Qaraqalpaq til bilimi

Sol pul maǵan kerek bolıp atır, qashan, kimnen barıp alayın?

Házirgi domalaq arzalarda da sol qatınnıń qolı barın bilemen, sonıń gápine bola da kóp adamdı qurıtıp jiberdik-aw!

Dánekersiz intonaciya arqalı baylanısadı:

1. 
   Eki top shayı menen puldı Eshbay ne ushın paraǵa bergenin biz bilemiz, ózińizdiń mártligińizdi sınaǵımız kelip tur.
   
2. 
   Dáwletbay taǵı lal bolıp qaldı, mına statyanıń barına da, joǵına da isenimi kámil emes.
   

Qospa gáplerdiń bóliniwi
Qospa gápler quramındaǵı jay gáplerdiń baylanısıw usılı hám mánisine qaray dizbekli qospa gáp, baǵınıńqılı qospa gáp hám dánekersiz qospa gáp bolıp úsh túrge bólinedi.
Dizbekli qospa gápler
Quramındaǵı jay gápleri dizbeklewshi dánekerler arqalı óz ara teń mánili bolıp baylanısqan qospa gápke dizbekli qospa gáp delinedi.
Dizbekli qospa gápler dizbeklewshi dánekerlerdiń baylanıstırıw xızmeti hám mánisine qaray, biriktiriwshi dánekerli dizbekli qospa gáp, qarsılas dánekerli dizbekli qospa gáp, awıspalı dánekerli dizbekli qospa gáp hám gezekles dánekerli dizbekli qospa gáp bolıp tórtke bólinedi.

Biriktiriwshi dánekerli dizbekli qospa gáp
Biriktiriwshi dánekerli dizbekli qospa gáptiń jay gápleri bir-biri menen da, de, ta, te, hám, taǵı, jáne, al dánekerleri arqalı baylanısadı.
Da, de, ta, te, hám, taǵı dánekerleri eki jay gáptiń arasında kelip te yamasa hárbir jay gáp penen qaytalanıp ta qollanıladı.
Mısallar:

1. 
   Bunı men jaqsı bilemen, xatıńdı tutıp aladı da xatıńa tiykarlanıp ózińdi muq qaptıradı.
   
2. 
   Állen waqıttan soń basın kóterdi hám may-may qolı menen qaptalındaǵı Nókerbaydıń basına qaraǵanda jińishke, jalańash moyının ózine tartıp ákelip, qulaǵına sıbırladı.
   
3. 
   Óz úyine xojeyininiń jumısın pitkerip baradı da, Aybóregi dúkannan kelemen degenshe-aq júklerin túyege arta beretuǵınday teńlep-teńlep, esiginiń aldındaǵı úlken torańǵıldıń ashasına tiyep saladı.
   
4. 
   Aqırı sol hayalǵa úylendirdi de, biyshara Aybórek jurttan urlanıp jılap qala berdi.
   
5. 
   Bunıń ózi shapshıp turdı da, mashinanıń kabinasına mindi.
   
6. 
   Seniń ministriń menen júremen de, seni Jerdashtı jumsańanıńday etip jumsataman, biraq sen kete alsań kete ber.
   
7. 
   Dásturqan basındaǵılar birine-biri jalt-jalt qarastı da, ústilerine elden-aq diywal qulap, pátik túsip kiyatırǵanday ózlerin birden esikke urdı.
   
8. 
   Bir stakandı sıypalamay etip tartıp jiberdi de, duzlanǵan qıyardı awızına aparıwı menen esikke juwırdı.
   
9. 
   Bir waqıtları túbin suw alǵan batıstaǵı temir óre qıysaydı da, oǵan baylanǵan trost sıpırılıp ketti.
   
10. 
    Jerdash tórgi ójirege kirdi de, aq baslı temir kátke shalqasına tasladı.
    
11. 
    Túni menengi uyqılamastan shaba-shap esesin búgin aldıra jaq pa, taǵı buyıǵıp ketti.
    
12. 
    Ol jayınıń úyindisine kelgende de, ózin óliniń basına kelgendey kewilsiz, muńlı sezdi.
    
13. 
    “Háa qaynaǵa-a!” degen Ubaydanıń shaqırǵan dawısı dıqqatın bólip jiberdi hám jım-jırtlıqtan shıqqan bul hóktem dawıs ta góristannan baqırıp jibergen óliniń dawısınday esitildi.
    
14. 
    Usı qolım mıqlılaw degen oy keldi oǵan hám qudaybiyzardıń gellesi onıń qoltıǵınan qoltıqtaǵı qara ǵarbızday jup-jumalaq bolıp kórinip turdı.
    
15. 
    Nurlepestiń oyını da, shını da sol, sholaq qollı bilegin qattılaw qıstı hám óltiriwge wáde etken balanıń da dawısı qattılaw qırıldap shıqtı.
    
16. 
    “Assalawmaáleykum” dep, ses shıǵarıp, ǵalaba sálem berdi hám ekewi birden qapınıń eki jaǵında qolların áliplam alıp, namazǵa uyıytuǵınday bolıp turdı.
    
17. 
    Nemec únsiz gúrsindi de qaltasınan keshegi bir súwret oralǵan gazetanıń oramın jazdırdı hám onnan qızın qushaqlap otırǵan bir kelinshektiń súwret qaǵazda mórelengen júzi jaqtı menen jıltıradı.
    
18. 
    Dárbiyke sheginsheklep barıp ózin bastı hám ol qaytadan qurıldıǵa ketkeninde ústine kórpeshe japtı da shıranı eshek pechtiń ústine ólimsiretip qoyıp, sıptırılıp shıqtı.
    

Biriktiriwshi dánekerlerden jáne, al dánekeri, kóbinese eki jay gáptiń arasında baylanıstırıwshılıq xızmet atqaradı.
Mısallar:

1. 
   Sebebi sen mıqlı hám abıraylı adamsań, saǵan hámme qatın sonıń ushın talasadı, al meniń bolsa hámme qatındı ruwxıy óltirip, jeńimpaz bolıp júrgim keledi.
   
2. 
   Jıǵılǵan jaylardıń “ólikleri de” qalqıp shıqqanday aydınnan epel-eplep kórine basladı, al buldozer súrip barıp, kanalǵa qıdırǵannan keyin kittiń arqaları annan da, mınnan da kózge taslanad basladı.
   
3. 
   Taǵı da bir qarasa aq attıń aq quyrıǵına jabısıp, bul da ushıp baratır, astında taw, dala, toǵaylar qalıp baratır, misli samolyottaǵıday jerge qarap ushıp baratır, al attıń belinde Ámirxan bunıń hayalın qushıp baratır.
   
4. 
   – Házir de birewimiz Ǵayıp baslıqtıń, al mınaw Eralı baslıqtıń balasınan pul alıp, solardıń ornına kelip otırmız...
   
5. 
   Ekewi de awırsa dári ishpeydi, tumaw-pumaw bolsa tik ayaǵınan júrip táwir boladı, al kesel qusaǵan keselge tap bolsa Ázziler babadan aynalıp, sen kór, men kór bolıp keledi.
   
6. 
   Sırttan qaraǵanda Murattıń moyını da buwazaqlı araq shiysheniń moyınına usaytuǵın edi, tırısqaq arıq bolǵanı menen moyın eti buwazaqlı, qarıwlı, sonıń ushın shıǵar, bir kesaǵa ǵıljıya qoymadı, bastı ustap turıp aldı, al ekinshi kesa araq ishiwge tabılmadı.
   
7. 
   Bunıń bári jaqsı ǵana niyetler eken, oqıp júrip Aysultan inta tapsa da, waqıt tappaydı, waqıt tapsa oqıytuǵın qaǵaz tappaydı, informbyuronıń xabarına ıntıqqanlardıń kópshiligi sonshelli, gazeta kolxozǵa kelmesten-aq talampayǵa ushıraydı, al bul úyde múǵallimge bilim bererlik qaraqalpaqsha kitap joq, Dániyar menen Aqjarqınnıń orıssha kitaplarına bul túsinbeydi.
   
8. 
   - Jalǵastı da jumısqa ózi áketti, ózi kirgizdi, búgin eki kún boldı, al endi, qonatuǵın bolsańız men awxatıma aylanıssam.
   
9. 
   

Biriktiriwshi dánekerler arqalı baylanısqan dizbekli qospa gápler mánilik jaqtan bir waqıtlı hám izbe-iz islengen is-háreket, waqıyalardıń waqıtlıq mezgillesligin bildiredi.