Qarabağ müharibəsi (Qısa tarix)

Birinci dünya müharibəsinin sonlarına doğru erməni terror təşkilatları Cənubi Qafqazda və ilk növbədə Azərbaycanda yenidən fəallaşdılar. Rusiya imperiyasının dərin siyasi və iqtisadi böhran içərisində olması, hər yerdə, xüsusi ilə də ucqarlarda hərc-mərcliyin hökm sürməsi ermənilərin əl-qol açmasına, qanlı olaylar törətməsinə şərait yaradırdı. Rusiyada hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan siyasi qüvvələrin hamısı xristian amilini əsas götürərək ermənilərə siyasi və hərbi dəstək verirdilər. Yaxşı silahlanmış erməni terror təşkilatları bir sıra ərazilərdə, xüsusilə də Bakı, İrəvan, Zəngəzur, Qarabağ, Naxçıvanda türk-müsəlman əhalisini sıxışdırıb çıxartmağa, həmin əraziləri nəzarətə götürməyə çalışırdılar. Məqsəd bu əraziləri dünya birliyinə guya erməni yaşayış məntəqələri kimi təqdim etmək idi. Onlar böyük dövlətlərin köməyi ilə həmin yerlərdə “erməni dövləti” yaratmaq ümidində idilər. Rusiya bolşevikləri Bakıda erməni daşnaklarına arxalanırdılar. 1917-ci ilin noyabr-dekabr aylarında burada bolşevik-daşnak ittifaqı yarandı. Bu ittifaqa V.Lenin tərəfindən Qafqaza fövqəladə komissar kimi göndərilmiş S.Şaumyan rəhbərlik edirdi. Erməni silahlı dəstələri 1918-ci ilin əvvəlində türk-müsəlman əhalisinə qarşı kütləvi qırğınlara başladılar. Demək olar ki, heç bir silahı, mütəşəkkil qüvvəsi olmayan dinc əhali onlara ciddi müqavimət göstərə bilmirdi. Ermənilər bütün yerlərdə eyni taktikadan istifadə edirdilər. Türkiyədəki Amerika silahlı qüvvələrinin rəhbəri admiral Mark Bristol sonralar yazırdı: “Mən general Dro (erməni terror dəstələrindən birinin rəhbəri-müəllif) ilə birlikdə xidmət etmiş öz zabitlərimin məlumatlarına əsasən bilirəm ki, müdafiəsiz kəndlər əvvəlcə bombalanır, sonra zəbt edilir, qaçıb gedə bilməyən sakinlər vəhşiliklə öldürülür, kənd talan edilir, bütün mal-qara aparılır və sonra isə kənd yandırılırdı. Müsəlmanlardan yaxa qurtarmaq üçün bütün bunlar sistematik şəkildə həyata keçirilirdi”. Vahid mərkəzdən idarə olunan erməni silahlı dəstələri hər yerdə eyni ssenarini həyata keçirir, eyni vəhşilikləri törədirdilər. 1917-ci ilin dekabrında Qafqazda döyüşən rus ordusu buraxıldı. Ermənilər dərhal bu vəziyyətdən istifadə edərək rus ordusunda qulluq edən həmsoylarından ibarət 3 piyada diviziyası, bir süvari briqadası, habelə ərazi alayları yaratdılar. Azərbaycan türkləri Rusiya hakimiyyəti tərəfindən etibar edilib orduya çağırılımadıqlarına görə yaranmış şəraitdən istifadə edib öz silahlı qüvvələrini yarada bilmədilər. Nəticədə Azərbaycanın dinc əhalisi yalnız terror təşkilatları ilə deyil, həm də nizami erməni ordusu ilə üz-üzə qaldı.

Erməni silahlı dəstələri o vaxta qədərki ən böyük qırğınları 1918-ci ilin mart ayında törətdilər. 1918-ci il martın 18-də 20 minlik erməni-bolşevik silahlı qüvvələri Şamaxıya daxil oldular və dinc əhaliyə divan tutdular. Həmin ayın axırına qədər davam edən qırğın nəticəsində 12 min azərbaycanlı qətlə yetirildi. Bakıda martın 30-dan aprelin 2-nə qədər erməni silahlıları tərəfindən aparılan soyqırım nəticəsində 18 min dinc əhali məhv edildi. Eyni vaxtda Quba qəzasına daxil olan quldurlar 3 minə yaxın qubalını öldürdülər. Bir neçə gün ərzində erməni bolşevik terror dəstələri Bakıda, Şamaxıda, Qubada, İrəvanda, Zəngəzurda, Naxçıvanda, Qarabağda və digər yerlərdə 50 min nəfərdən artıq dinc əhalini qətlə yetirdilər. Ermənilərin törətdikləri kütləvi qırğınlar bununla kifayətlənmirdi. 1919-cu ilin avqust ayında Ermənistan hökuməti Qərb dövlətlərinin təzyiqləri qarşısında bəzi cinayətləri etiraf etməli oldu. Ermənistan hökuməti rəsmi bəyanatla Andronik, Manukyan, Saakyan, Kaçaznuninin fəaliyyəti nəticəsində 1918-ci il ərzində Qafqazda 400 min nəfər azərbaycanlının, 120 min gürcünün, 15 min kürdün və 22 min ləzginin öldürülməsi faktını təsdiq edərək, müqəssirlərin cəzalandırılacağına dair öz üzərinə öhdəlik götürdü.   

1918-ci ilin may ayında Cənubi Qafqazda Azərbaycan türkləri və gürcülərlə yanaşı ermənilər də öz müstəqilliklərini elan etdilər. Şərqdə ilk demokratik respublika yaratmış Azərbaycan xalqı müstəqil dövlətçiliyini möhkəmlətməklə yanaşı ermənilərin sonsuz ərazi iddialarını da dəf etməli oldu. Ermənilər öz müstəqilliklərini Tiflisdə elan etmişdilər, lakin müstəqil dövlət qurmaq üçün nə əraziləri, nə də siyasi mərkəzləri var idi. Nəyin bahasına olursa olsun Cənubi Qafqazda erməni dövləti yaratmaq istəyən Antanta dövlətləri–İngiltərə, ABŞ, Fransa və digərlərinin təkidli xahişləri və təzyiqləri qarşısında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti güzəştə getməli oldu. Azərbaycan Milli Şurasının (parlamentinin) 29 may 1918-ci il tarixli qərarı ilə İrəvan şəhəri ətraf əraziləri ilə birlikdə öz dövlətlərini yaratmaq üçün ermənilərə verildi. Həmin qərarda bu xoşməramlı addımın müqabilində ermənilərin əsassız ərazi iddialarından imtina etməsi ilə bağlı şərt qoyulmuşdu. Erməni hökuməti də bu şərtlə razılaşmışdı. Az sonra Türkiyə hökuməti də həmin ərazilərdə erməni dövlətinin yaradılmasına öz razılığını verdi. Qədim Azərbaycan torpaqlarında erməni dövləti belə meydana gəldi. Həmin vaxt onun ərazisi 9 min kv.km., əhalisi isə 324 min nəfər idi. Ermənistan hökuməti Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin xoşməramlı addımına ermənisayağı minnətdarlıqla cavab verdi. Onlar bir neçə il ərzində qonşu Azərbaycan torpaqları hesabına ərazilərini 30 min kv.km-ə çatdırdılar. 1918-1920-ci illərdə indi Ermənistan adlandırılan ərazilərdən 565 min nəfər Azərbaycan türkü zorla deportasiya edildi. 1922-ci il məlumatlarına görə, həmin ərazilərdə yalnız 10 min nəfər azərbaycanlı qalmışdı. Deportasiya edilmiş azərbaycanlıların bir hissəsi sonradan geri qayıda bildilər. Daşnakların hakimiyyətdə olduğu 2 il yarımlıq dövr ərzində 489 min nəfər azərbaycanlı qətlə yetirildi, 157 kənd tamamilə, 67 kənd qismən azərbaycanlılardan “təmizləndi”. Beləliklə, 1828-ci ildən başlayan proses 1920-ci ildə indi Ermənistan deyilən ərazilərdə 738 türk-müsəlman kəndindən yerli qədim əhalinin qovulması və həmin yaşayış məntəqələrinin tam erməniləşdirilməsi ilə yekunlaşdı. 1918-1920-ci illərdə Ermənistan hökuməti ələ keçirdiyi Azərbaycan torpaqları ilə kifayətlənmir, digər ərazilərə, o cümlədən Qarabağ, Naxçıvan, Zəngəzura iddialar irəli sürür, qoşun yeridirdi. 1918-ci ilin ortalarında erməni silahlı dəstələri Andronik, Dro, Njdenin başçılığı altında Qarabağ, Zəngəzur, Naxçıvana soxularaq kütləvi qırğınlar törətdilər. 1918-ci ilin martında 10 minlik erməni ordusu  Naxçıvanın Düşün, Vənənd, Xanağa, Ağrı və digər kəndlərinin üzərinə hücuma keçdilər. Az sonra onlar Ordubad üzərinə yeridilər. Düşmən müqavimətlə rastlaşaraq geri çəkilməli oldu. Həmin vaxt onların Zəngəzura hücumları da uğursuzluqla nəticələndi. Andronikin quldur dəstələri 1918-ci ilin may-avqust aylarında irəliləyə bildilər. Onlar Sisyan bölgəsini ələ keçirdilər və Şuşaya yaxınlaşdılar. Zəngəzurun qəza rəisi 1918 -ci ilin sentyabrında Azərbaycan hökumətinə göndərdiyi hesabatda bildirirdi ki, Andronikin quldur dəstələri tez-tez kəndlərə hücum edir, dinc əhalini qətlə yetirirlər. Azərbaycanlıların erməni quldurlarına qarşı mübarizəsinə yardım etmək məqsədi ilə Türkiyə hökuməti 1918-ci ilin payızında Qarabağa, o cümlədən Şuşaya 400, Xankəndinə 2 min nəfərlik hərbi qüvvə göndərdi. Həmin dövrdə Qarabağda böyük dövlətlərin də maraqları kəsişirdi. 1918 -ci ilin dekabrında iki zirehli maşın və bir neçə bölükdən ibarət ingilis hərbi qüvvələri Şuşaya gəldi. Şuşada eyni zamanda ingilis hərbi missiyası yerləşdirilmişdi. Bir qədər sonra Şuşada “Yaxın Şərqə Amerika Köməyi Komitəısi”nin də şöbəsi yaradıldı. Bu şöbə regionda Amerika təsirini gücləndirməyə çalışırdı. Erməni quldur dəstələrinin aramsız hücumları ilə yanaşı böyük dövlətlərin də Qarabağda hadisələrin gedişinə müdaxilə etmələri Azərbaycan hökumətinin işini daha da çətinləşdirdi. Bu şəraitdə Azərbaycan hökuməti düzgün qərar qəbul edərək ayrıca ərazi-inzibati vahid–Qarabağ general qubernatorluğu yaratdı. Bu qərar 1919-cu il yanvarın 29-da verildi və mərkəzi Şuşa şəhəri olmaqla general-qubernatorluğa Şuşa, Cavanşir, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzaları daxil edildi. Xosrov bəy Sultanov general-qubernator təyin edildi. Xosrov bəy Sultanovun səyləri nəticəsində ermənilərin aramsız hücumlarının, terror aktlarının qarşısı alındı. Xosrov bəyin təşkil etdiyi müdafiə dəstələri erməniləri bir neçə istiqamətdə məğlubiyyətə uğratdılar və ermənilər Zəngəzura doğru geri çəkilməli oldular. Ermənistanın nizami ordusu və yerli ermənilərdən təşkil olunmuş dəstələr 1919-cu il ərzində Azərbaycanın hərbi hissələrinin ciddi müqaviməti ilə rastlaşaraq heç bir nəticəyə nail ola bilmədilər. Azərbaycan ordusunun əsas hərbi qüvvələri Xankəndi, Şuşa, Xocalı, Əsgəran, Cəbrayıl, Ağdam və bir sıra digər yerlərdə yerləşdirilmişdi. Ermənilər vaxtaşırı hərbi hissələrin olmadığı yaşayış məntəqələrinə quldur basqınları edir, dinc əhalini qətlə yetirir, var-dövlətlərini talan edirdilər.

Azərbaycan hökumətinin daxildə və xaricdə apardığı uğurlu siyasət, həm hərbi, həm də diplomatiya sahələrində əldə etdiyi nəticələr ermənilərin məkrli niyyətlərini həyata keçirməsinə imkan vermədi. Azərbaycan ərazi bütövlüyünü qorumağa qadir olduğunu nümayiş etdirdi. Dünya birliyi isə öz müstəqilliyini qorumağa qadir olan dövlətin iradəsi ilə hesablaşmalı oldu. 1920-ci il yanvarın 11-də dünyanın yeni xəritəsinin müəyyən edildiyi Paris sülh konfransında Azərbaycanın ərazi bütövlüyü, süveren hüquqları, müstəqilliyi tanındı. Ermənistanın əsassız iddialarının qurbanına çevrilmiş Qarabağ, Naxçıvan, Zəngəzur dünya birliyi tərəfindən Azərbaycanın ayrılmaz əraziləri kimi tanındılar. Azərbaycanın qərb sərhədləri 2300 il əvvəl olduğu kimi yenə də indi Ermənistan deyilən ərazilərin mərkəzində yerləşən Göyçə gölünün üzərindən keçirdi.

1920-ci ilin əvvəlində ermənilər yenidən fəallaşdılar. Bu, birinci növbədə Sovet Rusiyasının regiona doğru irimiqyaslı yürüşlərinin bərpa edilməsi ilə bağlı idi. Rusiya Azərbaycanı, xüsusilə də Bakı neft rayonunu az vaxt ərzində ələ keçirmək niyyətlərini gizlətmirdi. Azərbaycan ciddi təhlükə qarşısında idi. Ermənistan höküməti Rusiyanın yalnız Azərbaycan və Bakı nefti ilə kifayətlənəcəyinə ümid edərək yaranmış gərgin vəziyyətdən yararlanmaq qərarına gəldi və növbəti dəfə region xalqlarına qarşı xəyanət etdi. Rusiya və Ermənistan Azərbaycana qarşı eyni vaxta müharibəyə başlamaq haqda razılığa gəldilər. Bu razılaşmaya əsasən Ermənistan silahlı qüvvələri 1920-ci il martın 22-də Zəngəzur, Naxçıvan və Qarabağ istiqamətində işğalçı yürüşə başladılar. Eyni zamanda yerli ermənilər Şuşada silahlı qiyam təşkil etdilər. Qiyam tədricən digər ərazilərə də yayıldı. Qarabağ general-qubernatorluğunun hərbi qüvvələri Şuşada və digər yerlərdə qiyamı yatırdılar. Yalnız Əsgəran qalasını ermənilər ələ keçirə bildilər. Ermənistanın silahlı qüvvələrinin bölgəyə daxil olması ilə vəziyyət təhlükəli həddə çatırdı. Azərbaycan höküməti erməni işğalını dəf etmək üçün 40 minlik silahlı qüvvələrinin 85-90%-ni Qarabağa göndərmək məcburiyyətində qaldı. Qarabağda  bir ay ərzində davam edən qanlı döyüşlərdən sonra erməni işğalçıları tam məğlub edildi və Azərbaycanın sərhədlərindən kənara qovuldular. Lakin ermənilərin bu yürüşləri həm də Rusiyanın sifarişi ilə həyata keçirilmişdi. Rusiya qoşunları Azərbaycan Ordusunun əsas hissəsinin Qarabağda döyüşlərdə olmasından istifadə edərək 1920-ci il aprelin 27-də şimaldan Azərbaycan sərhədlərini keçdi, sürətlə Bakıya doğru irəlilədi və ertəsi gün Bakı XI Qırmızı Ordu tərəfindən zəbt edildi. Bununla Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin mövcudluğuna son qoyuldu.

Erməni iddialarının “Sovet dövrü”

Cənubi Qafqazın yenidən Rusiyanın nəzarəti altına qayıtması regionda siyasi vəziyyəti dəyişdirdi. Yeni şərait aldadıcı ad altında Rusiya imperiyasının bərpa olunması, müstəqillik atributlarının aradan qaldırılması ilə səciyyələnirdi. Moskva rəhbərliyi Cənubi Qafqaz respublikalarını formal muxtariyyət hüququ ilə imperiyanın tərkibinə daxil edirdi. Bu şəraitdə “müttəfiq respublikalar” üçün daha çox ərazinin faktiki nəzarətdə saxlanılması mühüm əhəmiyyət kəsb edirdi. Rusiya Cənubi Qafqazda xristian Ermənistan və Gürcüstanın daha çox ərazilərə nəzarət etməsində, həmin ərazilərin erməniləşdirilməsi və gürcüləşdirilməsində maraqlı idi. Ona görə də Rusiya regionda möhkəmləndikdən sonra Azərbaycan-Ermənistan və Azərbaycan-Gürcüstan arasındakı “mübahisəli ərazilər” deyilən məsələləri dərhal ikincilərin xeyrinə həll etdi. Beləki əhalisi yalnız Azərbaycan türklərindən ibarət olan Dərələyəz, Göyçə, Zəngibasar mahalları Ermənistana, Borçalı mahalı isə Gürcüstana verildi. Ermənistan bununla kifayətlənməyərək yaranmış vəziyyətdən, Rusiyanın uyğun mövqeyindən daha geniş şəkildə yararlanmağa çalışırdı. Ermənistan sovet rəhbərliyi tərəfindən Azərbaycanın Qarabağ, Naxçıvan, Zəngəzur bölgələrinə iddialar irəli sürüldü. Moskva dərhal bu iddiaları dəstəklədi və Azərbaycanın kommunist rəhbərlərinə təzyiqləri güclənirdi. Azərbaycan rəhbərliyi Moskvanın təzyiqləri qarşısında davam gətirməyərək 1920-ci il noyabrın 30-da və dekabrın 1-də Zəngəzurun Ermənistana verilməsi haqda bəyanatlarla çıxış etdi. Moskva Azərbaycanı güzəştlərə məcbur etmək üçün “proletar beynəlmiləlçiliyi” deyilən gülünc təbliğat vasitələrindən istifadə edirdi. Azərbaycan rəhbərliyində Zəngəzurun Ermənistana verilməsinə qarşı çıxan xeyli qüvvə var idi. Bu məsələ bir neçə dəfə müxtəlif səviyələrdə müzakirə olundu. Lakin bu bölgəni xilas etmək mümkün olmadı. Zəngəzur mahalı iki hissəyə bölünərək, 4505 kv.km ərazisi Ermənistana verildi. Başdan-başa azərbaycanlıların yaşadığı Naxçıvanla Azərbaycanın digər ərazilərinin arasında yalnız azərbaycanlıların yaşadığı Zəngəzur Ermənistan ərazisi elan olundu. Bu, tarixdə görünməmiş absurd bir qərar idi. Digər tərəfdən isə, ermənilər Zəngəzurdan sonra Naxçıvanı da ələ keçirəcəklərinə ümid edirdilər. Naxçıvanın da taleyi ciddi təhlükə qarşısında idi. Rusiya Naxçıvanın Ermənistana verilməsini təkidlə tələb edirdi. Azərbaycan Zəngəzuru güzəştə getdikdən sonra Naxçıvana erməni iddialarını qəti şəkildə rədd etdi. Ermənistan Zəngəzur məsələsi ətrafında hələ də mübahisələrin davam etdiyini nəzərə alaraq Naxçıvanla bağlı ilkin mərhələdə təkid etmədi və 1920-ci il dekabrın 28-də Naxçıvana heç bir iddiasının olmaması ilə əlaqədar rəsmi bəyanat verdi. Lakin ermənilər az sonra Naxçıvan məsələsini yenidən gündəmə gətirdilər. Yalnız işə Türkiyənin qarışması ilə məsələ ədalətli həllini tapdı. 1921-ci ildə Türkiyə, Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan arasında imzalanmış dördtərəfli Moskva və Qars müqavilələri ilə Naxçıvan Azərbaycanın tərkibində saxlanıldı.

Qarabağın dağlıq hissəsi ilə bağlı daha kəskin mübarizə getdi. Moskva yenə “proletar beynəlmiləlçiliyi” prinsipini işə salaraq “millətlərarası sülh” naminə “daş-kəsəkdən” ibarət kiçik bir ərazinin Ermənistana verilməsinə nail olmağa çalışır, Azərbaycana təzyiqlər edirdi. Sovet imperiyasının “Qafqaz bürosu” deyilən qurumu hətta 1921-ci il iyulun 4-də Dağlıq Qarabağın Ermənistana verilməsi haqda qərar qəbul etdi. Lakin Azərbaycan rəhbərliyinin qəti etirazından sonra səhərisi gün həmin qurum tərəfindən məsələyə yenidən baxıldı, Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibində saxlanılması qərara alındı. Digər tərəfdən, ermənilərin iddialarının qismən ödənilməsi məqsədi ilə həmin ərazidə erməni muxtariyyatının yaradılması təklif olundu. Azərbaycan bu təklifi də etirazla qarşıladı. Qarabağın iki hissəyə bölünməsi, süni şəkildə ermənilərin və yaxud azərbaycanlılarla ermənilərin birgə yaşadıqları məntəqələrin hansısa ərazi vahidi şəklində ayrılması, Azərbaycanın ərazisində yaşayan digər azsaylı xalqlarla müqayisədə ermənilərin bu şəkildə fərqləndirilməsi heç bir məntiqə sığmırdı. Həmin dövrdə Qarabağın dağlıq hissəsində cəmi 128 min nəfər erməni yaşayırdı, onların da böyük əksəriyyəti XIX-XX əsrin əvvəllərində buraya köçürülmüşdü. Dünya praktikasında muxtariyyət adətən yerli və həmin ərazidə qədimdən yaşayan xalqlara və yaxud hər hansı diskriminasiyalara məruz qalan xalqlara, milli azlıqlara şamil edilir. Bu baxımdan muxtariyyat minillərlə yaşadıqları ərazilərlə birlikdə Ermənistanın tərkibinə daxil edilmiş 250 mindən artıq Azərbaycan türkünə verilməli idi. Təəssüf ki, o vaxt bu məsələ heç kəs tərəfindən qaldırılmadı.

Azərbaycan rəhbərliyi Dağlıq Qarabağa qondarma muxtariyyətin verilməsinə qarşı 1923-cü ilə qədər müqavimət göstərdi. Moskva dəfələrlə yerli kommunistlərdən Qarabağ məsələsini sürətləndirməyi tələb edir, hətta hədələyirdi. Sovet imperiyasının “Zaqafqaziya ölkə komitəsi” deyilən qurumu 1923-cü ilin iyununda muxtariyyət məsələsinin həll olunması ilə bağlı Azərbaycan rəhbərliyinin qarşısında tələb qoydu. Bu təkidli tələblərdən sonra “Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi” deyilən qurum 1923-cü il iyulun 7-də “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin yaradılması haqqında” dekret verdi. Həmin dekretlə Xankəndi vilayətin mərkəzi elan olunurdu. Az sonra şəhər azərbaycanlılara qarşı soyqırımın təşkilatçılarından biri olan Stepan Şaumyanın adı ilə “Stepanakert” adlandırıldı. Bu qərardan on gün sonra Şuşa şəhəri də vilayətin tərkibinə daxil edildi. Ermənilərin bu istəyi də yerinə yetirildi. Onlar Şuşanı erməniləşdirmək niyyətində idilər. Ona görə də Azərbaycan rəhbərliyi Şuşanın vilayətə daxil edilməsini istəmirdi, lakin sonda razılaşmalı oldu. Muxtar vilayətin yaradılması yanlış, qeyri-legitim və heç nə ilə əsaslandırılmayan bir qərar idi. Hətta Moskvanın Azərbaycana göndərdiyi canişinlərin özləri də bu qərarın düzgünlüyünü dərhal şübhə altına almağa başladılar. Bəzi məlumatlara görə həmin qərarın ləğv edilməsi ilə bağlı ötən əsrin 20-30-cu illərində bir neçə dəfə məsələ qaldırılmışdı.

Beləliklə, bu dövrdə Rusiya rəhbərliyi tərəfindən yürüdülən siyasət nəticəsində həmişə tam olmuş Qarabağ bir neçə yerə parçalandı. Onun bir hissəsi ayrılaraq Ermənistana verildi. Digər bir hissəsində isə “Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti” deyilən qondarma qurum yaradıldı. Qarabağın tarixi torpaqlarından Azərbaycana Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti də daxil olmaqla 16 min kv.km ərazi qaldı. Qarabağın tarixi torpaqlarına aid olan Zəngəzur qəzasının Azərbaycana qalmış hissəsində az sonra Zəngilan, Qubadlı, Laçın rayonları yaradıldı. Ağdam və Cəbrayıl qəzalarının ərazisində isə Ağdam, Cəbrayıl, Bərdə, Tərtər, Ağcabədi rayonları təşkil edildi. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətinin ərazisi yaradılarkən 4.160 kv.km (sonradan bəzi inzibati dəyişikliklər etməklə vilayətin ərazisini 4.400 kv.km çatdırmışlar) olmuşdur. Vilayətə Cavanşir, Cəbrayıl, Qubadlı qəzalarının kəndləri daxil edilmişdir. İlk dövrdə beş rayondan-Dizaq (48 kənd), Vərəndə (46 kənd), Şuşa (12 kənd), Xaçın (53 kənd), Ceraberd (53 kənd) rayonlarından ibarət olmuşdur. 1930-cu illərdə ermənilər rayonların adlarını dəyişdirdilər: Vərəndə Martuni, Ceraberd Mardakert, Dizaq Hadrut adlandırılır, Xaçın rayonu ləğv edilir, onun əraziləri Stepanakert rayonuna daxil edilir. 1963-cü ildə Şuşa rayonu ləğv edilir, onun ərazisi Stepanakert rayonuna verilir. Lakin 2 il sonra Şuşa rayonu yenidən bərpa olunur. 1978-ci ildə Stepanakert rayonu əsasında Əsgəran rayonu yaradılır.

Qarabağın 2 hissəyə bölünməsi və onun dağlıq hissəsinə erməni muxtariyyətinin verilməsi Ermənistanın, erməni diasporası və terror təşkilatlarının qəsbkarlıq və ilhaqçılıq siyasətinin tərkib hissəsi idi. Ermənilər muxtariyyət statusunun ardınca bu ərazini tamamilə zəbt etmək planlarını gizlətmirdilər. Məsələnin mahiyyətini bilməyən xarici ölkə tədqiqatçıları hərdən belə bir fikir səsləndirirlər ki, ermənilər Azərbaycanın bu və ya digər ərazisinə davamlı şəkildə iddialarını irəli sürürlərsə, bəlkə buna onların doğrudan da haqqı var. Burada məlum fəlsəfi həqiqətin praktikada təsdiqini tapdığını görürük: dəfələrlə və təkidlə təkrar olunan yalan müəyyən müddətdən sonra ətrafdakılar və hətta yalanı deyənin özü üçün həqiqət kimi görünür. Ermənilərin iddialarını tərbiyəli uşağın əlindəki oyuncağı almaq istəyən tərbiyəsiz uşağın hərəkəti ilə də müqayisə etmək olar: onun inadlı çığır-bağırından sonra istəyini yerinə yetirirlər ki, səsini kəssin, insanların baş-beynini xarab etməsin. Erməni iddialarının və bu iddiaların, o cümlədən ərazi və qondarma “soyqırım”la bağlı iddialarının vaxtaşırı bu və ya digər formalarda təmin edilməsinin mümkün izahlarından biri də budur.

Ermənistan Sovet imperiyası dövründə də öz niyyətlərindən geri çəkilmədi və Moskva rəhbərliyindəki erməni əsilli şəxslərin köməyi ilə ilhaqçı siyasətini davam etdirdi. 1922-ci ildə Göyçə və Dilican əraziləri, 1923-cü ildə Naxçıvanın 9 kəndi, 1929-cu ildə Mehri, 1938-ci ildə Sədərək və Kərki kəndlərinin bir hissəsi, 1969-cu ildə Laçın rayonunun Qaragöl yaylağının, Qubadlı rayonunun Çayzəmi ərazilərinin, Qazax rayonunun Kəmərli kənd ərazisinin, Kəlbəcər rayonunun Zod qızıl yatağı ərazisinin bir hissəsi, 1982-ci ildə Qazax rayonunun İncədərə yaylağı, Kəmərli, Aslanbəyli və Qaymaqlı kəndlərinin ərazilərinin hissələri, 1986-cı ildə Qazax rayonunun 2500 hektarlıq otlaq əraziləri Ermənistan tərəfindən müxtəlif adlar altında zəbt edilmişdir. Hər dəfə azərbaycanlıların etiraz etmək cəhdlərinin qarşısı Moskva rəhbərliyi tərəfindən qəti şəkildə alınmışdır. Torpaqlarını müdafiə etməyə çalışan azərbaycanlıları millətçilikdə, “proletar beynəlmilləlçilyi”nə zidd olmaqda ittiham edir, bir dövlətin tərkibində, yəni Sovet imperiyasının sərhədləri daxilində ərazilərin kimin nəzarətində olmasının əhəmiyyət kəsb etmədiyini bildirirdilər. Bu, çar Rusiyasının açıq şəkildə apardığı “erməniləşmə və xristianlaşma” siyasətinin “proletar beynəlmilləlçiliyi” adı altında davam etdirilməsi idi.

1920-1930-cu illərdə ermənilər Dağlıq Qarabağda ehtiyatlı davranır, qıcıqlandırıcı addımlar atmaqdan çəkinirdilər. Çünki “Dağlıq Qarabağın muxtariyyəti” məsələsi hələ də cəmiyyət tərəfindən qəbul olunmur, bu qərarın düzgülüyü hətta Azərbaycanın kommunist rəhbərliyi tərəfindən vaxtaşırı şübhə altına alınırdı. Ona görə də ermənilər bu dövrdə baş vermiş “muxtariyyət faktı”nın, bu əsassız qərarın ictimai rəydə möhkəmləndirilməsinə daha çox fikir verir, həmçinin erməni əhalisinin sayını artırmağa çalışırdılar. 30-cu illərin əvvəllərində Moskva rəhbərliyi xaricdən, birinci növbədə Yaxın Şərq və Balkanlardan  ermənilərin Cənubi Qafqaza köçüb gəlməsinə şərait yaratmışdı. Erməni diaspor təşkilatları bu köçləri təşkil edir və ermənilərin bu ərazilrədə toplum şəklində cəmləşmələrinə çalışırdılar. Moskva isə bu kompaniyadan təbliğat vasitəsi kimi istifadə edirdi. Bu köç o qədər də geniş miqyas almadı və bir neçə on min nəfərlə məhdudlaşdı. Onların bir hissəsi Azərbaycana, o cümlədən Qarabağa gələrək məskunlaşdılar. Xaricdən gələn ermənilər Dağlıq Qarabağda separatçı meylləri gücləndirir və geniş təşkilati işlər aparırdılar.

Dağlıq Qarabağla bağlı ermənilər İkinci dünya müharibəsindən sonra yenidən fəallaşdılar. Uzun fasilədən sonra erməni kilsəsi təşəbbüsü ələ götürdü. 1945-ci ilin iyun ayında Eçmiədzində (qədim Azərbaycan yaşayış məntəqəsi Üç kilsə) dünyanın bir çox ölkələrindən gəlmiş din xadimləri, iş adamları, sənətçilərin iştirakı ilə kilsə məclisi keçirildi. Moskva erməni kilsəsindən öz məqsədləri üçün istifadə etmək niyyətində idi. Konkret olaraq bu məclisdə Sovet Ermənistanı ilə “Türkiyə Ermənistanı”nın birləşdirilməsi məsələsi də qoyulmuşdu. Ermənilər daha ciddi maraqlar güdür, həmişə erməni iddialarının ideya rəhbəri və təşkilatçısı olmuş kilsənin fəaliyyətini tam şəkildə bərpa etməyə çalışırdılar. Onlar bu məqsədlərinə nail oldular. Həmin məclisdə bütün dünyadakı ermənilərin fəaliyyətini əlaqələndirən mərkəz yarandı, kilsənin hesabına dərhal iri məbləğdə pullar keçirildi və bu proses sonralar da davam etdirildi. Bu dövrdən etibarən ermənilərin ərazi iddiaları, qondarma “soyqırım”la bağlı proseslərə Eçmiədzin kilsəsi rəhbərlik edirdi. Erməni kilsəsinin fəaliyyətinin canlandırılmasından az sonra Ermənistanın kommunist rəhbərliyinin Dağlıq Qarabağa ərazi iddiası ilə çıxış etməsi təsadüfi deyildi.

Ermənistan rəhbərliyi eyni vaxtda Türkiyənin Qars və Ərdahan vilayətlərinə, həmçinin Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ vilayətinə ərazi iddiaları irəli sürdü. 1945-ci il noyabr ayının 28-də Ermənistanın kommunist rəhbəri Q.Arutinov Moskva rəhbərliyinə Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi təklifi ilə müraciət göndərdi. Stalinin hakimiyyəti dövründə belə bir müraciətin əvvəlcədən razılaşdırılmadan ortaya çıxması mümkünsüz idi. Azərbaycan rəhbərliyinin qəti mövqeyi bu razılaşdırılmış planın həyata keçirilməsinə mane oldu. Azərbaycanın kommunist rəhbəri M.C.Bağırovun məsələyə münasibəti və cavabı birmənalı oldu. Moskvaya göndərilən cavab məktubunda bildirilirdi ki, ermənilərin iddialarının təmin edilməsi mümkün deyil, bu ərazi qədim zamanlardan Azərbaycanın tərkibində olmuşdur. M.C.Bağırov digər tərəfdən əsaslandırılmış iddialar irəli sürərək, Şuşa istisna olmaqla Dağlıq Qarabağın Ermənistana verilməsinə şərti olaraq razılaşır, bunun müqabilində isə qədimdən Azərbaycana məxsus olan və “sovetləşmə” dövründə Ermənistana verilmiş Vedi, Qarabağlar və Əzizbəyov rayonlarının, Gürcüstana verilmiş Borçalı mahalının, Rusiyaya verilmiş Dərbənd və Qasımkənd rayonlarının Azərbaycana qaytarılması tələblərini qoyur. Azərbaycan rəhbərliyinin bu cür qətiyyətli və əsaslandırılmış mövqeyindən sonra Moskva geri çəkilməli, Ermənistan isə fikrindən daşınmalı oldu. Bu hadisəni Azərbaycanın müdafiə taktikasının uğuru kimi dəyərləndirmək olar. Lakin sonrakı hadisələr göstərdi ki, yalnız müdafiə taktikası ilə ciddi nəticələrə nail olmaq, xüsusilə də işğalçı və ilhaqçı niyyətlərin qarşısını almaq mümkün deyildir. Ermənilər hücum taktikasından tam yararlanaraq əsassız Qarabağ iddialarının ödənilməməsindən özlərini incik tərəf kimi göstərdilər və dərhal digər istiqamətdə–indi Ermənistan deyilən Qərbi Azərbaycan ərazilərindən Azərbaycan türklərinin kütləvi surətdə deportasiya edilməsi, “türksüz Ermənistan” yaradılması istiqamətində ciddi nəticələr əldə etdilər. Ermənilər Sovet imperiyasının tərkibində “Ermənistan” deyilən qurum yaranan gündən bu xətti həyata küçirməyə çalışırdılar. İkinci dünya müharibəsindən sonra, xüsusilə də “soyuq müharibə” dövründə Moskva xaricdən müxtəlif millətlərin nümayəndələrinin yaşamaq üçün ölkəyə gəlməsinə önəm verir, bu prosesdən guya sosializm sisteminin üstünlüyünün təbliğ olunması üçün istifadə edirdi. Ermənilər bu məqamdan istifadə edərək guya xaricdən çoxlu sayda erməninin Ermənistana gəlmək istəməsi və onların yerləşdirilməsi üçün ərazilərin kifayət etməməsi və bunun üçün də oradan azərbaycanlıların çıxarılıb Azərbaycana göndərilməsinin zəruriliyi haqda Moskva rəhbərliyi qarşısında məsələ qaldırdılar. Moskva dərhal bu plana razılaşdı və 1947-1953-cü illər ərzində 150 mindən artıq azərbaycanlı əsrlərlə yaşadıqları yurdlarından deportasiya edildilər. Deportasiya edilən azərbaycanlıların yerinə xaricdən 90 mindən artıq erməni köçürüldü. Bununla “Ermənistan” deyilən ərazilərdə ermənilərin sayının əsasən kənardan köçürülmə ilə artırılması ənənəsi davam etdirilirdi. Köçürülən ermənilərin əksəriyyəti şəhərlərdə məskunlaşdılar, azərbaycanlıların zorla çıxarıldığı kəndlərin isə xeyli hissəsi boş qaldı. Əsas məqsəd xaricdən gələn ermənilər üçün yer hazırlamaq deyil, azərbaycanlıları oradan çıxarmaq idi. Bu proses Sovet imperiyası dövründə müxtəlif adlar altında davam etdirilmişdir. Ermənilər paralel şəkildə “Ermənistan” deyilən ərazilərdən azərbaycanlıları çıxarır və Dağlıq Qarabağla bağlı əsassız idialarını reallaşdırmağa çalışırdılar. 1960-cı illərin əvvəllərində Sovet imperiyası və Türkiyə arasında münasibətlər kəskinləşdi, Moskva geniş antitürk təbliğat kampaniyasına başladı. Ermənilər bu vəziyyətdən istifadə edərək qondarma “erməni genosidi” məsələsini ortaya atdılar və Dağlıq Qarabağa yenidən iddia irəli sürdülər. O vaxt Kreml rəhbərliyinə daxil olan mahir intriqa ustası A.Mikoyan həmtayfalarına xidmət göstərmək məqsədilə Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi haqda məsələ qaldırdı. Sovet rəhbərliyi bu təklifin imperiya üçün təhlükə yaradacağından, digər yerlərdə də ərazi məsələlərinin ortaya çıxacağından ehtiyat edərək A.Mikoyana rədd cavabı verdi. Kreml rəhbəri N.Xruşşov ermənilərin məkrli niyyətlərinə işarə vuraraq, əgər Dağlıq Qarabağ erməniləri Ermənistana qovuşmaq istəyirlərsə, “mən onlara dərhal 12 min yük maşını ayırmağa hazıram”,-demişdi. Ermənilər 1965-ci ildə 45 min nəfərin imzaladığı müraciəti Moskvaya göndərərək yenə Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsini xahiş etdilər. Həmin ərəfədə emissarlar İrəvandan Xankəndinə gələrək təbliğat aparır, imza toplamağa cəhd edirdilər. Emissarların bütün səylərinə baxmayaraq Qarabağ ermənilərinin əksəriyyəti imza verməkdən imtina etdilər. Moskvaya göndərilən imzalar əsasən Ermənistan deyilən ərazilərdə yaşayan ermənilərə məxsus idi. Moskva rəhbərliyi bu müraciətə heç bir reaksiya vermədi. Ermənilər eyni zamanda Dağlıq Qarabağda milli zəmində qarşıdurma törətməyə cəhd göstərdilər. Ermənilərin Dağlıq Qarabağ  iddialarından fərqli olaraq qondarma “erməni genosidi” kampaniyası sovet rəhbərliyi tərəfindən dəstəkləndi. Ermənilər ilk dəfə bu tarixi Sovet imperiyasının müxtəlif yerlərində, o cümlədən İrəvanda geniş şəkildə qeyd etdilər. Bu gün də davam etdirilən “genosid kampaniyası”nın başlanğıcı məhz 1965-ci ildə uydurma hadisələrin 50 illiyi münasibəti ilə Moskva rəhbərliyi tərəfindən qoyuldu. Düzdür, Moskva bu məsələyə o dövrdə bir qədər şübhə ilə yanaşırdı. Bəlkə də ermənilərin bu çürük ideyanı bu qədər dartıb uzadacaqları Sovet rəhbərliyinin heç ağlına da gəlmirdi.

1977-1978-cı illərdə mərkəzdə və yerlərdə konstitusiyalar dəyişdirilərkən ermənilər yenidən Dağlıq Qarabağ məsələsini qaldırdılar, lakin cəhdləri yenə də heç bir nəticə vermədi. Bütün dövrlərdə Dağlıq Qarabağın Ermənistana verilməsi absurd bir ideya kimi qəbul olunmuş və rədd edilmişdir. Lakin ermənilər bütün vasitələrdən istifadə edir, bəzən xırda nəticələrə nail olurdular. 1981-ci ilin iyun ayında Moskvanın təzyiqi ilə Dağlıq Qarabağa fərqli status verildi. Yeni qəbul olunmuş əsasnaməyə görə yerli orqanlara bir sıra imtiyazlar verildi. Bu imtiyazlar vilayətin mərkəzdən asılılığını bir qədər azaldırdı. Məsələnin müəmmalı tərəfi ondan ibarət idi ki, bu yeni status sovet imperiyasının onlarla muxtar qurumundan yalnız Dağlıq Qarabağa verilirdi.