Qaraqalpaq til bilimi

Juwmaqlaw

Juwmaqlastırıp aytqanda Sháwdirbay Seytov qaraqalpaq jazıwshı-shayırlarınıń ishinde shıǵarmaları temalarınıń aktuallıǵı menen ajıralıp turadı. Yaǵnıy onıń dóretpelerinde dáwirdiń ashshı haqıyqatları sáwlelengen. Ásirese jazıwshınıń úlken tartısıwlarǵa sebep bolǵan “Xalqabad” tetrologiyası tek ǵana Sháwdirbay Seytov dóretiwshiliginde emes, qaraqalpaq ádebiyatında da ayrıqsha orın iyeleydi.

Jazıwshınıń “Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba” romanı da kóplegen tartıslarǵa sebep bolǵan dóretpelerdiń bir. Romandı dóretilip atırǵan waqıtta oǵan Qaraqalpaqstan espublikasınıń xalıq jazıwshısı ataǵı berildi. Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń laureatı, Qaraqalpaqstanǵa miyneti sińgen mádeniyat xızmetkeri Shawdirbay Seytovtıń bul jańa romanı 1950- jıllardan tap sol 1990-jıllarǵa shekemgi bolǵan dáwirdi óz ishine qamtıydı. Romanda jekke húkimranlıq, iyesizlik jıllarında ápter-tápter bolıp ábigerlengen, xojalıqlardıń, birewdi-birew ezgen, birewdi-birew tonaǵan, hámme óz taǵdirlerin tek joqarıdaǵılarǵa tapsırıp, solardıń ǵana izinen soqır hám sheksiz isenim menen ere bergen tubalawshılıq jıllarındaǵı adamlardıń máńgúrlik psixologiyası, ayanıshları taǵdirleri sóz etiledi, nızam óz kúshin joǵaltqan ya qurı qabıl alınǵanı menen ol insan huqıqın qorǵay almasa adamlar óshti ózi alıwǵa ótip, túrli jawızlıqlardıń, miyrimsizliklerdiń, shermendeshiliklerdiń háwij ala beretuǵını tartımlı til, qızıqlı waqıyalar arqalı súwretlengen.
Sonday-aq ol óz dóretpelerin tuwılǵan jerin jıllı sózler, kóterińki maqtanısh, Watanǵa sadıqlıq sezimleri menen dóretken.
XX ásirdiń ekinshi yarımınan baslap dóretiwshilik etken qaraqalpaq jazıwshısı óz qosıqları hám dóretpeleri menen xalıqtıń kewlinen tereń orın iyelegen. Olar sol dáwirdegi zulımlıqlardı óz dóretpelerinde keńnen tanıtqan. Xalıqtıń jırın jırlawshı, dártin aytıwshı shıǵarmalardı dóretken.
Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı Sháwdirbay Seytovtıń derlik barlıq shıǵarmalarında tildiń bárshe normalarına juwap beretuǵın tárizde kórkemlew, leksikalıq hám sintaksislik qurallar únemli paydalanılǵan. Búl kurs jumısında bizler tek ǵana “Xalqabad” shıǵarmasında qollanılǵan gáptiń mánisi boyınsha túrlerin kórip shıqtıq. Basqa shıǵarmaların alıp qaraytuǵın bolsaq, ásirese poeziyalıq dóretpeleri kórkemlew qurallarınıń káni desek te boladı. Usı shıǵarmanıń ózinde de gáplerdiń mánisi boyınsha túrleriniń shek-shegarası joq. Derlik hárbir gápti qospa gáp túrinde, astarlı etip jazǵan. Bul ele ullı jazıwshınıń shıǵarmaları boyınsha izertleniwlerdiń baslanıwı. Aldında ele kóp tildiń tarawları boyınsha izertlewler alıp barıladı.