Qaror tushunchasi

11-Mavzu: Talab determinantlari
Talab determinantlari. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, bozor lulabi aniq belgilab qo‘yilm agan kattalik emas, balki talab deterniinantlari deb ataladigan bir necha o‘zgaruvchilarning funksiynlaridir. Talabning evolutsiyasini ikki xil om illar guruhi: nazorat qilinmaydigan yoki tashqi om illar ham da firm aning nazorat qilinadigan yoki ichki omillari vujudga keltiradi. Nazorat qilinadigan om illar — operatsion m arketing vositalari bo‘lib, firm a ulardan talabga ta ’sir ko‘rsatishda foydalanadi. U larni tolrtta mezonga birlashtirish m um kin bo‘lib, bu mezonlarni M akK arti ingliz tilidagi Product (tovar), Place (o‘rin, joy, bu yerda sotish, o‘tkazish m a’nosida), Price (narx) va P rom otion (ilgari surish, ya’ni sotuvni rag‘batlantirish) so‘zlarining bosh harflari bo‘yicha «To‘rtta P (P)» deb atagan. Aynan m ana shu m ezonlar m arketing bosimi vositalari, ya’ni firm a m ahsulotiga bo‘lgan talabning determ inantlaridir. Shuni ham qayd qilib o‘tish lozimki, faol marketing ko‘rsatkichlarini aniqlashning mazkur usuli asosan firmaga m o‘ljallangan boiib, m a’lum darajada xaridorga ham qaratilgan. Xaridor nuqtayi nazaridan qaraganda esa, «To‘rtta P» quyidagilarni anglatadi: — tovar, yoki xaridor m uammosini «hal qilish», ya’ni vujudga keltiriladigan ne’matlar to'plam i; — narx, ya’ni xaridor o‘zi tanlagan tovarning ne’m atlaridan foydalanish uchun sarflagan xarajatlar majmuasi; — o‘rin, joy yoki tovarlarni xaridorlar uchun eng qulay tarzda taqdim qilish; — siljitish yoki taklif qilinayotgan tovarning ustunligi haqida xabar berayotgan kommunikatsiya va reklamalar. Nazorat qilinmaydigan omillarga kelsak, ular firm a bozorda duch keladigan cheklashlarni ifodalaydi. Ularni keng koiam li beshta toifaga ajratish mumkin: — xaridorlar tom onidan cheklashlar: firm a ularning ehtiyojlarini tushunishi va avvaldan ko‘ra bilishi ham da ularga moslashtirilgan va ularni jalb qila oladigan dastur yordamida faoliyat ko‘rsatishi lozim; — raqobatchilar tom onidan cheklashlar: firm a bozorda yakka o‘zi emas, shuning uchun u o‘zi himoya qila oladigan raqobatli ustunlikni aniqlashi kerak; sotish tarm oqlari tom onidan cheklashlar: sotuv tarm oqlari mustaqil vositachilar (ulgurji firm alar, distributorlar, chakana savdo korxonalari) bo‘lib, ular o‘z maqsadlariga ega bo‘lsalar-da, firm aning m uhim sheriklaridir; — kom paniyaning o‘zi sabab boMgan cheklashlar: firm a o‘z resurslariga, kuchli va zaif tom onlariga mos keladigan ish rejasin i qabul qilishi kerak; — vaziyatga bog'liq cheklashlar: talab darajasiga ta’sir ko‘rsatadigan tashqi m uhit, iqtisodiy, ekologik, iqlim va boshqa shu kabi om illar majmuasi. M arketologning vazifasi — ushbu nazorat qilinm aydigan omillarni belgilash va tushunish, ularning talabga ko‘rsatishi m um ­ kin bo‘lgan ta ’sirini aniqlash va ularning kelgusidagi rivojlanishini iinkon qadar aniqroq oldindan ayta bilishi lozim. N azorat qilinmaydigan om illar — tashkilot va marketing xizmatlari tom onidan boshqarila olm aydigan faoliyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi tarkibiy qismlardir. N azorat qilinm aydigan om illarning salbiy ta’siri natijasida qanchalik jozibali bo‘lm asin, har qanday reja barbod boiishi m um kin. Shuning uchun tashqi m uhitni muntazam kuzatish, uning ta’sirini hisobga olish lozim bo‘ladi, kutilmagan vaziyatlar sodir bo‘lganda qilinadigan ishlar rejada ko‘zda tutilishi kerak. Quyidagi nazorat qilinm aydigan om illarni ham isha hisobga olish va oldindan ko‘ra bilish talab qilinadi: iste’molchilar, raqobat, hukum at, iqtisodiyot, texnologiya, m ustaqil ommaviy axborot vositalari. Demak, yuqoridagilardan xulosa chiqaradigan bo‘lsak, firma yoki korxonaning butun faoliyati to‘la-to‘kis bozor m unosabatlarini mujassamlashtiradi. Firm a va bozor tushunchalari, bozor iqtisodiyoti sharoitida bir-biridan ajratib bo‘lmaydigan iqtisodiy kategoriyalar hisoblanadi. Chunki firm alar faoliyatisiz bozor bo‘lishi m um kin emas. Firma, marketing va bozor m unosabatlari bir-biriga o‘zaro la’sir ko‘rsatib, dialektik bog‘liqlikda harakatlanib boradi. Firma yangi texnologik jarayonlarni egallashiga, yangi m ahsulotlar ishlab chiqarishga faqat bozordagi o'zgarishlar — bozor m unosabatlari sabab bo‘ladi. Birlamchi talab tarkibi Talabni tahlil qilish va uning determ inanti bozorning jalb qiluvchanligini o'rganishning asosini tashkil qiladi. Tahlildan maqsad bozor salohiyatini va birlamchi talabning amaldagi darajasini miqdoriy baholash bo‘lib, busiz hech qanday iqtisodiy ta h ­ lil o‘tkazish m um kin emas.
Birlamchi talab tuzilmasi
talabning iste’mol tovarlari yoki sanoat tovarlariga ham da uzoq yoki qisqa muddat foydalaniladigan tovar yoki xizm atlar toifasiga kirishiga ham jiddiy ravishda bog‘liqdir. Iste’mol tovarlariga bo‘lgan talab. Baholashning turli usullari aslida ikki om ildan: iste’mol qilinadigan birliklar m iqdori (n) va bir birlik tom onidan iste’mol qilinadigan tovarlar m iqdoridan (q) kelib chiqadi. Buning um um iy ko‘rinishi quyidagichadir: Q = n x q , Bu yerda: Q - birlamchi talab (donalarda). Birlamchi talab pul ko‘rinishida mos ravishda quyidagicha ifodalanadi: R = n x q x p , bu yerda: R — umumiy tovar aylanmasi, r — tovar birligining o‘rtacha narx id ir. Bu asosiy tam oyillarning turli tovar toifalariga nisbatan o‘zgarishini ketma-ket ko‘rib chiqamiz. Iste’mol bozori uy xo‘jaliklari va individual xaridorlarning o‘z ehtiyojlari uchun sotib oladigan barcha tovarlar va xizm atlarni o‘z ichiga oladi. Iste’mol bozori ko‘lamini o‘rganishda uni bir qancha belgilariga ko‘ra turkum lash mumkin. Xususan, tovarlarni iste’mol qilish davriyligiga ko‘ra ularni: • uzoq muddatli iste’mol tovarlari; • qisqa muddatli iste’mol tovarlari; • xizmat turlariga ajratish mum kin.
Iste’mol tovarlari bilan savdo qilish xususiyatiga ko'ra esa ulai m i : • kundalik iste’mol tovarlari; • dastlabki tanlov asosida olinadigan tovarlar; • alohida talabga ega bo‘lgan tovarlar; • passiv talabdagi tovarlarga boiish m um kin. Ushbu turkum lash belgisi va tegishli guruhlarga kiruvchi to ­ varlar xususida batafsil to‘xtalib o‘tam iz. Ko‘pgina hollarda kundalik iste’mol tovarlari guruhiga faqat oziq-ovqat m ahsulotlarini kiritish bizning m am lakatim iz aholisi uchun ko‘nikm a bo‘lib qolgan. Chunki dastlabki m a’muriy iqtisodiyot tizim idagi keng ko‘lamdagi ixtisoslashuv bevosita iste’mol bozorida ham takrorlanar edi. Hozirgi vaqtda esa ko‘pgina firm alar va savdo shoxobchalari xorijiy tajriba va savdo qilishdagi malialliy ko‘nikm ani nazarda tutib, kundalik iste’mol tovarlarini birmuncha to‘g‘ri shakllantirishga yondashm oqdalar. K undalik iste’mol tovarlariga kundalik turm ush uchun zaruny oziq-ovqatlar, kir yuvish va tozalash vositalari, uy xo‘jaligi Uchun zaruriy mayda tovarlar, ayrim kanselyariya tovarlari, kundalik ro‘znom alar, om m abop ju rn allar va hokazolarni kiritisli m um kin. Kundalik iste’mol tovarlarini iste’mol qilish intensivligiga ko‘ra Ularni o‘z navbatida yana 3 ta quyi guruhga ajratish mumkin: a) doim iy ehtiyojdagi asosiy tovarlar; b) impulsiv tarzda sotib olinadigan tovarlar; d) favqulodda holatlar uchun xarid qilinadigan tovarlar. Doimiy ehtiyojdagi asosiy tovarlar — xaridorlar tom onidan dastlabki ko‘nikm aga, odatga ko‘ra tanlovsiz, qiyoslashsiz sotib olinadi. M asalan, oila uchun ko‘nikm adagi non m ahsuloti tuii, xo‘jalik sovuni, o‘sim lik yog‘i va hokazolar.