QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Aqroekosistemlər – kənd təsərrüfatı  fəaliyyəti prosesində insan tərəfindən dəyişdirilən ekosistemlərdir. 

Bura kənd təsərrüfatı tarlaları, bağlar, üzümlüklər, tarlaqoruyucu meşə zolaqları və s. aiddir.  

Aqroekosistemlərin əsası aqrosenozlar hesab olunur.  

Aqrosenozlar – kənd təsərrüfatı istehsalı torpaqlarında kənd təsərrüfatı  məhsulları  əldə etmək məqsədilə 

yaradılan biosenozlardır. Bu biosenozlar müntəzəm olaraq insan tərəfindən saxlanmış biotik qruplaşmalar olub, 

ekoloji baxımdan az davamlı, lakin yüksək məhsuldar bir və ya bir neçə seçilmiş bitki və ya heyvan növləridir 

(çeşidlər, cinslər).  

Aqrar landşaft. Landşaftın (bozqır, tayqa, çəmən, meşə  və s.)  kənd təsərrüfatının təsiri ilə  dəiyşilərək 

formalaşan ekosistemlər aqrolandşaft adlanır.  

XX  əsrin  əvvəllərinə  qədər aqroekosistemlər kifayət qədər müxtəlif olmuşdur: xam torpaqlar, meşələr. 

çoxsahəli oturaq təsərrüfatları olan rayonlar az dəyişikliyə  məruz qalmışdır. Aqroekosistemlər öz ilkin 

nümayəndələrinə (yabanı bitkilər) malik idi, insanlar bu bitkilərlə bilavasitə ov və ev heyvanlarını yeməklə 

dolayısı yolla qidalanmışlar.  İlkin bitkilər – avtotroflar insanları bitki lifləri və meşə materialları ilə  təmin 

edirdi.  İnsan bu ekosistemlərin  əsas konsumenti sayılırdı, burada həmçinin çoxlu miqdarda vəhşi və ev 

heyvanları böyük kütlə  təşkil edirdi, insan tərəfindən istifadə olunan məhsullar tullantılara transformasiya 

olunur, onlar isə redusentlər və ya destruktorlarla parçalanaraq və həzm edilərək sadə maddələrə (nitratlar, 

fosfatlar, digər mineral birləşmələr) çevrilir, onlar isə fotosintez prosesində yenidən avtotroflar tərəfindən 

istifadə olunur.  

Torpaq və suyun özünütəmizləmə prosesi tam gedirdi və ekosistemdə maddələrin dövranı pozulmurdu. 

---

 

131

İnsanın qidalanması zamanı maddələr mübadiləsi prosesində kimyəvi enerji şəklində aldığı günəş enerjisinin 

axını (adambaşına sutkada 4000 kkal), insanın istilik (odun yandırması) və mexaniki (çəkici qüvvə)  şəklində 

təxminən istifadə etdiyi enerjinin miqdarına bərabər idi.  

XIX  əsrə kimi aqrar sivilizasiya prosesində bir vegetasiya dövrü ərzində ilkin konsumentlər tərəfindən 

toplanan, həmçinin çox illər ərzində ağaclar tərəfindən akkumulyasiya olunan enerjidən istifadə olunurdu. Bir 

insan tərəfindən istifadə olunan enerjinin ümumi miqdarı (22000 kkal/sutka), insanın neolit dövründə istifadə 

etdiyi enerjidən cəmi iki dəfə (sutkada 10000 kkal-ə qədər) artıq təşkil edirdi.  

Beləliklə, aqrar sivilizasiya təşəkkül tapdığı zaman insan ekosistemi yüksək səviyyəyə - homeostaza malik 

idi. Ekosistemin antropogen dəyişməsinə baxmayaraq, insan fəaliyyəti biogeokimyəvi dövrana daxil idi və o, 

biosferdə enerji axınını dəyişdirmirdi.  

XX əsrdə kənd təsərrüfatı istehsalının artmasının təsiri nəticəsində Yerin biosferinin bərpa olunmaz qlobal 

dəiyşməsi kəskin gücləndi. XX əsrin 70-90-cı illərində intensiv texnologiyanın (monokultura, yüksək məhsuldar 

mühafizə olunmayan bitki çeşidləri, aqrokimyəvi maddələr) tətbiq olunması su və külək eroziyası, təkrar 

şorlaşma, torpağın gücdən düşməsi, torpağın deqradasiyası, edafon və mezofaunanın kasatlaşması, meşəlik 

faizinin azalması, şumlanan sahələrin artması və s. ilə müşayiət olunur.