Qaraqalpaq til bilimi

SHÁWDIRBAY SEYTOV SHIǴARMALARINDA DIZBEKLI QOSPA GÁPLERDIŃ QOLLANILIWI

Jobası:
Kirisiw__________________________________________________________3
I bap. I bap. Sháwdirbay seytov shiǵarmalarında dizbekli qospa gáplerdiń qollanılıwı
1.1 Qospa gáp hám onıń túrleri________________________________________7
1.2 Dizbekli qospa gápler____________________________________________8
1.2 Biriktiriwshi dánekerli dizbekli qospa gáp___________________________11
II bap. “Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba” shıǵarmasında qarsılas dánekerli dizbekli qospa gáplerdiń qollanılıwı
2.1. biraq, lekin, sonda da, solay da, sóytse de, degen menen dánekerleriniń qollanılıw ózgesheligi_______________________________________________17
2.2. Al, bolmasa dánekerleriniń qollanılıw ózgeshelileri ___________________18
III bap. “Xalqabad” romanında awıspalı hám gezekles dánekerli dizbekli qospa gáplerdiń qollanılıw ózgeshelikleri
3.1. Gezekles dánekerli dizbekli qospa gáplerdiń qollanılıwı________________21
3.2. Awıspalı dánekerli dizbekli qospa gáplerdiń qollanılıwı________________23

Juwmaqlaw
Paydalanılǵan ádebiyatlar

KIRISIW
Temanıń aktuallıǵı . Belgili shayır hám jazıwshı Sháwdirbay Seytov 1937-jılı Túrkmenstannıń Góne Úrgenish rayonındaǵı “Seyit shúrtenniń qalası” degen jerinde tuwılǵan. Sh.Seytovtıń 1942-jılı shańaraq aǵzaları Nókiske kóship keledi hám ol M.Gorkiy atındaǵı mektepte oqıydı. 1955-jılı orta mektepti tabıslı tamamlap, soń 1957-1967-jılları “Qaraqalpaqstan” baspasında redaktor, 1967-1972-jılları “Ámiwdarya” jurnalında, 1972-1974-jıllarda televidenie hám radioesittiriw komitetinde redaktor wazıypaların atqardı. Ol Jazıwshılar awqamında islep júrip, 1985-jılı Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń qaraqalpaq tili hám ádebiyatı qánigeligin pitkerip shıǵadı.¹
Sh. Seytov ómiriniń aqırına shekem “Qaraqalpaqstan” baspasında bólim baslıǵı wazıypasında isledi. Dóretiwshilik jolın poeziyadan baslaǵan Sh.Seytov 60-jıllardan basında balalarǵa arnap “Úshpelek” (1964) dep atalǵan qosıqlar toplamı menen kirip keldi. Sońınan shayırdıń “Soqpaǵım meniń qaydasań” (1966), “Tawlardan saza” (1970), “Jollar” (1982) poeziyalıq toplamları menen bir qatarda “Kóp edi ketken tırnalar” hám “Qashqın” (1969) sıyaqlı dáslepki povestleri hám “Íǵbal soqpaqları” (1975) dep atalǵan birinshi romanı basılıp shıqtı. Poeziya janrı menen birgelikte prozada da teńnen qálem terbetken jazıwshı endi iri kólemli shıǵarmalar dóretiwge qol urdı. “Isine qosıp tigilsin” povesti menen “Shırashılar” (1986) romanı hám tórt kitaptan ibarat “Xalqabad” tetrologiyası (1978-1990) menen “Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba” (1992) romanları izbe-iz baspadan shıqtı.
Sháwdirbay Seytov kórkem awdarma salasında batıs hám shıǵıs ádebiyatınıń belgili sóz sheberleri Hafız, Ferdawsıy, Nawayı, Pushkin, Lermontov, L.Tolstoy, Korolenko, Nekrasov, Maqtımqulı, Abay, S.Ayniy, A.Mátjannıń poeziyalıq hám prozalıq shıǵarmaların qaraqalpaq tiline awdardı. Óz gezeginde shayır-jazıwshınıń kórkem shıǵarmaları da tuwısqan qazaq, ózbek, rus tillerinde basılıp shıqtı. Sh.Seytov dóretiwshilik islerinde qaraqalpaq awızeki ádebiyatı, klassikalıq ádebiyatı menen jazba ádebiyatın qala berse batıstıń hám shıǵıstıń ullı sóz sheberleriniń shıǵarmaların qunt penen úyrenedi. Bul álbette, kórkem ádebiyat tarawında Sh.Seytovtıń jemisli islewine óziniń paydalı tásirin tiygizgi hám óz ustaxanasına iye jazıwshılardıń qatarınan orın iyeledi. Solay etip, poeziya, proza hám awdarma salasında da tınımsız qálem terbetken talant iyesi Sh.Seytovqa 1989-jılı Berdaq atındaǵı mámleketlik sıylıqtıń lauratı, 1990-jılı Qaraqalpaqstanǵa miyneti sińgen mádeniyat xızmetkeri, 1992-jılı Qaraqalpaqstan xalıq jazıwshısı sıyaqlı húrmetli ataqları beriledi.
Sh. Seytov talantınıń áyne gúllegen waqtında 1996-jılı 59 jasında qaytıs boldı.
Sháwdirbay Seytovtıń balalıq dáwiri urıs jıllarında ótti. Ol óz kózi menen kórip, qulaǵı esitken urıs aqıbetlerin, urıs mayıpların, jaqınınan ayrılǵan awıl adamlarınıń qayǵı-hásiretlerin, analardıń, jas kelinsheklerdiń, qızlardıń arzıw-ármanların, ayralıq azapların óziniń “Hárbir qosıǵımda urıs sarsıǵı” dep atalǵan qosıqlar dúrkininde tereń asha aldı.
Shayır “Qaytarıp ber meniń Ámiwdáryamdı” qosıǵı menen “Qıyal atawı” liro-epikalıq poemasında tábiyattı qorǵaw hám oǵan dıqqat-itibardı kúsheytiw máselesin áyne waqtında súwretlegenlikten, bul shıǵarmalar xalqımız tárepinen de jıllı kútip alındı.
Jazıwshınıń qáleminen dóretilgen prozalıq shıǵarmalarında xalqımızdıń basınan ótken unamsız hádiyseler áshkara súwretlenedi. Ásirese onıń “Xalqabad” tetrologiyasınıń úshinshi kitabında “Órdek qırǵın” atanǵan 1937-jılı Stalinlik úlken repressiyadan sońǵı ǵulǵulalı jıllardı súwretleydi.
“Xalqabad” romanınıń tórtinshi kitabında bolsa, xalqımız tariyxında ǵana emes, pútkil dúnya tariyxındaǵı eń awır jıllar с Ullı Watandarlıq urıs jıllarındaǵı waqıyalardı súwretlewge baǵıshlanadı.
Jazıwshınıń usı sıyaqlı bárshe shıǵarmalarında kórkemlew quralları, terminler, gónergen sózler, neologizmler hám basqalar aktiv qollanılǵan. Biz bolsa bul kurs jumısında jazıwshınıń shıǵarmalarında dánekerli dizbekli qospa gáplerdiń qollanılıwın kórip shıǵamız.