Qarshi davlat universiteti geografiya kafedrasi

Yerning yillik harakati. Yer o‘z o‘qi atrofida aylanishidan tashqari, yana sekundiga o‘rtacha hisobga 29,76 km tezlikda Quyosh atrofida ham aylanadi. Yerning Quyosh atrofida bir marta aylanib chiqish davri 365 kun 5 soat 48 minut 46 sekundga teng. Yerning Quyosh atrofida to‘la bir marta aylanib chiqishi uchun ketgan vaqt yil deb aytiladi. Yerning Quyosh atrofida aylanadigan yo‘li orbita deb yuritiladi va uning uzunligi 930 mln. km ga teng. Yer orbitasining shakli ellipsga¹ ga o‘xshaydi. O‘sha ellips fokuslaridan birida Quyosh turadi. Yer 3 yanvarda Quyoshga eng yaqin keladi, bu holat perigeliy deb ataladi; perigeliyda Quyosh bilan Yer orasidagi masofa 147 mln. km ga teng. Aksincha, 5 iyulda esa Yer quyoshdan eng uzoqda 152 mln. km masofada bo‘ladi, bu holat afeliy deb ataladi.
Yerning Quyosh atrofida to‘la aylanib chiqishi uchun ketgan 365 kun 5 soat 48 minut va 46 sekund vaqtni yaxlitlab 365 kun 6 soat deb hisoblaydilar (bunda har yili 11 minut 14 sekund xato bo‘ladi). Lekin yilni oylarga bo‘lishda o‘sha 6 soat ancha noqulaylik keltirib chiqaradi. Shu noqulaylikdan qutilish uchun har to‘rt yilning uch yilini 365 kun, to‘rtinchi yilini esa 366 kun deb qabul qilingan. Chunki to‘rt yilda yig‘ilgan soatlar (6x4=24) bir sutkani tashkil etadi va u to‘rtinchi yilga qo‘shiladi. Shu sababli o‘sha to‘rtinchi yilning fevral oyi 29 kun bo‘lib, kabisa yil deyiladi.
Yer quyosh atrofida aylanayotganda o‘z orbita tekisligiga (66⁰ 33^{`</sup> 15<sup>``</sup>) og‘ishganligi o‘z navbatida yil fasllarini vujudga keltirib chiqaradi. Agar yer o‘qi orbita tekisligiga perpendikulyar bo‘lganda edi, unda yer yuzasining hamma joylari doimo bir xil isitilgan va yoritilgan bo‘lur edi. Quyosh nuri esa ekvatorga doimo tik tushib, undan shimol va janubga tomon kamayib borar, kecha va kunduz doimo teng (12 soat) hamda doimo bir xil yil fasli hukmron bo‘lur edi. Faqat yerning quyosh atrofida o‘z orbita tekisligiga og‘ishgan holda aylanishi tufayligina quyosh nurining tushish burchagi o‘zgarib, yil fasllari almashinib turadi.
21 mart va 23 sentabrda yer o‘qining og‘ishligi quyoshga nisbatan neytraldir. Shu sababli quyosh nuri ekvatorga tik tushib, shimoliy va janubiy yarim sharlarni bir xilda yoritadi va isitadi hamda kun ham, tun ham 12 soatga teng bo‘ladi. Shu tufayli 21 martni bahorgi 23 sentabrni kuzgi kun-tun tengligi deb ataladi.
21 iyunda yer sharining shimoliy qutbi quyoshga qaragan bo‘lib, shimoliy yarim shar janubiy yarim sharga nisbatan quyoshdan ko‘proq yorug‘lik va issiqlik oladi. Bu kuni quyosh nuri ekvatorga emas, balki 23<sup>0</sup> 30<sup>`} shimoliy kenglikka tik tushadi
Shu tufayli 21 iyunda kunduzi shimoliy yarim sharda eng uzun, janubiy yarim sharda eng qisqa bo‘ladi. Ekvatorda esa kun bilan tun teng bo‘ladi. Lekin bu vaqtda shimoliy yarim sharda yoz, janubiy yarim sharda esa qish fasli bo‘lib, 66⁰ 30^{`</sup> shimoliy kenglikdan shimolda quyosh uzoq vaqt yoritib turadi va qutb kunduzi bo‘ladi, aksincha 66<sup>0</sup>33<sup>`} janubiy kenglikdanjanubda esa uzoq vaqt quyosh ko‘rinmasdan qutb tuni bo‘lib turadi.
22 dekabrda esa quyosh ko‘proq janubiy yarim sharni isitadi va yoritadi. Shu tufayli bu kun quyosh nuri 23⁰ 30^` Janubiy kenglikdagi yerlarga tik tushadi. Janubiy qutb doirasidan qutbgacha bo‘lgan joylarda quyosh uzoq vaqt botmaydi, aksincha, shimoliy qutb atroflarida uzoq vaqt davomida quyosh ko‘rinmaydi. Bu paytda shimoliy yarim sharda qish bo‘lib, kun qisqa, tun esa uzun, aksincha janubiy yarim sharda yoz bo‘lib, kun uzun bo‘ladi (17-rasm; 2-jadval).
Turli geografik kengliklarda eng qisqa va eng uzun kunlarning davomiyligi

Kengliklar gradus hisobida	Eng uzun kun	Eng qisqa kun	Kengliklar gradus hisobida	Quyosh botmaydigan sutkalar soni	Quyosh chiqaydigan sutkalar soni
0	12 s 00 min	12 s 00 min	66^033	1	1
10	12 s 35min	11 s 25 min	70	65	60
20	13 s 13 min	10 s 47 min	75	103	97
30	13s 56 min	10 s 04 min	80	134	127
40	14s 51 min	9 s 09 min	85	161	153
50	16 s 09 min	7 s 51 min	85	161	153
60	18 s 30 min	5 s 30min	90	186	179
65	21s 09 min	2 s51 min
66^033	24 s 00 min	0 s 00 min

Teng kunliklarda tush vaqtida quyoshning turli kengliklarda qanchalik balandda turishligini quyidagi tenglama yordamida aniqlash mumkin:
h=90⁰-η
Bu yerda h-quyoshning ufqdan balandligi, η-joyning kengligi, Masalan, Toshkentda (η =41⁰) 21 martda va 23 sentabrda tush vaqtida Quyoshning ufqdan balandligi (90-41⁰=49⁰) 49⁰ dir.
Yer yuzasining xoxlagan kengligida eng uzun va eng qisqa kunlarda quyoshning ufqdan balandligi quyidagi tenglama yordamida aniqlanadi:
eng uzun kun uchun 90⁰- η +23⁰ 30^{`</sup>
eng qisqa kun uchun 90- η -23<sup>0</sup> 30<sup>`}
Masalan, Toshkentda eng uzun kun (21 iyun) da (90⁰-41+23⁰. 30^{`</sup>=72<sup>0</sup> 30<sup>`}) quyoshning ufqdan balandligi 72⁰ 30^{`</sup> ga teng bo‘lsa, eng qisqa kun (22 dekabr) da (90<sup>0</sup>-41<sup>0</sup>-23<sup>0</sup> 30<sup>`}=25⁰ 30^{`</sup>) 25<sup>0</sup> 30<sup>`} ni tashkil etadi.
Yerning sharsimonligi va orbita tekisligiga nisbatan 66⁰ 33^` 15^`` og‘gan o‘qni saqlagan holda quyosh atrofidagi aylanishi uning ekvatoridan istisno boshqa kengliklarda kun bilan tunning teng bo‘lmasligiga (2-jadval) hamda yer yuzasini bir xil yoritib isitmasligiga sabab bo‘ladi. Yer yuzasini quyosh bir xil yoritib isitmasligi o‘z navbatida yerga quyidagi yoritilish mintaqalarini ajratishga imkon beradi.
1. Ekvatorial mintaqa Yer sharining 0⁰-10⁰ shimoliy va janubiy kengliklarida joylashgan. Bu mintaqada quyoshning tushda ufqdan balandligi 90⁰ dan 65⁰ 30^` gacha bo‘lib, kun bilan tun teng (12 soat), yil fasllari yo‘q.
2. Tropik mintaqa o‘z ichiga 10⁰-23⁰ 30^` shimoliy va janubiy kengliklarni olib, quyoshning tush vaqtidagi balandligi 90⁰ dan 47⁰ gacha, kun va tunning uzunligi 10,5 soatdan 9,5 soatgacha o‘zgaradi. Yil temperaturasi uncha farq qilmaydi.
3. Subtropik mintaqa 23⁰ 30^{`</sup>-40<sup>0</sup> shimoliy va janubiy kengliklar orasida joylashgan. Bu kengliklarda quyoshning tush vaqtidagi ufqdan balandligi yozda tropik yaqinda 90<sup>0</sup> ga borsa, qarama-qarshi tomonida qishda 26<sup>0</sup> 30<sup>`} ga tushib qoladi. Kun bilan tunning uzunligi 9 soat 09 minutdan 14 soat 51 minutgacha o‘zgaradi. Bu mintaqada g‘ira-shira vaqt uzoq davom etmaydi, yoz bilan qish aniq ajralib tursa-da, bahor bilan kuz uncha aniq ifodalanmaydi.
4. Mo‘tadil mintaqa 40⁰-58⁰ shimoliy va janubiy kengliklarni o‘z ichiga oladi. Bu mintaqada quyoshning tushdagi ufqdan balandligi qutbiy chegarasida qishda 8⁰ 30^{`</sup> dan yozda 55<sup>0</sup> 30<sup>`} gacha o‘zgaradi. Tun bilan kunning uzunligi 6 soatdan 18 soatgacha cho‘zilgan bo‘lib, g‘ira-shira vaqt uzun, yil fasllari aniq ajralib turadi, qish bilan yoz taxminan teng.
5. Yozgi yorug‘.tunlar va qishki g‘ira-shira kunlar mintaqasi 58⁰-65⁰ shimoliy va janubiy kengliklarda joylashgan. Bu mintaqada quyoshning tush paytida ufqdan balandligi (qutbiy chegarada) yozda 55⁰ 30^` dan qishda 0⁰ gacha o‘zgaradi. Yilning to‘rt fasli sodir bo‘ladi.
6. Qutbyoni mintaqasi o‘z ichiga 66⁰ 30-74⁰ 30 shimoliy va janubiy kengliklarni oladi. Bu mintaqaning qutbiy chegarasi quyoshning qishki turish vaqtida ufqdan 8⁰ pastga tushadigan joydan o‘tkaziladi. Shuning uchun mintaqada qutbiy tun g‘ira-shira (yorug‘ tun) bo‘ladi, qutbiy doiralar yonida esa bir sutkadan qutbiy chegarasida 103 sutkagacha davom etadi. Qutbyona mintaqasida yozda quyoshning ufqdan balandligi 44⁰ dan 39⁰ gacha bo‘ladi, binobarin quyosh nuri juda yotiq tushadi.
7. Qutbiy mintaqa74⁰ 30^{`</sup>-90<sup>0</sup> shimoliy va janubiy kengliklarda joylashib, qutblarda Quyosh eng baland bo‘lganda 23<sup>0</sup> 50<sup>`} gacha ko‘tariladi. Bu mintaqada Quyosh shimoliy yarim sharda 103 sutkadan 179 sutkagacha chiqmaydi, yil fasllari kun bilan tunga mos keladi.