QəRİb məMMƏdov, mahmud xəLİlov

Şəkil 16.4. 1950-1985-ci illərdə karbon qazının tullantıları 

---

 

230

 

 

Şəkil 16.5. Son 160 min ildə parnik qazları və qlobal temperaturun  

konsentrasiyasının dəyişməsi 

 

Yerin geoloji tarixində atmosferdə karbon qazının miqdarının dəyişməsi belə yüksək həcmə çatmamışdır. 

ABŞ-nin Milli Elmlər Akademiyasının hesablamalarına görə 2100-cü ilə atmosferdə CO

2

-nin konsentrasiyası 

ikiqat artacaqdır; digər modellərə əsasən həmin ilə CO

2

-nin miqdarı 3 dəfə artacaqdır. Ehtimal ki, CO

2

-nin iki-

qat artması XXI əsrin ortalarında baş verəcəkdir.  

Metan (CH

4

), bataqlıq qazı parnik effektində böyük rol oynayıb, bu baxımdan onun payı 19% təşkil edir. 

Son on illərdə atmosferdə onun artması müşahidə edilir.  

Metan atmosferə qaz, neft və daş kömürün çıxarılması və bioqazın istehsalı zamanı su ilə basılmış çəltik 

tarlalarında üzvi maddələrin çürüməsindən, bataqlıqların qurudulması  və meliorasiyası zamanı  və maldarlığın 

artması ilə əlaqədardır. Hazırda yer üzərində bir milyard ədəddən çox iribuynuzlu mal-qara mövcuddur. Mal-

qara daha çox saxlanılan yeni Zenlandiyada atmosferə daha çox metan qazı atılır. Metanın atmosferdə artma 

sürəti 1,2-1,5% təşkil edir.  

Metanın SO

2

-dən olduqca az olmasına baxmayaraq, infraqırmızı şüaların udulmasında yüksək effektli udu-

cu sayılır. Lakin onun konsentrasiyasının illik artımı SO

2

-yə nisbətən 2 dəfə çoxdur. Əhalinin sayının artması ilə 

---

 

231

atmosferdə metanın çoxalması müşahidə olunur. Belə ki, əhali artdıqca çəltik tarlalarının sahəsi genişlənir, iri-

buynuzlu mal-qaranın sayı çoxalır. Hazırda metanın miqdarı  sənaye erasına nisbətən 60% çoxdur. XXI əsrin 

ortalarına atmosferdə metanın ikiqat artması gözlənilir.  

Kənd təsərrüfatında azot gübrələrindən istifadənin və İES-lərdə üzvi yanacaqlardan kütləvi istifadə edilməsi 

nəticəsində  azot oksidlərinin miqdarı artmaqda davam edir. Onlar ümumi istilik effektinin 6%-ni təşkil edir. 

Hər il NO

2

-nin konsentrasiyası 0,3% artır.  

Freonlar  tərkibində xlor, flüor və brom olan maddələrdir. Bunlar yüksək effektli potensiala malik olub 

atmosferdə uzun müddət qalır. XXI əsrin ortalarında metan, azot oksidləri və freonların birlikdə  təsiri 

atmosferdəki CO

2

-nin konsentrasiyasının ikiqat artması effektinə bərabər ola bilər.  

YUNEP-in Beynəlxalq konfransının məlumatına əsasən son yüz ildə planetin temperaturu CO

2

-nin artması 

ilə  əlaqədar 0,6

0

C yüksəlmişdir (şəkil 16.7), 2100-cü ilə temperaturun 1,5-5,8

0

C artması gözlənilir. Qütb en 

dairələrində temperaturun yüksəlməsi 10

0

C-yə çata bilər.  

Atmosferdə CO

2

-nin artması onun 1959-cu ildən başlayaraq müntəzəm olaraq ölçülməsi tarixindən 

başlayır. Həmin ildən etibarən, müşahidə olunan 14 isti yaylar 1980-ci ildən sonrakı dövrə düşür. Son üç on 

illiklərdə yer səthinin orta illik temperaturu 1969-1971-ci illərdən 1998-2000-ci ilə qədər 13,99

0

C-dən 14,43

0

C-

yə, yəni 0,44

0

C qalxmışdır.  

16.8 saylı şəkildən görünür ki, 1980-ci ildən sonra Yerin temperaturu sürətlə yüksəlmişdir. Həm də tempe-

raturun artması meyli XXI əsrdə daha çox nəzərə çarpır. Əgər CO

2

-nin konsentrasiyası bu əsrin sonuna qədər 

ikiqat artarsa, temperatur yuxarıda göstərildiyi kimi, 1,5-5,8

0

-yə qədər artacaqdır. Temperaturun yüksəlməsi ek-

stremal iqlim hadisələrinə, şiddətli isti havaların olmasına, bununla əlaqədar  buzlaqların  əriməsinə, okean və 

dənizlərin səviyyəsinin qalxmasına və dağıcıdı tufanların, qasırğaların baş verməsinə səbəb olacaqdır.  

Ehtimal olunan temperatur artımı Yer səthində qeyri bərabər paylanacaqdır. Quruda yüksək en dairələrində 

dəniz səthinə və ekvator vilayətinə nisbətən temperaturun artımı daha çox müşahidə olunacaqdır. Temperaturun 

sıçrayışla dəyişməsi  şimal en dairələrində gözlənilir. Buna 1995-ci ilin iyun və iyul aylarında Çikaqoda olan 

istilik misal ola bilər, burada iyulda 5 gün dalbadal havanın temperaturu 38-40

0

C-yə çatmışdır. Çikaqo müasir 

sənaye şəhəri olub, havanın kondisionerləşmə sistemi ilə yaxşı inkişaf etməsinə baxmayaraq, baş verən yüksək 

istilik 500 insanın həyatına son qoydu. Həmin regionda şiddətli istilik yayda qarğıdalının məhsuldarlığını 15% 

aşağı saldı, bu isə təsərrüfata 3 mlrd. dollar ziyan deməkdir.