Qaraqalpaq til bilimi

II bap. “JAMAN SHIǴANAQTAǴI AQTUBA SHIǴARMASINDA” QARSILAS DÁNEKERLI DIZBEKLI QOSPA GÁPLERDIŃ QOLLANILIWI

Qarsılas dánekerli dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler biraq, lekin, sonda da, solay da, sóytse de, degen menen sıyaqlı qarsılas dánekerler arqalı baylanısadı. Bul dánekerler arqalı baylanısqan dizbekli qospa gáptiń jay gápleri mánilik jaqtan bir-birine qarama-qarsı bolıp keledi.

Mısallar:

1. 
   Awızdaǵı jaydan Siysen menen Nókerbaydıń baqırıp sóyleskenleri, nenińdur ústinde eregisip, básekilesip atırǵanınan dárek berer edi-dá, liykin, Jerdash oǵan mán berip qulaq túre qoyǵan joq.
   
2. 
   – Al endi, onda bizge kerek jigitler ekensiz, biraq men de ózlerińizdeymen ǵoy, oyaqları qalay bolar eken!?
   
3. 
   Rasında da Aybórek dúkanda qozılawına qayıl edi-dá, otpuskaǵa qayıl emes edi, degen menen, “zordıń úyi kúysin, qatınıńa malay kerek!”, ishinen tońqıldanıp shıqtı otpuskasına.
   
4. 
   Júdá bir góne say, oylı-shuqırda bolmasa tay tuyaǵı sińgendey ıǵal qalıp jalshımaptı, biraq aspan tegis bulıt silpiley qoysa da suw almadan keyingi dalanıń batpaǵı piyadanıń ayaǵına kóterem bolatuǵını turǵan gáp, sonda da Qızketkennen zemnasos shıǵarıp taslaǵan bul sıldır shegede ayaǵıńa shıq iliwi naǵaybıl.
   
5. 
   Keshe bular ketken soń-aq, juwınıp-artınıp, keshte shıranıń jatısı menen hesh kim tapsırmasa da, qarazdı shuqılay baslaǵanın úmit penen, quwanısh penen ayttı.
   
6. 
   “Aman-esen jettińiz be, ondaǵı aǵayinler aman ba?..” qusaǵan hámmege málim sawaldan soń da hesh kim jol bolsın soramadı, liykin, sonı soraǵanın ańlatqanday hámme únsiz qalıstı.
   
7. 
   
8. 
   Men hesh kimge aytpaymız, mennen kórme jaqsı-jaman is bolsa, biraq, awızıńa bek bol, hesh gáp bolmas!
   
9. 
   Socializmge shıǵınıp ketken Nurlepesti: “Apırmay, mına jaqtıń jayları din amanǵo” degizip tańlandırıwı kerek edi, liykin, bunıń miyinde házir jay qayǵısı joq.
   
10. 
    Kewiline sol xabardı pochtalyon bolsa da, kimdur, Qurbanǵa jetkergendey.
    
11. 
    “Adamlar kórsin, nemistiń bári fashist emesligin bilsin, usı urısqa bul Allan biysharanııń qatınası joqlıǵın, bunıń da xalıq qatarı urısta jábirlengen ǵárip ekenligin bilsin!” dep edi, sonda da úyine qara xat kelgenler Allanǵa oqıyıp qaraǵanın qoymadı.
    
12. 
    – Júregiń bir nárselerdi sezse de sezbegendey, bilse de bilmegendey bolıp júrgen qusaysań-aw!
    
13. 
    Bárin jaza bereyin desem qaǵaz esaplı, degen menen mınanı aytpasam bolmaydı.
    
14. 
    Jurtlar mıń sóylegende bir sóylemeytuǵın, qoy awzınan shóp almaytuǵın, biraq mektepte balalardı jónlep oqıta almasa da shımshıp qorqıta alatuǵın, mektep jumısına góre hátte qazıwdı kóbirek kúseytuǵın qarıwlı Aysultannıń sóylemsheklew hayal ekenin, ásirese aqlıqlı bolǵalı anıq bilip qaldı.
    
15. 
    Aysultandı isi tamamlanǵa kútip tura almadı, degen menen sonnan basqaǵa Hajınıń ústinen jarılıwdı da maqul kórmedi.
    
16. 
    “Jaq, jaq, oqımay diplom almayman, ózim bir nárse bilgim keledi ” deseń, onıńa qarsı emespen, biraq onda Nókerden bilimdi qosına barıp al, xojalıqtıń qupıyasın bile bermesin.
    
17. 
    Ishki qapını Ámirxannıń ózi ashtı, sóytse de Jerdashtıń gilttiń tesigin tapqanday kúshi joqlıǵın abayladı.⁴
    
18. 
    Qapını ayaǵı menen tepkende de ashıladı ǵoy, liykin sol yadına túspedi me, eńbegi menen dúgip jiberdi.
    
19. 
    “Awılǵa URA keldi” dese boldı, kimi boyannıń arasına, kimi júweriniń arasına sińip joq boladı, solardıń heshqaysısı da jinayatshı emes, sonda da sóytedi.
    
20. 
    Soń: “Qaytıń ólgende ne, qaytkende de bir ólim! ” degen, oyǵa ketti hám óziniń óliminen bunshelli qorıqpay atırǵanına ózi tańlandı, biraq óziniń óltiriletuǵınına ózi isenbegenlikten usı batırlıqtıń tuwılıp atırǵanına túk túsingen joq.
    
21. 
    Gúljan ózinde oǵan sıyqırlı sezimniń kúnnen-kúnge kúsheyip, kúnnen-kúnge ózin bánt etip baratırǵanın abayladı, liykin, ol buǵan qıynalǵan joq, tańlandı.
    

Sonday-aq, qarsılas dánekerli dizbekli qospa gáp al, bolmasa dánekerleri arqalı da dúziledi. Bul sıyaqlı gáplerdiń jay gápleriniń bayanlawıshları kóbinese, bolımlı hám bolımsız formalarda keledi.

Mısallar:

1. 
   Bunıń balaları chayqumar emes, jegendeyin berseń, suw tabılsa, hóllep shaynap, bolmasa solayınsha-aq jep, ústinen suwdı simirip kete beredi.
   
2. 
   Biraq sonda da tarıǵıp atırǵan joq, al Jerdashtıń tabısı bolsa kúnnen-kúnge molayıp atır.
   
3. 
   Senıń janıńdı shoshqa saqlap tur, bolmasa basqa baslıqlardan túk ayırmashılıǵıń joq!
   
4. 
   Bunıń endi dártke aspaytuǵının Bazarbay bildi, al Tazabaydı bul malaqaydıń usı digirmannıń basına qalay jetkeni qızıqtırdı.
   
5. 
   Há, mına súymenttiń ústine shıpta tóser me edi, sol heshqaysısınıń esine túspey júrgeni-aw, bolmasa húkúwmettiń shıptaǵa shaması kelmey me, shıpta tósemegennen soń aqırı, súyment degeniń suwıq boladı.
   
6. 
   Bul saqal qoyǵan, bir qolı sholaq adamnıń temir iskenjedey qısqan sayın ózin órege baylanǵan jilnlige uqsatıp arı kelgen Nókerbay sógeyin dese ózi usı Nurlepestiń úyinde bolıp atır, al sókpeyin dese bul adam qushaǵınan jazdırar emes.
   
7. 
   Jurtlar tuw’l[an k]nin eter mereke,