Qaraqalpaq til bilimi

Ya sizdi biyzar ettim be, ya aqlıǵıńız mazańızdı alıp baratır ma?

At túwe, ótken jılı jiyde jayıp atırǵanda tamnıń basında tutıp qalıp, túsire almay, ya taslap kete almay, juldız shıqqansha bas ushında otırdım.

Jigitler salıwlı shıpta, kiyiz tóseklerdiń ústine shıǵıp, barmaqların tárriytisip, kimisi maldas qurınsa, ókesi barları saqqa júginisip, ya dizerlesip, jelimlengen chaynek-kesalardan ekew ara, úshew ara bir-birden alısıp, terlerin jelpinise basladı.

Bul elde shól kóp bola ma, yamasa qudaytalanıń ózi bizń aldımızdan shallardı shıǵara berdi me, qaydan kelgenin bilmeymiz, qolında gúrek beli, bir shal keldi!

Awıspalı dánekerler arqalı baylanısqan jay gáplerdiń is-háreket, waqıyaları awıspalı mánide iske asıwı menen qatar, boljawlı máni de bildiredi.

Gezekles dánekerli dizbekli qospa gáp

Quramındaǵı jay gáplerdiń is-háreket, waqıyalarınıń gezeklesip isleniwin bildiretuǵın qospa gáptiń túrine gezekles dánekerli qospa gáp delinedi.

Gezekles dizbekli qospa gáptiń quramındaǵı jay gápler gá, gáhi, birese, geyde, gáde, bazda, birde sıyaqlı gezekles dánekerli arqalı baylanısadı. Gezekles dánekerler, kóbinese hárbir jay gáp penen qaytalanıp qollanıladı.
Mısallar:

1. 
   Dizesinen dimar ketip, ǵarǵa qonaqlas penen shákke tústi, eki kózi aydınnan atawlanǵan jekke tamǵa kirpik qaqpastan baqıraydı, góne paqsa baqqan bayıwlıǵa megzep gá buǵıp, gá moyının sozıp tesireydi.
   
2. 
   “Bara ber, Nurlepes aǵa, úy betten kóz-qulaq bolıp tur”, dep, bazda tústen keyin-aq, bazda ep-erteden-aq qaytarıp jiberedi.
   
3. 
   – Sen sot penen urısıp qalǵansań, birde eregiskenseń, birde ópkeletkenseń, neniń ústinen?
   
4. 
   
5. 
   Ol gá tańlandı, gá quwandı, sonda da sezimlerin bildire qoyıwdan tıyıldı.
   
6. 
   Qurban nege bolsa da erip kirgendi jaman kóretuǵın, liykin, ertip kiriwge de shorqaq, gáde minezi turpayı adam ǵoy.
   
7. 
   Awmay túp nusqadan san mıń kóshirme,
   

Gáde aymaladı Aydın qasnaǵın,
Biri Nazım bolıp salıp ayqırıq,
Zindan tutqınların tikke qoyadı.⁵

8. 
   Kúndiz demeydi, tún demeydi, geyde qorazdıń yarım aqshamǵı shaqırımında qapını shıyqıldatıp kirip atadı.
   
9. 
   Genjebay ózinen ózi kúletuǵın ádet shıǵardı, geyde qolın aspanǵa kóterip oynaydı.
   
10. 
    Kelinli bolǵalı berli úy dáskeni, kórpe-jastıqtı kóbirek oylaydı, usı waqıtqa shekem gá mektep, gá atız, gá mal-halǵa juwırıp, nárse iyne uslamaǵanına ókinedi.
    
11. 
    Shańqay tústiń shaǵırayǵan quyashı júzine tiri jandı qaratpaydı, bazda túnerip bir topar bulıtlar da kelip qaladı.
    
12. 
    Qashan kórseń attıń ústinde, gá Nókis, gá Xalqabad, gá atız, gá Dawıtkól, gá palaqpan, gá saqpan.
    

Sháwdirbay Seytov shıǵarmaların oqıp, názer salatuǵın bolsaq, onda dizbekli qospa gáplerdiń ishinen eń kóp qollanılǵan túri – qarsılas dizbekli qospa gápler. Bunday gápler tek ǵana epikalıq emes, lirikalıq dóretpelerinde de keń ushırasadı. Ásirese olardıń dialektlik usılda beriliwi oqıwshılardıń dıqqatın tartadı. Máselen lekin sóziniń liykin bolıp qollanılıwı.