Qaraqalpaq til bilimi

Al, men ayımdı da bilip jarımadım.

8. 
   Anań saǵan, al men tolǵatıp jırǵa
   

Tańda harıp júzdim báhár háyyamın.

9. 
   

Qarsılaslıq mánili dizbekli qospa gáptiń jay gápleri tek, tek ǵana, átteń t.b. sıyaqlı dánekerlik xızmettegi kómekshi sóz arqalı da baylanısadı.
Mısallar:

1. 
   Xabarlar gileń usınday bolıp keledi, agitpunkt islep turıptı, Aqjarqın, ya Aynazar Sovinformbyuronıń xabarın kúnde jetkerip berip tur, átteń sonda da jıllı xabarı az.
   
2. 
   Sińlisiniń ózine atastırǵan qızı óli tuwılǵanda usı bazardıń jer bawırlap jılaǵan sesti esitiledi, tek ǵana sol qulaǵımnan ketpeydi, ıqılasına beripti bayǵustıń..
   
3. 
   –Dástúrdi bileseń dedim ǵoy jańa, qaraqalpaq dástúrinde dasturqan basında jamanlıq islenbeydi, tek ǵana jaqsı zatlar aytıladı.
   
4. 
   Juqa júzliligi, buǵaǵınıń appaqlıǵı, bári-bári sondaǵıday, tek sorlı peshanasındaǵı ájim ǵana Sayımbat basǵusqa biygana, biytanıs edi.
   
5. 
   Bul jerde de keshegi shal payda boldı “Jey qoyıń, musılmanlar, jey beriń, tek shaqsın sındırmań!” deydi, jurt tıńlap atır ma?
   
6. 
   

III BAP. “XALQABAD” ROMANINDA AWISPALI HÁM GEZEKLES DÁNEKERLI DIZBEKLI QOSPA GÁPLERDIŃ QOLLANILIW ÓZGESHELIKLERI

Quramındaǵı jay gáplerden ańlatılǵan is-háreket, waqıyanıń birinde bolmasa ekinshisinde iske asatuǵının bildiretuǵın dizbekli qospa gáptiń túrine awıspalı dánekerli dizbekli qospa gáp delinedi.

Awıspalı dánekerli dizbekli qospa gáptiń jay gápleri ya, yaki, bolmasa, ya bolmasa, ne, álle sıyaqlı awıspalı dánekerler arqalı baylanısadı. Bul dánekerler eki qatarlı jay gáplerdiń arasında kelip te yamasa hárbir jay gáp penen qaytalanıp kelip te qollanılıwı múmkin.
Mısallar:

1. 
   Attıń quyrıǵı julınıp ketti me-aw, ya bunıń qolı shıǵıp ketti me-aw, qalay-qalay...
   
2. 
   Nurdúken de, Shotan aǵay da kóshiwge qorqıp otır ma, álle bul jerdi qıymaydı ma, “kóshpeymiz” demegeni menen ıńǵayın sıpayılap uqtıradı.
   
3. 
   – Sonda nege bul jerde otırsız, ya Qosbergenniń jayı qulap pa?
   
4. 
   –Usı qashıp qutılıwǵa bolmaspedi, ya KGBǵa ózim barsambeken, qáytkende jan saqlaw múmkin!?
   
5. 
   Allanazar menen Qunnazardı berermiseń, ya óziń tapsıramısań?
   
6. 
   
7. 
   Bul zamanda haqıyqatlıqtı ya piyań aytadı, ya jinli aytadı.
   
8. 
   Sonda bul nege jalaw qıstırıp qoyıptı, ya jayı jaqsı bolǵan soń birer keńse kireyge alǵandur.
   
9. 
   Gápiniń sońı ma, ya arjaǵın buwlıǵıp ayta almay qaldı ma, Berdambet kózin sıpırıp, minberden arı ketti.
   
10. 
    Dúkanshı qızlar da qurı jibermeydi, “almayman, qalıs xızmet” dese de tawıǵı barları máyek-páyek, bolmasa bir tawıq, qapılǵanı qaltasına pul salıp jiberedi.
    
11. 
    “Ótep qara” dege qoshqar balanıń bókse jaǵı dástanlardaǵı ózin tońırtqaǵa urıp, ya arı óte almay, ya basın suwırıp alıp kete alamy ǵarǵalardıń shoqıwına qayım bolıp qalǵan Mástan mamanıń bóksesindey bultańlap attı, tompayıp attı, ayaqları tırbanıp, qolları qarmanıp attı.
    
12. 
    Sawatlı adamsız, qanımdı qızdıra beresiz, men ne, meshelligimnen qalıp otırman ba, ya tilep alıp júrmen be brondı, qalay oylaysız, sizde bar uyat mende joq pa?
    
13. 
    Solay da sońǵı waqıtları birew gáp berdi me, yaki óziniń er adam ekenligin jańa sezinip basladı ma, burınǵıday burısh-piyaz, nan-pan, qant-chat qusaǵan dúkan sawdasına, bazar sawdasına ózin ura bermeytuǵın boldı.
    
14.