Qarshi davlat universiteti geografiya kafedrasi

Ayiqsimonlar oilasi. Ayiqlar - baquvvat va yirik hayvonlar O'zbekiston tog'larida qo'ng'ir ayiq uchraydi. U o'simliklar ildizi va nihollari bilan oziqlanadi. ba'zan hasharotlar va sug'urlarni tutib yeydi. yozda esa mevalar bilan oziqlanadi. Ayiq oziq taqchil bo'lgan qish faslida uyquga ketadi. Arktika muzliklarida oq ayiq yashaydi. Uning og'irligi 800 kg keladi. Oq ayiq suvda yaxshi suzadi va sho'ng'iydi; asosan tulenlar va baliqlar bilan oziqlanadi.
Tuyoqli sutemizuvchilar. Juft tuyoqlilar turkumi. Juft tuyoqlilarning barmoqlari bir yoki ikki juft bo'lib, tuyoqlar bilan qoplangan. Juft tuyoqlilar kavsh qaytaruvchi va kavsh qaytarmaydigan guruhlarga bo'linadi.oshqozonga yutiladi.
Kavsh qaytaruvchi juft tuyoqlilar - oyoqlari ancha uzun, oshqozoni tort bo'lmali, o'simlikxo'r hayvonlar Odatda. o'simlik tarkibida qiyin hazm bo'ladigan kletchatka ko'p bo'iadi. Kavsh qaytaruvchilar oshqozonida yashaydigan mayda mikroskopik bakteriyalar va infuzoriyalar kletchatkaning hazm bo'lishiga yordam beradi. Ular dastlab oziqni yaxshi chaynamasdan yutadi. Oziq oshqozonda mikroorganizmlar ta'sirida yengil hazm bo'ladigan holatga keladi. Bunday oziq og'iz bo'shlig'iga qaytarib chiqariladi va tishlar yordamida qayta yaxshi chaynalib (kavshalib), yana oshqozonga yutiladi. Kavsh qaytaruvchilarga sigir. qo'y, echki, zubr, sayg'oq, jayron, bug'u va boshqa ko'pchilik juft tuyoqlilar kiradi. Odatda ularning boshida bir juft muguz shoxlari bo'iadi. Bu shoxl hayvonning butun hayoti davomida o'sib boradi. Bug'u va los kabi hayvonlarning shoxlari har yilda almashinib, o'rniga yangisi o'sib chiqadi.
Jayron (ohu yoki g'izol) O'zbekiston cho'llarida yakka holda, juft-juft yoki 30 tagacha hayvondan iborat poda bo'lib yashagan. U cho'l sharoitiga yaxshi moslashgan: rangi qo'ng'ir tusda bo'lganidan atrof-muhitda ko'zga tashlanmaydi.
Jayron go'shti juda mazali bo'lgani uchun ovlangan. O'zbekistonda jayron faqat qo'riqxonalarda saqlanib qolgan. Kavsh qaytaruvchi juft tuyoqlilardan Buxoro bug'usi (xongul) Qizilqum qo'riqxonasida va Termiz yaqinidagi Payg'ambar orolida boqilmoqda: Ustyurt dashtida sayg'oq uchraydi.
Kavsh qaytarmaydigan juft tuyoqlilarning qoziq tishlari kuchli rivojlangan, oshqozoni bo'lmalarga boiinmagan: bo'yin, oyoqlari va dumi kalta. Ularga to'ng'iz (yovvoyi cho'chqa) va suv ayg'iri (begemot) kiradi Yovvoyi ot, ya'ni Prjevalskiy oti asrimizning o'rtalarigacha Markaziy Osiyo (Mo'g'uliston va Xitoy) cho'llarida yashagan; hozir qo'riqxonalar va hayvonot bog'larida saqlanib qolgan. Tanasining uzunligi 230 sm, balandligi 130 sm, vazni 300 kg keladi. Xonaki otlar qirilib ketgan yovvoyi ot - tarpandan, xonaki eshak esa Afrika yovvoyi eshagidan kelib chiqqan.
Tuyoqli sutemizuvchilar barmoqlari uchi muguz tuyoq bilan qoplangan; ochiq joyda yashovchi o'txo'r hayvonlar. Bolalari ko'zi ochiq tug'iladi; tug'ilgandan so'ng bir necha soat o'tgach onasi orqasidan ergashib ketaveradi. Tuyoqli sutemizuvchilar juft tuyoqlilar va toq tuyoqlilar turkumlariga ajratiladi. Juft tuyoqlilarning 1 yoki 2 juft barmoqlari tuyoq bilan qoplangan. Ular kavsh qaytaradigan va kavsh qaytarmaydigan juft tuyoqlilarga ajratiladi. Kavsh qaytaruvchi juft tuyoqlilar oshqozoni murakkab - to'rt kamerali bo'ladi. Toq tuyoqlilarning har bir oyog'ida bittadan yoki uchtadan barmoqlari bo'ladi, lekin ulardan faqat bittasi (uchinchisi) yaxshi rivojlangan.
Sutemizuvchilar sinfiga mansub chorv mollari. Chorvachilik aholini oziq-ovqat mahsulotlari (sut, go'sht, yog' va boshqalar), yengil sanoatni xomashyo (jun, teri, mo'yna), qishloq xo'jaligini ish hayvonlari (ot. ho'kiz, eshak, tuya) va organik o'g'itlar bilan ta'minlaydi.
Qoramolchilik. Hozirgi qoramollar qadimda Osiyo va Yevropa qit'alarida keng tarqalgan, bundan 3 - 4 asr avval qirihb ketgan turdan kehb chiqqan. Oxirgi tur 1627- yilda Polshada nobud bo'lgan. Tur eramizdan 7000 yil ilgari qadimgi Gretsiyada xonakilashtirilgan. Qoramol zodari xo'jalikda foydalanish xususiyadariga binoan: sut, ,ut-go'sht va go'sht yo'nalishidagi zodarga ajratiladi
sersut sigirlardan Qora-ola Xolmogor va Yaroslavl zotlari, Qizil clasht, Bushiiyev va boshqa zotlar boqiladi. Sersut sigirlar yiliga 4000 /, ayrim govmishlar 6000 va undan ham ko'proq sut beradi. Sersut-go'shtdor zotlar ko'p sut berishi bilan birga go'shti ham ko'p va sifatli bo'iadi. Shvetsariyaning Simmental. Shvits va Rossiyaning Kostroma zotlari sersut-go'shtdor zotlar hisoblanadi. Simmental zoti yiliga 4000 / gacha sut beradi. Go'shtdor zotlar asosan sifatli go'sht yetishtirish uchun ko'paytiriladi. Ular vazni va tez yetilishi bilan sersut zotlardan ustun turadi. Go'shtdor Shortgorn zotli sigirlarning o'rtacha vazni 650 kg, buqalarniki esa 1000 kg dan ortiq bo'iadi. Yosh buqalarning vazni bir kecha-kunduzda 1 kg ga ortadi. O'zbekistonda Qozog'iston oqboshi, Santa- Gertruda, Gereford va Shortgorn zotlari boqiladi.
Qoramollardan sut va go'sht bilan birga teri olinadi. Teridan charm povabzallar, teri-galantereya buyumlari tayyorlanadi. Kushxonalardagi chiqindilardan tuih preparatlar, yelim, sovun va boshqa mahsulotlar ishlab chiqariladi.
Qo'ychilik. Qo'ylar yovvoyi qo'y - inuflondan kelib chiqqan. Qo'y bundan 8 ming yil ilgari xonakilashtirilgan. Qo'y zotlari junining sifatiga ko'ra may in junli, chala mayin junli va dag'al junli zotlarga ajratiladi Mayin junli qo'ylarning juni bir xil uzunlikdagi (8 - 10 sm) livitdan iborat. Mayin jundan nafis gazlamalar to'qiladi. Shimoliy Kavkaz, Volgabo'yi va Qozog'istonda boqiladigan merinos zotidan 10 - 12 kg mayin jun olinadi.
Dag'al junli qo'ylarning juni dag'al qil va tivitdan iborat. Bu qo'ylar ham o'z navbatida po'stinbop terili, qorako'l terili. go'sht-yog'li \a go'sht-junli zotlarga ajratiladi. Romanov zotli qo'ylar eng yaxshi po'stinbop teri beradi.
Qorakoi terisi 1 - 3 kunligida so'yilgan qorakoi qo'zilarining terisidan iborat. Qorako'l terisi ko'proq qora rangda bo'ladi: ko'k, jigarrang. sur, oq va boshqa xillari ham bor. Havorang va tillarang xillari yuqori baholanadi.
Go'sht-yog" yo'nalishidagi qo'ylardan O'zbekistonda Hisor qoylari boqiladi. Bunday qo'ylar vazni 150 kg ga. dumbasining og'irligi 25 kg ga boradi.Vazni 150 kg ga. dumbasining og'irligi 25 kg ga boradi.
Yilqichilik. Baland tog'li joylarda va qishloq xo'jaligida yordamchi ishlarni bajarishda otlar asosiy ishchi kuchi hisoblanadi. Ot sporti dunyo miqyosida ommalashib bormoqda. Otlar go'sht va sut olish uchun ham boqiladi. Ularning sutidan shifobaxsh qimiz tayyorlanadi. Otlar qonidan shifobaxsh preparatlar va zardob tayyorlashda foydalaniladi. Otlar miloddan taxminan 3000 yil ilgari xonakilashtirilgan. Xonaki otlarning ajdodi bir vaqtlar Yevropa cho'llarida yashab. hozir qirilib ketgan tarpan hisoblanadi (rasm). Otlar og'ir yuk toitadigan. salt miniladigan. yengil yuk tortadigan (yo'rg'a), go'sht va qirniz uchun urchitiladigan zotlarga bo'linadi. Og'ir yuk tortadigan otiardan Vladimir zoti, salt rrriniladigan otiardan O'zbekistonda yetishtirilgan Qorabayir, Tojikiston va Turkmanistonning Laqay va Axaltaka zotlarini, yengil yuk tortadigan odardan Orlov yo'rg'asi va Rus yo'rg'asini ko'rsatish mumkin.