düşülür. 3 Burada nəzərə alınmalı məqam bundan ibarətdir ki, fərdin yaşadığı, yaxud fəaliyyət göstərdiyi mühit də fərdin fəaliyyət imkanlarının məhdudlaşmasında rol oynaya bilər. Məhz buna görə də, sosioloqlar və səhiyyə mütəxəssisləri əlilliyin iki modelini işləyib hazırlayıblar - fərdi və sosial model. Əgər birinci modelə görə fərdin fəaliyyət imkanlarının
1 Dünya Səhiyyə Təşkilatı bu halda həm sağlamlıq imkanları məhdud şəxsləri, həm də onlara qayğı göstərən şəxsləri sayır 2 Barnes, Colin və Messner, Geof (2005) 3 Baldock, John., Mitton, Lavinia., Manning, Nick and Vickerstaff, Sarah (2012) 3 məhdudlaşmasındakı başlıca amil onun səhhətidir, və bütün diqqət bu problemin həllinə yönəldilməlidir, ikinci modelin tərəfdarları isə sosial mühitin və infrastrukturun müyəssərliyi və münasibliyini qabardırlar. Bu modellərin təsirini bütün ölkələrin, o cümlədən Azərbaycanın timsalında müşahidə etmək mümkündür.
Bu məqalədə haqqında danışılacaq sosial müavinət və yardımların başlca məqsədləri əlil insanların ehtiyaclarını təmin etmək, onların ev şəraitinin yaxşılaşdırılması və yoxsulluğun bu qrup arasında azaldılmasıdır.
Müstəqilliyin əldə edilməsindən sonrakı dövrdə sağlamlıq imkanları məhdud insanlar üçün dövlət tərəfindən verilən müavinət və yardımların növü və miqdarı artmışdır ki, bunun da nəticəsində bu qrupun sosial rifahı yaxşılaşmışdır. Baxmayaraq ki, ölkədə Qərb dünyasındakı kimi Rifah Dövləti sistemi mövcud deyildir. Ümumiyyətlə, sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin sosial müdafiəsinin təminatı üçün onlara pul ödəncləri (pensiyalar, müavinətlər, birdəfəlik ödənclər), lazımi dərman və texniki vasitələr verilməklə yanaşı, tibbi, sosial, əmək və peşə bərpası sahəsində xidmətlər verilir.4
2008-ci ildə Azərbaycan Respublikası Birləşmiş Millətlər Təşkilatının (BMT) 2006-cı ildə “Əlillərin hüquqları haqqında” qəbul etdiyi Konvensiyayaya qoşularaq bu sosial qrupa aid olanların sosial rifahını yaxşılaşdırmaq üçün öhdəliklər götürmüşdür. Ölkənin qanunvericiliyi təkmilləşdirilmiş, diskriminasiyaya qarşı qanunlar qəbul edilmiş, əlillər üçün yeni-yeni müavinət və yardımlar təyin edilmişdir.
2016-cı ildə Azərbaycanda əlil insanların sayı 568,149 nəfər təşkil etmişdir ki, bu da ümumi əhalinin 5-6%-i deməkdir. 5 Bir çox ölkələrdə olduğu kimi, əhalinin yaşlaşması prosesi ucbatından Azərbaycanda da sağlamlığı məhdud insanların sayında tədricən artım müşahidə olunmuşdur. Ümumi əlil əhalisinin 65,482 nəfəri 18 yaşdan aşağı
4 Əlilliyin və uşaqların sağlamlıq imkanları məhdudluğunun qarşısının alınması, əlillərin və sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların reabilitasiyası və sosial müdafiəsi haqqında (2012) 5 Dövlət Statistika Komitəsi (2016) 4 uşaqlar və yeniyetmələrdir. Bunu da qeyd edək ki, sağlamlıq imkanları məhdud əhalinin yalnız 365,750-in müəyyən dərəcədə iş təcrübəsi vardır. Əlilliyin dərəcələri 3 qrupa bölünür ki, bunlar da tibbi-sosial ekspertiza tərəfindən müəyyən edilir.
2016-ci ildə Azərbaycan hökümətinin ümumi sosial xərclərə ayırdığı pulun miqdarın ümumi büdcədəki çəkisi 36,1% təşkil edir ki, bunun da 12,5%-i sosial müavinət və tibbi sarğı materiallarının alınmasına xərclənir. 6 Təəssüf ki, sırf olaraq sağlamlığı məhdud əhaliyə ayrılan büdcə pulunun miqdarına dair rəqəmlər mövcud deyildir.
Sağlamlığı məhdud şəxslərin aldığı müavinət mənsub olduqları dərəcə qrupuna görə dəyişir (43-67 manat). “Azərbaycan Respublikasının ərazi bütövlüyünün, müstəqilliyinin və konstitusiya quruluşunun müdafiəsi ilə əlaqədar” və “1990-cı ilin 20 Yanvar hadisələri ilə əlaqədar” səbəbindən baş verən əlilliklə əlaqədar isə müavinətlər 60-83 manat arası dəyişir. Əlilliyə görə aylıq pensiyanın məbləği isə ortalama 149,9 manatdır. 7 İş fəaliyyəti olan əlillər üçün tətbiq edilən vergi güzəştləri də təqdirə layiq haldır. Hal-hazırda aylıq gəliri 400 manatdan aşağı olanlardan vergi tutulmur. Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin digər faydalandığı müavinətlər isə dövlət tərəfindən onlara vaxtaşırı verilən ev və avtomobillərdir.
Sağlamlıq imkanı məhdud şəxslər kimi əlil insanlar üçün digər ən vacib məsələ səhiyyə xidmətidir. Hər bir Azərbaycan vətəndaşı pulsuz səhiyyə xidməti almaq haqqına malikdir. Səhiyyə Nazirliyinin 01.12.2005-ci il tarixli əmrinə görə, sağlamlıq imkanları məhdud vətəndaşlar 100-dən çox dərmanı pulsuz əldə edə bilərlər. Həmçinin, onların müəyyən qisminə dövlət tərəfindən pulsuz əlil arabaları və dəstəkləyici texnoloji avadanlıqlar da verilir. Məsələn, 2015-ci ildə dövlət tərəfindən müvafiq şəxslərə1273 əlil arabası, 539 elektroakustik, yaxud eşitmə qabiliyyəti məhdud şəxslər üçün eşitmə cihazı verilmiş, və 5727 ortopedik xidmət göstərilmişdir. 200-ə yaxın şəxs müalicə almaq üçün xaricə göndərilmişdir. 12349 nəfər isə nazirliyin sosial müdafiə mərkəzləri tərəfindən göstərilən səyyar xidmətdən faydalanmışlar. 8
6 Maliyyə Nazirliyi (2016) 7 Dövlət Sosial Müdafiə Fondu (2015) 8 Dövlət Sosial Müdafiə Fondunun İllik Hesabatı (2015) 5
Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə dövlət qayğısının son dövrlər artmasına baxmayaraq, bu sahədə ciddi çatışmazlıqlar qalmaqdadır. Başlıca problem bu qrup əhalinin böyük bir qisminin üzləşdiyi yoxsulluqdur. Dövlət tərəfindən onlara verilən aylıq müavinətlərin həcmi hətta minimum yaşayış həddini də aşmır. Sosial müdafiə xərcləri ümumi büdcə xərclərinin 36,1%-i təşkil etsə də, məbləğin artırılmasına ehtiyac vardır. Hazırki vəziyyətdə büdcə gəlirlərinin azaldığı bir şəraitdə belə bir artım etmək elə də asan olmaya bilər. Lakin əhalinin sosial rifahının dövlət siyasətinin prioritetlərindən biri olduğunu nəzərə alsaq, belə artıma ciddi ehtiyac var. İnkişaf etmiş ölkələrdə və qonşu Türkiyədə sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin rifahının yaxşılaşdırılmasında təkcə dövlət yox, özəl sektor da ciddi rol oynayır ki, bu da dövlətin yükünü azaldır.
Düzdür, inkişaf etmiş dövlət olan Britaniyada da verilən müavinətlər adətən minimum yaşayış haqqından aşağı olur. Lakin bu ölkədə sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər saysız-hesabsız güzəştlərdən, pulsuz səhiyyə və nəqliyyat xidmətindən faydalanır. Bu cür güzəştlərin olmadığı Azərbaycanda hal-hazırda verilən aylıq pensiya (149,09 AZN) və əlillik müavinəti bu qəbildən olan şəxslərin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılmasına kifayət deyildir.
Uzun illərdir müzakirə olunmasına rəğmən, ölkəmizdə icbari tibbi sığortanın tətbiq edilməməsi bu sosial qrupun da vəziyyətinə birbaşa mənfi təsir göstərir. Qanunda tibbi xidmətin pulsuz göstərilməli olduğu qeyd edilsə də, reallıqda müşahidə olunan mənzərə budur ki, digər insanlar kimi sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər də səhiyyə xidmətindən lazımınca faydalana bilmirlər. Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin səhiyyə sisteminə xərclədiyi pullar barədə dəqiq statistika olmasa da, bu xərcləməlrin onların ümumi xərclərindəki xüsusi çəkisinin az olmadığını güman etmək olar. Belə bir mühitdə bu insanlar təkcə maddi cəhətdən yox, sağlamlıq cəhətdən də əziyyət çəkirlər. Çünki bəzi sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər (sinir sistemi pozulanlar) var ki, onlara keyfiyyətli, mütəmadi tibbi xidmət gərəkdir.
Azərbaycandakı sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin rifahının yaxşılaşdırılması siyasətinin digər zəif cəhəti isə onun baxıcı və qayğı çəkənləri diqqətə almamasıdır.
6 Qanunvericilik sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin özünə çoxsaylı hüquq və müavinətlər versə də, onların qayğısına qalmaq üçün hər gün saatlarla vaxt ayıran şəxslərə heç bir müavinət düşmür. Bu insanların vaxt və gücünü yalnız qayğıya ayırması onları da əmək bazarından kənar qoyur.
Beynəlxalq təcrübə Böyük Britaniya Dünyanın inkişaf etmiş dövlətlərindən biri olan Böyük Britaniya əhalisinin yüksək sosial rifahı ilə digər ölkələrdən fərqlənir, baxmayaraq ki müəyyən problemlər qalmaqdadır. Mövcud rifah səviyyəsinin əldə edilməsində sosial siyasətin rolu əhəmiyyətli dərəcədə böyük olmuşdur. Böyük Britaniyada ÜDM-ın 20%-i sosial müdafiə xidmətlərinə xərclənir. 2016-cı ildə dövlətin təkcə sosial müdafiə xərcləri 153,3 milyard, səhiyyə isə 134,7 milyard təşkil edir. 9
Britaniyada 12 milyon sağlamlıq imkanları məhdud insan yaşayır ki, bunun da 43%-i yaşlı əhali qrupuna, 16%-i əmək qabiliyyətini cavan yaşlarında itirmiş əhalinin payına düşür. Bu əhali qrupunun təxminən yarısı (45-50%) əmək bazarından kənardadır. Ölkədə əhalinin bu qrupunun rifahının təmin edilməsində başlıca rolu Pensiya və Əmək Departamenti oynasa da, həm yerli hakimiyyət orqanları, həm də nəqliyyat sahəsindəki qurumlar bu istiqamətdə müxtəlif addımlar atmışlar.
İnkişaf etmiş bir ölkə kimi Britaniya höküməti sağlamlıq imkanları məhdud vətəndaşlarına çoxsaylı müavinətlər və maddi yardımlar, eləcə də yüksək keyfiyyətli pulsuz səhiyyə xidməti təklif edir. Müstəqil Şəxsi Ödəniş müavinəti sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə sırf olaraq əlilliyinə görə verilən müavinətdir ki, onun da həcmi həftəlik £21,80-139,75 (44-305 manat) arası dəyişir (fərdin əlilliyinin dərəcəsinə görə). Bu qrupdan olan şəxslər evlərinin öz xüsusi ehtiyaclarına uyğun hala gətirilməsi üçün lazım olan məbləği də yerli icra hakimiyyətindən əldə edə bilərlər.
9 UK Public Spending (2016). Public Spending Details. 7 Britaniya sosial siyasətinin səciyyəvi cəhətlərindən biri də yerli idarəetmə orqanlarının, xüsusilə də icra hakimiyyətlərinin sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin rifahının yaxşılaşdırılmasında sıx oynadığı roldur. İcra hakimiyyətlərinə məkrəzi hökümət tərəfindən verilən müstəqillik onlara sosial siyasəti yerli kontekstə uyğunlaşdırmaq imkanı vermişdir. Onlar da qanunvericiliyin tələblərinə əsasən, sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə müxtəlif növ xidmətlər göstərməlidirlər. Bunlara yeməklərin hazırlanması, yuyunub-geyinmə, gəzintiyə çıxmaq kimi xidmətlər daxildir ki, bunları ya icra hakimiyyəti özü etməli, yaxud da ki bu xidməti təşkil edən təşkilatın xidmətindən istifadə etməlidir. Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin evsizlik problemi ilə üzləşməməsi üçün qanunvericiliyin tələbi budur ki, icra hakimiyyəti sosial evləri paylayan zaman, bu qəbildən olan şəxslərə üstünlük versin.
İcra hakimiyyəti orqanlarının bir digər mühüm funksiyası isə sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin rifahının yaxşılaşdırılması məqsədilə sorğular aparmasıdır. Lakin bu cür tədqiqatlar tək onlar tərəfindən deyil, digər dövlət qurumları, habelə beyin mərkəzləri tərəfindən də mütəmadi olaraq aparılır ki, bu da müvafiq orqanların sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin rifahının yaxşılaşdırılması yolları və mövcud durum barədə məlumatlanmasına kömək olur.
1948-ci ildə formalaşdırılan Milli Səhiyyə Xidməti bütün vətəndaşlara pulsuz səhiyyə xidməti təklif
edir. Sağlamlıq imkanları məhdud
şəxslərin rifahının yaxşılaşdırılmasında bu xidmətin rolu danılmazdır. Çünki onsuzda xəstəliyinə görə maddi durumu adətən aşağı olan bu qrupun tibbi xərclərdən azad olması onun iqtisadi durumunu yaxşı saxlamaqla yanaşı, lazım olan xidmətləri lazım olan vaxt pulsuz əldə etməyə kömək olur. Bu sistemin müəyyən çatışmazlıqları (məsələn, uzun növbədə gözləmək) olsa da, bütün ölkə əhalisinin ömrünün uzanması və həyat keyfiyyətinin artmasındakı rolu danılmazdır.
Son olaraq isə qeyd edilməlidir ki, Britaniya höküməti təkcə sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə yox, onlara qayğı göstərənlərə də diqqət göstərir. Belə ki, baxıcı müavinəti adlanan bu ödənc 2015-ci ildə həftəlik £62,10 (135 manat) (həftənin 35 saatını qayğıya sərf etmək əsas şərtdir) olmuşdur. Yerli icra hakimiyyətləri baxıcıların da həyat şəraiti və ehtiyaclarının qiymətləndirilməsinə məcburdurlar.
8 Ümumiyyətlə isə, bir vacib məqam qeyd edilməlidir ki, yoxsul sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər sırf əlilliyə görə verilən müavinətlərdən, yoxsulluğa görə verilən bir çox digər müavinətlərdən də faydalanır ki, bu da onun rifahının yaxşılaşmasında birbaşa rol oynayır.
Ölkə əhalisinin 10,9%-i (144,136 n'f'r) sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərdən ibarət olan Estoniyada bu qrupun 9214 nəfəri 0-15 yaş arası uşaq və yeniyetmələrdən ibarətdir. 10 Ölkənin sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərlə bağlı dövlət siyasəti 2006-cı ildə qəbul edilən Birləşmiş Milətlər Təşkilatının (BMT) “Əlillərin hüquqları haqqında” qəbul etdiyi Konvensiyayaya böyük ölçüdə uyğunlaşdırılmışdır.
Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə xüsusi olaraq Əlillik Kartı verilir. 11 Ölkədə Tibbi Sığorta Fondunun olması və bunun əhalinin demək olar ki, hər bir üzvünü əhatə etməsi sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin vəziyyətinə müsbət təsir göstərir. Tibbi preparat və xidmətlərin bir çoxu pulsuz göstərilir. 12
Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərlə yanaşı, onları müşayiət edən baxıcılar da ictimai nəqliyyatdan pulsuz istifadə etmək haqqında malikdirlər. 13 Bəzi nəqliyyat şirkətləri də müxtəlif növ endirimlər təklif edirlər. Məsələn, Luxpress şirkəti ölkədaxili səyahətlərdə (avtobusla) sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə 100%-lik endirim edir. 14
Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə 8 fərqli müavinət verilir ki, bunlar da sosial rifahın yaxşılaşdırılması, təhsil, reabilitasiya və əmək fəaliyyəti ilə bağlıdır. 15 Bundan
əlavə, Estoniyada sağlamlıq imkanları məhdud uşaq və yaşlılara qulluq edən baxıcılara da ayrıca müavinət verilir.
10 Human Rights Centre (2014) 11 Estoniya Sosial Sığorta Şurası (2016) 12 Estoniya Tibbi Sığorta Aktı (2002) 13 Tallinn (2016). Travel Discounts 14 Luxpress (2016) 15 Estoniya Əlillikdən əziyyət çəkən insanlara verilən Sosial Müavinətlər Aktı (1999) 9
Qonşu ölkə Türkiyə ÜDM-ın 10%-i sosial xərclərə yönəldir. Ölkədə sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər üçün yaradılan imkanlar Qərb dövlətlərindəki səviyyədə olmasa da, dövlətin bu istiqamətdə atdığı addımlar ölkədə bu sahədə ciddi irəliləyişə səbəb olmuşdur. 2015-ci ildə sırf sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə ayrılan xərclər 35,000,000 lirə təşkil etmişdir. Ölkədə bu qəbildən olan insanların sayı 8,500,000 təşkil edir.
16 Ümumi mənzərəni qısa şəkildə təsvir etsək deyə bilərik ki, dövlət orqanları ilə yanaşı, özəl sektor da bu qəbildən olan əhalinin rifahının yaxşılaşdırılmasında ciddi rol oynayır.
Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin rifahının yaxşılaşdırılmasında başlıca rolu Ailə və Sosial Siyasət Nazirliyi oynayır. Müavinətlərə keçməzdən öncə dərs götürülə biləcək bir məqamı qeyd etmək yerinə düşərdi. Ailə və Sosial Siyasət Nazirliyinin oynayır sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin rifahının yaxşılaşdırılması istiqamətində atdığı mühüm addımlardan biri də vaxtaşırı tədqiqatlar aparmasıdır. Belə tədqiqatlar həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət göstəricilərini təhlil edərək mövcud durumu öyrənir.
Türkiyədə icbari tibbi sığorta sistemi (Genel Sağlık Sigortası) mövcuddur. Sosial Müdafiə Qurumunda qeydiyyata düşənlər tibbi xidmətdən pulsuz faydalana bilərlər. Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin maddi rifahı və sağlamlıq durumunun yaxşılaşdırılmasında bu xidmətin rolu önəmlidir.
Türkiyə bələdiyyələri müəyyən dərəcədə müstəqildir, və mərkəzi hakimiyyətin müəyyən etdiyi sosial siyasəti yerli kontekstə uyğunlaşdırmaq imkanına malikdir. Bələdiyyələr sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə müxtəlif xidmətlər təklif edirlər - psixoloji dəstək, təmizlik, maliyyə və fövqəladə hallarda yardım. Onlar eyni zamanda hər bir sağlamlıq imkanları məhdud şəxsin pulsuz ictimai nəqliyyata çıxışının olduğunu təmin etməlidirlər
Türkiyədə özəl sektor sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin rifahının inkişafında maraqlıdır. Belə ki, müxtəlif formalı və dərəcəli endirimlər və güzəştlər təklif edən şirkətlər fərqli sektorları təmsil edirlər. Məsələn, 3 telekommunikasiya şirkəti internet
16 Türkiye Istatistik Kurumu (2015) 10
istifadəsi və telefon zənglərində sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə endirimlər təklif edir. Şəhərlərarası avtobus xidmətlərində isə ortalama 30%-lik endirim tətbiq edilir. Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin yaşadığı evlərə verilən su da 30%-lik (bəzi yerlərdə bu 50%-ə kimi qalxır) endirimlə təklif edilir, baxmayaraq ki belə endirim qaz və işıq sahəsinə şamil edilmir. 17
Son olaraq isə, azsaylı ölkələrdə mövcud olan bir xidməti qeyd etmək məqsədə uyğun olardı. Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər Fondu tərəfindən yaradılan Xoşbəxt Əlillik çağrı mərkəzi ölkənin hər bir nöqtəsindən sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin zənglərini qəbul etməyə hazırdır. Mərkəz bu insanlara verilən xidmətlər və sosial yardımlar haqqında məlumat verir. Mərkəz İstanbul Bələdiyyəsi və bir çox yerli və xarici şirkət tərəfindən sponsor dəstəyi alır.
Neft-qaz ehtiyatlarının satışından və turizm sahəsindən əldə edilən gəlirlərinin ciddi bir hissəsini sosial müdafiəyə yönləndirən BƏƏ höküməti Qərb dünyasındakı kimi olmasa da, effektiv və kifayət qədər maddi ehtiyatlara sahib sosial müdafiə sistemi yarada bilmişdir. 2015-ci il büdcəsi
Ölkə əhalisinin 21,956 nəfəri sağlamlıq imkanları məhdud vətəndaşlardan ibarətdir. 18
50%-i təhsil, sosial müdafiə, səhiyyə və ictimai xidmətlər sahəsinə ayrılmışdır. 19
Sağlamlıq imkanları məhdud vətəndaşlar onlara təhsillə bağlı, yaşayış minimumunu təmin etmək üçün verilən müavinətlərdən başqa, pulsuz tibbi xidmətdən də faydalanırlar. Belə ki, ölkədə icbari tibbi sığortanın mövcud olması onsuzda xəstəliyinə görə maddi durumu adətən aşağı olan bu qrupun tibbi xərclərdən azad olması onun iqtisadi durumunu yaxşı saxlamaqla yanaşı, lazım olan xidmətləri lazım olan vaxt
17 Engelli Blog (2015) Engelli Su İndirimi 18 The National UAE (2015) 19 Emirates News Agency (2015) UAE Cabinet endorses AED 48 Billion for 2016 Federal Government Budge
11
pulsuz əldə etməyə kömək olur. Bu sistemin müəyyən çatışmazlıqları (məsələn, uzun növbədə gözləmək) olsa da, bütün ölkə əhalisinin ömrünün uzanması və həyat keyfiyyətinin artmasındakı rolu danılmazdır.
Ölkənin ikinci ən böyük şəhəri Dubayda Aşağı təminatlı və sağlamlıq imkanları məhdud uşağa sahib ailələrə təhsillə (yalnız məktəb şagirdlərinə şamil edilir) bağlı xərcləri qarşılamaq üçün hər il birdəfəlik verilən müavinətin illik maksimal məbləği 50,000 dirhəmdir (20,638 manat). 20 İki sağlamlıq imkanları məhdud uşağı olan ailələr üçün isə bu məbləğ 40,000 (16,511 manat) dirhəmdir.
Dubayda tətbiq edilən digər sosial müdafiə proqramı isə Sənəd adlanan xüsusi kartların verilməsidir. Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə verilən bu kart şəxsə həm ictimai, həm də özəl sektorda bir çox güzəştlər verir. 21 Məsələn, xarici ölkədən əlilliklə bağlı dəstəkləyici avadanlıq, hətta nəqliyyat vasitəsi gətirən zaman o avadanlıq gömrük rüsumundan azad edilir. Ümumiyyətlə, ölkəyə sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin istifadə etməsi üçün gətirilən heç bir məhsuldan gömrük rüsumu tutulmur. Bu kartla idman zallarına və Dubay İdman Şurasının tədbirlərinə giriş də pulsuzdur. Özəl sektorda isə yerli yükdaşıma şirkətlərindən olan Aramex bu kart sahiblərinə daxili daşımalarda 50% endirim tətbiq edir. Optik eynəklər və digər sağlamlıq məhsulları satan şirkətlər də müxtəlif dərəcəli endirimlər təklif edirlər.
Yekun və təkliflər Vətəndaşların sosial müdafiəsi və onların rifahının yüksəldilməsi hər bir dövlətin başlıca məqsədlərindən biridir. Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə dair sosial müdafiə proqramları daha inkluziv, demokratik cəmiyyətin yaranmasında müstəsna dərəcədə vacibdir. Dünya təcrübəsi göstərir ki, sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin
20 Community Development Authority (2016) Tuition for the Disabled One-time Benefit 21 Sənəd Kart haqqında buklet (2015) 12
sosial durumunun daha da yaxşılaşdırılması yüksək maliyyə resurslarının mövcudluğu şəraitində mövcuddur.
Təəssüf ki, dünya bazarlarında neftin qiymətinin düşməsindən sonra ölkəmizdə yaşanan iqtisadi çətinliklər digər həssas, böhranlı əhali qrupları kimi bu qrupa da müəyyən təsirlər etməkdədir. Buna baxmayaraq, ölkə rəhbərliyi sosial xərcləri azaltmamağı bu il üçün başlıca prioritetlərdən biri hesab edir. Hər il 1 milyard manatdan çox sosial müdafiəyə pul ayrılan ölkəmizdə büdcə gəlirinin əsas mənbəyi neft-qaz gəlirləridir. Lakin artıq post-neft dövründə bu sahədə ciddi islahatlar apararaq sosial müdafiə məsələlərində dövlətin birbaşa iştirakını azaldaraq, belə proqramların büdcə gəlirlərindən asılılığını azaltmaq gərəkdir.
İnkişaf etmiş ölkələrin sosial müdafiə sahəsindəki səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri də QHT-lərin və sosial sahibkarlıqla məşğul olan qurumların (social enterprise) sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə müxtəlif xidmətlər təşkil etmələridir. Yuxarıda adı qeyd edilən sosial sahibkarlıq dünya praktikasında sosial müdafiə məsələlərində olduqca geniş yayılmışdır. Belə təşkilatların təklif etdiyi xidmətlər adətən ya tamamilə ödənişsiz, ya da olduqca kiçik miqyasda ödənişlə təklif edilir. Əsasən sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin əmək qabiliyyətinin artması və təhsili sahəsində geniş yayılan QHT-lərin və sosial sahibkarlığa Britaniyada da rast gəlmək olar. Məsələn, Scope adlı sosial təşkilat fərdi və korporativ ianələr hesabına öz büdcəsini formalaşdırır. 22 Təşkilat çoxsaylı xidmətlər göstərir - məlumatlandırma, məşğulluqun artırılması ilə bağlı treyninqlər, iclaslar, habelə peşəkarlar üçün materialların hazırlanması. Təşkilat ictimaiyyətlə əlaqələrini gücləndirmək və təbliğat kampaniyasını daha da effektiv etmək üçün sosial şəbəkə və digər mətbuat kanallarından geniş istifadə edir. Yalnız bir sosial sahibkarlığın timsalında bizlər belə təşkilatların və QHT-lərin nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu görə bilərik ki, bu da ölkəmizdə bu sektorun inkişafının nə dərəcədə faydalı ola biləcəyini göstərir.
22 Scope: About disability (2016) 13
Ölkəmizdə QHT-lərlə bağlı qanunvericilik mövcud olsa da, sosial sahibkarlıqla bağlı hələ ki, işlər görülməyib. Bu sahənin ölkəmizdə təşəkkül tapmaması, geniş yayılmaması, dövlətin bu sahəyə diqqət ayırmaması və inkişafını təşviq etməməsi ucbatından ölkəmizdə aşağı təminatlı, sağlamlıq imkanları məhdud əhalinin sosial müdafiəsində bu sektorun iştirakı aşağıdır. Sosial sahibkarlığın inkişafı qaçılmaz olaraq dövlətin yükünü azaltmaqla yanaşı, dövlət diqqətindən kənarda qalanların həyatına da müsbət təsir göstərmək iqtidarındadır.
Dövlətin QHT-lərin və sosial sahibkarlıqla məşğul olan qurumlara dəstəyi müxtəlif ola bilər. Bura maliyyə yardımları, vergi və gömrük rüsumlarının alınmaması və nəticəyə görə ödəniş sxemi aid edilə bilər. Sonuncu maliyyə mənbəyi Böyük Britaniyada son dövrlər xeyli populyarlaşıb. Əsasən icra hakimiyyətləri və nazirliklərin yerli şöbələrinə mərkəzi hökümət tərəfindən verilən bu ödənci müəyyən maddi mükafat kimi də başa düşmək olar. Məsələn, cari il ərzində öz ərazisində 100 sağlamlıq imkanları məhdud şəxsin işlə təmin edilməsində rol oynayan icra hakimiyyəti, yaxud digər dövlət qurumu bununla əlaqədar mərkəzdən maddi mükafat alır. Bu sistemin mənfi tərəfləri olsa da, əsas müsbət tərəfi təşviqedici xüsusiyyəti, və sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər üçün çəkilən xərcin müəyyən qismini qarşılamasıdır.
Bələdiyyələrin inkişafı mütləqdir “Bələdiyyələrin statusu haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa əsasən ölkəmizdə bələdiyyələrin üzərinə sosial müdafiə məsələlərində böyük məsuliyyət düşür. Lakin onların bu sahədə passivliyi uzun müddətdir ki məlum məsələdir. Hal- hazırda yerli bələdiyyələrin 80%-ə yaxını kənd yerlərində yerləşir ki, bu da onların maliyyə mənbələrinin yüksək olmasına müəyyən maneələr yaradır. 23 Baxmayaraq ki, kənd təsərrüfatının inkişafı hesabına maliyyə vəsaitlərini böyütmək mümkündür. 2015- ci il statistikasına əsasən, ölkə üzrə bələdiyyələrin ümumi gəlirləri 30,803,900 manat olmuşdur ki, bunun da cəmi 4,0%-i sosial məsələlərə xərclənmişdir (ümumi xərclər
23 Mikayılova, Nurəngiz (2015) 14
30.882.500 manat təşkil etmişdir). 24 Bu məqamda iki həll yolu ortaya çıxır; mərkəzi büdcədən bələdiyyələrə ayırmaları artırmaq və bələdiyyələrin müstəqil şəkildə öz büdcələrini maliyyələşdirməsi. Hər iki variantın reallaşması üçün güclü iqtisadiyyat və infrastruktur gərəkdir. Mövcud böhran şəraitində bunları reallaşdırmaq o qədər də asan olmasa da, böhrandan sonrakı dövrdə bələdiyyələrin maliyyə mənbələrinin yaxşılaşması üçün işlərin görülməsi mütləqdir.
Azərbaycandakı sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin bir çoxunun üzləşdiyi başlıca problem yoxsulluqdur. Dövlət tərəfindən onlara verilən aylıq müavinətlərin həcmi nəyin ki onların ehtiyaclarını tam ödəmir, müavinətlər hətta minimum yaşayış həddini də aşmır. Sosial müdafiə xərcləri ümumi büdcə xərclərinin 36,1%-i təşkil etsə də, məbləğin artırılmasına ehtiyac vardır. Hazırki vəziyyətdə büdcə gəlirlərinin azaldığı bir şəraitdə belə bir artım etmək elə də asan olmaya bilər. Lakin əhalinin sosial rifahının dövlət siyasətinin prioritetlərindən biri olduğunu nəzərə alsaq, belə artıma ciddi ehtiyac var. İnkişaf etmiş ölkələrdə və qonşu Türkiyədə sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin rifahının yaxşılaşdırılmasında təkcə dövlət yox, özəl sektor da ciddi rol oynayır ki, bu da dövlətin yükünü azaldır.
Qeyd edildiyi kimi, dövlət tərəfindən onlara verilən aylıq müavinətlərin həcmi nəyin ki onların ehtiyaclarını tam ödəmir, müavinətlər hətta minimum yaşayış həddini də aşmır. Düzdür, inkişaf etmiş dövlət olan Britaniyada da verilən müavinətlər adətən minimum yaşayış haqqından aşağı olur. Lakin bu ölkədə sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər saysız-hesabsız güzəştlərdən, pulsuz səhiyyə və nəqliyyat xidmətindən faydalanır. Bu cür güzəştlərin olmadığı Azərbaycanda hal-hazırda verilən aylıq pensiya (149,09 AZN) və əlillik müavinəti bu qəbildən olan şəxslərin həyat şəraitinin yaxşılaşdırılmasına kifayət deyildir. Ümumiyyətlə isə, sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər minimum yaşayış həddi müəyyən edilən zaman diqqətdən kənarda qalırlar.
24 Dövlət Statistika Komitəsi (2015) 15
Baxıcı və qayğı çəkənlərin diqqətdən kənarda qalması Azərbaycandakı sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin rifahının yaxşılaşdırılması siyasətinin digər zəif cəhəti isə onun baxıcı və qayğı çəkənləri diqqətə almamasıdır. Qanunvericilik sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin özünə çoxsaylı hüquq və müavinətlər versə də, onların qayğısına qalmaq üçün hər gün saatlarla vaxt ayıran şəxslərə heç bir müavinət düşmür.
Uzun illərdir müzakirə olunmasına rəğmən, ölkəmizdə icbari tibbi sığortanın tətbiq edilməməsi bu sosial qrupun da vəziyyətinə birbaşa mənfi təsir göstərir. Qanunda tibbi xidmətin pulsuz göstərilməli olduğu qeyd edilsə də, reallıqda müşahidə olunan mənzərə budur ki, digər insanlar kimi sağlamlıq imkanları məhdud şəxslər də səhiyyə xidmətindən lazımınca faydalana bilmirlər. Sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərin səhiyyə sisteminə xərclədiyi pullar barədə dəqiq statistika olmasa da, bu xərcləməlrin onların ümumi xərclərindəki xüsusi çəkisinin az olmadığını güman etmək olar. Özəl sektor daha fəal olmalıdır
CESD və Konrad Adenauer Stiftung təşkilatının apardığı tədqiqat göstərmişdir ki, Azərbaycanda korporativ sosial məsuliyyət istənilən səviyyədə deyildir. Bunun nəticələrindən biri də özəl sektorun sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə xüsusi qayğı göstərməməsidir. Ölkəmizdə ictimai nəqliyyat, telekommunikasiya, tibbi xidmətlər və s. sektorunda fəaliyyət göstərən şirkətlərin demək olar ki, heç biri sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərə güzəşt və endirimlər təklif etmir. Bundan başqa, özəl sektorda infrastruktur müyəssərliyi də istənilən səviyyədə deyildir.
Əlillik dərəcəsi kriteriyalarının verilməsində şəffaflıq tam olaraq təmin edilməmişdir. Digər hallarda isə ekspertiza nümayəndələri özləri müxtəlif vasitələrə əl ataraq sağlamlıq imkanları məhdud şəxslərdən qeyri-qanuni ödəniş tələb etməsi halları mətbuatda geniş işıqlandırılmışdır. Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, son illər
16
bu hallar ilə mübarizə xeyili gücləndirilmişdir. Əlillik dərəcəsinin təyin olunmasında avtomatlaşma və texnologiyadan istifadənin belə halları azaldacağını hesab etmək olar.
Barnes, Colin və Messner, Geof (2005). Disability, work, and welfare challenging the social exclusion of disabled people. 19 (3) pp.527-545 Scope (2016). İnternet vebsaytı - http://www.scope.org.uk/
Community Development Authority (2016). İnternet vebsaytı - https://www.cda.gov.ae/en/socialcare/SocialBenefits/Pages/TuitionFees.aspx
Mikayılova Nurəngiz (2015) Azərbaycanın İqtisadi İnkişafında və İdarəetmədə Bələdiyyələrin Rolu. Əmək və Sosial Problemlər jurnalı, No.2 (16), 2015
Emirates News Agency (2015). UAE Cabinet endorses AED 48 Billion for 2016 Federal Government Budget. Internet vebsaytı - https://www.wam.ae/en/news/emirates/1395287125114.html The National UAE (2015) ‘100 per cent inclusion for disabled people is UAE’s goal’. İnternet vebsaytı - http://www.thenational.ae/uae/100-per-cent-inclusion-for-disabled- people-is-uaes-goal Engelli Blog (2015) Engelli Su İndirimi. İnternet vebsaytı - http://www.engelliblog.com/2015/10/engelli-su-indirimi/ Estoniya Sosial Sığorta Şurası (2016) İnternet vebsaytı- http://www.sotsiaalkindlustusamet.ee/social-benefits-for-disabled-persons/ Luxpress (2016). İnternet vebsaytı -http://www.luxexpress.eu/en/learn-about- available-discounts Baldock, John., Mitton, Lavinia., Manning, Nick and Vickerstaff, Sarah (2012). Social Policy. Oxford, Oxford University PressHuman Rights Centre (2015). Human Rights in Estonia 2014-2015 İnternet vebsaytı - http://humanrights.ee/en/annual- human-rights-report/human-rights-estonia-2014-2015/ Yüklə 125,47 Kb. Dostları ilə paylaş:
|